Sluiproutes en dwaalwegen

Aspecten van een liminale poëtica toegelicht aan de hand van het werk van Jacq Firmin Vogelaar

[p. 167]

Coda

In dit boek heb ik getracht de contouren van een liminale poëtica te schetsen. Deze poëtica laat zich naar mijn mening afleiden uit beschouwingen van zowel filosofen als literatuurbeschouwers. Ze vormen een reactie op het drempelbewustzijn in de literatuur.

Schrijvers van de moderne literatuur verwijzen in hun werk nogal eens naar de topos van de drempel en de daarmee verbonden motieven uit het complex van verhalen over rites de passage. Dergelijke verwijzingen spiegelen vaak de structuur van hun teksten, die zo zijn opgebouwd dat ze de voorstelling evoceren van het schrijven en lezen als een rite de passage. De liminale poëtica moet zich hier behelpen met metaforen. Ook de verwijzingen naar de topos van de drempel in de literatuur dragen een metaforisch karakter: het schrijven en lezen zijn geen rites de passage maar kunnen ermee worden vergeleken. Rituelen zijn handelingen die er op gericht zijn orde aan te brengen in wat ordeloos is. Doorgaans kent men aan het fenomeen van het ritueel metafysische implicaties toe. Men treedt erdoor in contact met een hogere onkenbare wereld. De liminale poëtica heeft met deze metafysische implicaties niets van doen. Ