Logo DBNL
In brulloft yn 'e Wâlden (1974)

In brulloft yn 'e Wâlden

(1974)–T.G. van der Meulen–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Fan in spoekeblom en sahwathinne

Alderlei foarmen fan folksleauwe hat Tsjibbe Gearts tige achtslein. Hy koe fan dat oangeande út eigen ûnderfining ek hiel hwat bybringe: syn helt doktere ommers geregeldwei mei in duvelbanner en yn en om Burgum, dêr't er hiel hwat swalke hat en mei alle mooglike minsken praet, koed er útsoarte ek hiel hwat opheine. It aerdige is, dat Tsjibbe Gearts, as man fan de ‘forljochting’ fansels kritysk foar soksoarte forskynsels oersteand, dochs fierstofolle gefoelsminske wie om ek net tagelyk it folksleauwe as sadanich yn syn wearde to litten en mei smaek en ‘ynfielen’ to biskriuwen. ‘Fan in spoekeblom en sahwathinne’, earst publisearre yn de ‘Friesche Volksalmanak voor het schrikkeljaar 1892’ is dêr in moai foarbyid fan. Ek hjir wer kin de skriuwer op eigen ûnthâld to seil gean en út eigen ûnderfinen sprekke.

 

De wurden scabray of skabrai, wrine, keef, snuter, kjersûngel, skynfet en folle oare wurden fan ús foarâlden, kin de hjoeddeiske Fries net mear forstean. Hja moatte him troch in taelkundige forklearre wurde.

En sa sil it ringen ek gean mei wurden, dy't foar in fyftich jier ta it libben hearden, lykas: hurddobbe, hurdtsje, hangizer, oaljesnip, treeft en mear oaren.

De dingen dy't se alear hiene, binne yn onbrûk rekke; hwat soe men mei de wurden mear dwaen?

Nije dingen, by oare wisânsjes, makken nije wurden nedich en sa komt it, dat in libbene tael jamk foroarje moat en wikselje.

Dy't it âld Frysk forstean sil, moat net allinnich de wurden fetsje kinne, mar hy moat de wensten fan 't folk, dat dy wurden nedich hie, kenne, en 't folk har dwaen en litten neigean, har stoarje witte.

En lykas dat nou giet, sil it nei ús gean.

De neiteam sil wer wurk ha, om de sin fan folle fan ús wurden to fetsjen. Hoefolle âlde wurden lizze wy net wei, omdat wy se net mear nedich binne, en hoefolle nije ha wy net nedich, foar hwat de tiid yn gebrûk bringt.

Jitte mear en jit gauwer sille wy âlde wurden farre litte of nije oernimme, as se ús yn oare talen dúdlik en forsteanber oanbean wurde.

En sa komt it, dat it Frysk fan hjoed-de-dei troch it Hollânsk en troch foroaringe fan ark en húsrie, fan gebrûk en wensten, fier fan it Frysk fan ús foarâlden ôfwykt, en dat fan de neiteam wer fan uzes ôfwike sil.

Sa as 't yn 't Frysk giet, giet it ek yn oare talen.

Neat stiet stil, by en yn alles hwat libbet, is neat bistindich.

 

Under folle wurden by ús foarâlden hiem en ús jit bikend, mar hwerfan de neiteam de sin fordúdlike wurde moat, hearre ek: it tsjoenen, de foartsjirmerij en it spoekjen.

Wy forsteane dy wurden jit, en de jongsten ûnder ús sille der, al nei't har âlden of oaren der har fan forhelle hawwe, in bitekenis oan jaen; mar hwat se ienkear útmakken en seine, dêrfan hat men nou, inkele oarden útsondere, gjin klear bigryp mear en mei dy't nei ús komme sil dat allinkenwei jit minder en minder wurde.

Tink ik, dy't nou by de 70 jier âld bin, tobek oan de tiid dy't mear as in heale ieu efter ús leit, hwat wie it doe folle oars as nou.

As in bern út it folts, nei de styl fan hjoeddeis, waerd my mei myn fjouwer bruorren de bitekenis fan tsjoenen, foartsjirmerij en spoekjen fan bernetiden ôf oan foar eagen hâlden, ja, mei de papleppel ynjown.

Wie der ien fan ús út postuer, dan roan heit net gau nei dokter.

‘Dokters’, sei heit, ‘binne jamk fierstento wiis om forstânnich to wêzen’.

Né, miskearre ien fan syn bern hwat, heit swabbe nei de Fryske Peallen, nei Harmen Oedses, yn dy tiden in wiidforneamde divelbanner.

It wie wol hwat in fiere reis fan Burgum nei de Fryske Peallen, oer de heide en lâns sânwegen, jamk by 't hjerst hjir en dêr troch 't wetter, doch heit hie ús leaf, hy hie it foar ús oer. Moarns gong er út, jouns wer thús, mei it middel, goed yn in

doek biwuolle, yn de binnenbûse fan 't kalminken kammesoal.

Hwat haw ik jamk fan heit fortellen heard, as it praet oer tsjoenen roan, hoe't Harmen Oedses ienris by 't oerjaen fan it middel, dat ien fan ús helpe moast, sein hie: ‘Pasop, baesl dêr meije gjin frjemde eagen oer gean. It kin wol wêze, dat der dy hjir of dêr op 'e rûmte in kat met, mar tink der om!’ ‘En hwat barde?’ sei heit dan. ‘Doe't 'k sahwat midden op 'e Sumarder heide wie, hie 'k trije katten om my hinne. Tink ris ta, trije katten dêr op de rûmte! Mar ik die hwat ik die, ik koe gjin ien mei myn stok sa binei komme dat ik him in trewinkel jaen koe. Sjoch’, foege heit der dan efter oan, ‘men wol dan oars net oan mirakels leauwe, mar sokke dingen dêr moat men dochs stil foar stean’.

‘O ja’, waerd der dan sein, en allicht wie der ien, dy't 't wûnder fan heit yn 't skaed sette troch jit greater wûnder.

Sa hearde ik jamk fan ús buorman Fedde Skûtmakker (bernsbern fan dy man libje jit ûnder ús): ‘Ja, hoe gong it alear by Lammert Spin en Antsje! Hja forlearen binnen oardel jier trije bern, en dat wie 't frjemdste: eltse kear waerden de bern siik, neidat Maeikemuois kat, dy't dêr skoan thús wie, har by Lammert-en-har opslute litten hie, en jamk wol by de bern op bêd gong. Nou wyt men wol, dat âlde Maei neat to bitrouwen is. Uren koe se jouns mei dy kat op 'e skurte yn 'e moanneskyn foar 't ramt sitte, en 't wie oft se mei-inoar praetten. Dan seine wy sa wol ris: “De âlde tsjoenster hat har beppe wer op 'e skurte”. Hwant dat har beppe ien fan de selde lape west hie, wie wol bikend. Doe't Lammert it trêdde bern forlear, seine wy, jongfeintsjes as wy wiene: “Alde Maei har kat moat der oan. Wy moatte sjen har libben yn 'e hannen to krijen, dan kin se Burgum-merketiisdei op 't hûs Tenbosk (yn dy tiid in greate herberch, tichteby Burgum oan de Simmerdyk, in ein biwesten Hústerheide) út de tonne kneppele wurde”. It slagge ús. Wy krigen poeske libben yn 'e sek. En doe't wy har yn 'e tonne hiene, keile Alle Ages mei syn kneppel sa tsjin de tonne oan, dat dizze útinoar spatte en Sibrich, sa neamde Maei har pop, rôlle mei it brein út 'e kop oer de groun. Dat wie dat, mar Lammert Spin en Antsje hawwe nearne gjin lêst wer fan hawn, en de fjouwer bern, dy't se jit oerhâldden, greatbringe meijen.

Ja, ja, “nijljochters”, lykas ús dominy Ferf1 doe neamd

waerd, meije dan sizze dat der neat fan tsjoenen oan is, sokke dingen binne dan dochs mar wier’.

 

Us heit pielde folle mei kanarjeflechterij. Nou barde it wol ris, dat it spul net flot roan en dat de kanarjes stoaren, sûnder to witten hweroan of hwertroch. Helt twivele net, of ek dat wie 't wurk fan kwea minsken. Hy wer nei de Fryske Peallen en mei 't redmiddel yn 'e bûse wer nei hûs. Dat middel bistie yn diveldrek2. Heit moast fan papier in sinne, moanne en stjerren knippe en dy knipsels op de fûgelflecht plakke, mits ûnder elts in protsje diveldrek. Heit die 't en it holp, en fan dy tiid ôf wist heit nôch, om sa forstannich to wurden en plakke ûnder sinne, moanne en stjerren, diveldrek oan de widze en oan de binnenside fan ús bêdsdoarkes, en sa is 't fêst mûglik wurden, dat ik der jitte bin.

Ienkear, 'k sil in beuker west ha fan fiif jier, moast ik foar mem nei Ate Jeltsje, dy't by uzes arbeide, mei in lange bôlle, hwant Jeltsje hie in lytske krige. Dêr hie ik tige sin oan, hwant dêr siet in poppebak op. Heit hie 't der oars net op stean, hy sei jitte tsjin mem: ‘Tinkst der wol om? Alde Hanne is der kreamheinster’. Nou, it moast dochs mar, mar ik moast wol oppasse, dat as Hanne my hwat frege, dat ik net sei fan: ‘Ja’. Mar altyd fan: ‘Jawol Hanne’. Ik tink dat ik dêr goed op past ha, hwant hie 'k it ûnk hawn trijeris efterinoar, ‘ja’ to sizzen, dan hie Hanne my yn har macht hawn, en troch my dea to tsjoenen, hie hja har libben wer sawn jier lingd. Hwant dat siet der foar har op. Sa bin ik mids 't gelove oan tsjoenen bern west en in jongfeintsje wurden, en as in lytse jonge wist ik al hwat foartsjirmerij wie.

 

Mem rekke ris by in sike juffrou, in buorwiif fan ús, in foarnaem minske. Mids yn 'e nacht hearde se djip yn 'e groun in getik. It nachtpitsje, mei in grien gazen kleed der om hinne, baernde. It tikjen yn'e groun kaem al heger en heger en al njonkelytsen wie 't bisiden de tafel en dêrmei seach mem in wyt skynsel foarby it griene kleedtsje fan 't nachtijocht sweevjen. Foar de bank (it ledikant) hweryn de sike juffrou lei, bleau it stean en seach der yn; dêrnei sweefde it de keamer oer, en sûnder dat de keamersdoar lepene waerd, waerd it wei. Mem hie noait fan dit gefal in mûle opdien, sei se, hie 't net in dei twa letter út in brief út Amsterdam blykt,

dat sahwat om dy ûre, dat mem it tikjen hearde en it skynsel seach, de sike juffrou har iennichste suster, dy't to Amsterdam wenne, stoarn wie. It wie oft de geest fan de suster út Amsterdam fan dy to Burgum ôfskie naem hie.

It wie al wûnder.

 

Hindriks Baeije, in freondinne fan mem, wist to forheljen, hoe dat der in spintsje bistie, dat sims dagen foarôf yn 't slotsgat fan de foardoar krûpte en dêrre nachts tikke, en dan miste it net; dan moast der yn dat hûs ringen ien stjerre. Ek yn in hûs, dêr de hounen nachts op strjitte foar gûlden, folge gau in deade.

Efter in hûs op de hoeke to Burgum wie in kûperij, ek waerden dêr al jamk deafetten makke, en o, hûnderten wol ik wol leauwe, hiene, as se yn 't holle fan de nacht op de hoeke stiene of de wei lâns gongen, yn dy kûperij klopjen en spikerjen heard, en dan miste it noait, of der stoar ringen wer ien yn 't doarp.

Mar forretten dy foartsjirmerijen allegearre de dead, de ûnderfining hie boppedat ek folle oare profetearrerijen wier makke.

Dreamde immen fan in brulloft, dan wachte sa'n ien gau in bigraffenisse; jokke immen de noas, it joech brandewyn; in âldwiif op it iis joech teiwaer; in skearsliper yn 't doarp binnen trije dagen rein; pine yn 't krús fan de rêch foroaringe fan waer. Krige, by 't rounbringen, in breid of jongwiif in flap brandewyn yn 'e skurte, dat joech in jonge soan. Sa wiene der ek grappige foartsjirmerijen; forskate der fan binne oan hjoed ta biwarre bleaun, al is 't gelove der oan hwat wizige.

 

Dy't foar in fyftich, sechstich jier sa dryst wie om yn syn wysheit it spoekjen foar in dommelju's miening to forklearjen, soe soms mâl de wyn fan foaren krige ha. Foaral ek fan fromme ljuwe, dy't Balthasar Bekker3 in atheïst neamden. De toveresse fan Endor4 bifêstige it tsjoenen en spoekjen ommers beide. Ek yn myn jong herte waerd it gelove oan spoekjen goed bifêstige, hoewol net troch myn heit. Heit sei jamk: ‘'k Ha folle swabbe by nacht, mar neat oars fan spoekjen sjoen as ienris oan 't Wyldpaed. Ik moast foar de keizerlike notaris Wilhelmy (it wie yn de Frânske tiden) by

nacht nei Kollum, nei 't registraesjekantoar. It wie aerdich tsjuster. Op it Wyldpaed oer de wei seach ik tusken twa diken in great wyteftich skynsel boppe in hikke útstykjen, en it wie oft it my taknikte. Ik bleau stean. It knikte al wer en al wer. Ik sel lûdop: ‘Is dêr hwa?’ Gjin andert, mar al wer knikke. Ik sei jitris: ‘Sprek dan, as der ien is’. Jit bleau it stil. ‘Dat mei de divel wêze’, sei 'k yn mysels, ‘ik wol witte hwat it is’. Ik oer de wei, en hwat wie it spoek? In great âld wyt hynzer, en neat oars. Oars ha 'k noait gjin spoek sjoen, mar, foege heit der jamk efter, ‘dêrom sil ik net sizze dat der neat is. Dêr is bygelyks de basseliskus, dy't alle sawn jierren yn de glêsblazerijen foar 't ljocht komt; dy't der nei sjocht dy barst fanien, seit men, en dan de swarte spegel to Amsterdam, dêr't immen syn takomst yn sjocht; dy't der net efterstobek wei giet, falt dea del. Ja, der binne frjemde dingen yn 'e wrâld, mar spoeken’....

‘Ja baes’, sei Douwe Brouwer, in goed, from en gelovich man to uzes, ‘hwat dêrfan to sizzen! Myn pake, bierbrouwer op 'e Daem, is 't dochs oerkaem, dat er mei in wein fol bier nei Dokkum en de Dokkumer Wâlden west hie. Hy kaem let yn de joun werom. It wie tsjuster. Hy komt oan de Skiligepiip ta. Is der hwat, of is der neat! tocht pake; it wie oft der yn 'e tsjusternis immen flak foar it hynzer stie, en 't skynde ek sa to wêzen, hwant it hynzer stegere. “Ut it paed!” rôp pake, “fuort”. Hy sette wer oan, om by de hichte op to kommen. It hynzer die wer in hoart, it gong omheech en mids op de piip stie 't skynsel wer foar 't hynzer en ear't pake hwat sizze of dwaen koe, wurdt er mei it hiele reau, as woech it in fear, omheech tild en, oer de lening hinne, yn de feart set. Pake is der mei it hynzer útkaem en de wein ha se der mei folle muoite de oare deis út helle. Dat is wier bard, man!’

‘O ja’, sei Fedde Skûtmakker. ‘Dêr by dy Skiligepiip hat it noait doogd. Dêr hat, is my jamk forteld, mennich kear by nacht in bijierre hear to sjen west, mei griis hier oer in deadsholle, swart yn 'e klean, in koarte broek oan en giele hakken oan de toffels.

Dy giele hakken oan de toffels makken my, doe in lytse jonge, ta oan nou ta, dit spoek hiel bisonder.

Mar 't is sa: It spoek by de Skiligepiip, dat de bierbrouwer yn 'e feart sette, hat giele hakken oan de toffels’.

‘Jawol’, sei Douwe Brouwer, yn de wandeling Douwe Bak-

ker, om't er bakker west hie, doe't Fedde ophâldde, ‘dat is wier. Nou, jimme hawwe Houwing wol kend, âlde Houwing, de heit fan Hidde fan de Lânsbuorren to Sumar. Nou, dizze hat myn heit in gefal forhelle dat ek frjemd is. En 't is gjin leagen. Houwing wie in wedergeboren man, dêr kinne jimme mar op oan. Mar Houwing, in faem en in jonge, wiene oan de Marswâl to melken. It wie op in moaije simmermoarn, hiel bitiid. “Hea”, sei Houwing, “hwat is dêr op it wetter? Dat is gjin boatsje, dêr is 't to lyts foar”. It dreau sêft oer de weagen op har oan. En hwat seagen se? It skipke hie wol hwat fan in bûteraed, greater wie 't net, en dêr siet in boppe-ein fan in frommiske yn, by de mul om en ôf alhiel yn 't wyt, mei in sluijer oer de holle. Ynienen wie 't boatsje as in top bigoun to draeijen. Houwing, de faem en de jonge wiene op 't lân delfallen. Doe't se wer sjen soene, wie 't skynsel wei. It is krekt sa west, as ik jimme fortel’.

‘Jonge ja’, sei Tjeard Oebeljes (dat wie myn omke, timmerbaes to Burgum), ‘hwat Douwe dêr fortelt fan Houwing oan de Marswâl, haw ik wol earder fan heard, mar wy hoeve sa fier net to gean. Hjir oan Bertsjemuoisingel, oan dizze kant fan Sumar, hat mennichien dêr net by nacht in houn sjoen mei in deadsholle?’

‘En hjir, njonken de Burgumer tsjerke, yn 'e sleat by de wei lâns, myn eigen heit hat it wol sjoen’, sei Tsjuk Lamkers fan de Nijstêd, ‘dêr waret nachts in minske op hannen en fuotten, ek mei in deadsholle, hwerfan de eagen baerne as in koal fjûr’.

Dit lêste spoek hie myn muoike Wytske, dy't op Burgumer Nijstêd wenne, ek alris sjoen; 't sloof woe foar gjin jild by nacht dat paed lâns.

 

Al dy praetsjes hearde ik yn myn jonkheit fan de minsken dy't ik neamde, en lykas Burgum en yn 't gea dêromhinne, sil eltse stêd en doarp syn spoeken wol hawn ha en 't gelove dêroan fan de âlden de bern ynprinte wêze.

Mar it moaiste, it echtste en 't meast bikende spoek to Burgum, wie juffrou Lys.

Op Bûtenrêst, tichteby Burgum, nou in âld forfallen buorkerije, mar eartiids in slot, lykas men jitte wol neigean kin, hat in edelman wenne, en dy edelman hie in dochter, en dy dochter moast de uterste wille fan har heit folbringe, en dat

wie: hja moast in bidkapelle bouwe Tuskendiken.5 Dat woe hja dwaen as se âld wie, en doe is se yn in wetterdobbe (dy't der jitte is) trochdat it rydtúch dêr't se yn siet omfoel, foardat se har heite wille folbrocht hie, fordronken.

Fansels, doe koe se gjin rêst fine yn 't grêf en sint spoeke se yn 't bosk by Tuskendiken, en dat bosk hjit oan nou ta: ‘Juffrou Lize-bosk’.

Folle Burgumers hiene dit spoek by nacht sjoen.

It wie in wyt skynsel, dat troch de beammen ware. As men 't oanspriek waerd it wei. As Jonge gong ik noait troch it bosk (en 't paed roan der troch) of ik tochte oan Juffer Lys, en dan roan my jamk de grize oer de grouwe.

De jierren binne hinnestoud. De kristlik ôfskiedenen hawwe, amperoan hwer Juffer Lys it dwaen moast, in bidkapelle, in tsjerke boud en sont is Juffrou Lys wei wurden. Sa ken it tsjinwurdige Burgumer jongfolk dêr gjin spoek mear. Dy tsjerke is der letter wol wer ôfbrutsen, mar ek dit rôp Lyske net wer by nacht yn 't bosk, en 't spoek bistiet net mear foar de ynbyldinge fan de minsken.

Hoe frjemd lykwols wie 't my, doe't ik foar twa jier der wer fan hearde.

Ik kuijere op in simmersneintojoun ris Tuskendiken, en doe kamen my dêrre twa jongfammen tsjin, hwerfan de iene in hantsjefol moaije wite blommen hie.

‘Hwat hastou dêr moaije blommen’, sei ik.

‘Dizze?’ sei hja, ‘dat is de Juffer Lize-blom, dy waekse hjir’.

‘Hwat siz jo dêr?’ sei ik mei binijing, ‘de Juffer Lize-blom? Wel faem! Foar in fyftich, sechstich jier spoeke Juffrou Lys hjir, dat is aerdich’.

De fammen bigrypten my net; hwat wisten hja fan spoekjen ôf? Mar ik liet der op folgje, dat ik sokke blommen wol yn myn tún ha woe.

O! dat koe wol lokke, hja soe my wol gau in plant sykje.

't Sloof wie 't klauwen yn 'e lerde wol wend, tink ik, hja seach roun, kleau by de dyk op, en jawol, ik krige in plant mei woartel en tûke. Ik haw de plant yn myn blomtúntsje set en der noed en soarch foar stien, en sikersonk! hja krige it libben en stie forline simmer yn fleur, it wie in lust.

Mar nou it bisondere en it aerdige derfan. Deis as de sinne skynt kwynt de blom, en hat geur noch fleur.

Mar jouns, tsjin de nacht, dan komt se foar 't ljocht en yn

'e nacht, by moanneskyn, dan is se yn 'e folle gloarje. Omdat alear Juffrou Lys by nacht spoeke en dizze blom, de Silene noctiflora, by nacht foar 't ljocht komt en tieret, liket it, dat de juffer yn in blom foroare is. Ovidius6 hat yn syn herskeppinge gjin moaijer wikseling. Mar, it bliuwt tige de opmerkinge wurdich, hoe't leuwen oanien de leginde fan Juffrou Lys, al wurdt se troch wittenskip en forijochting forgetten, troch dizze nachtbloeijer biwarre bliuwt.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

datums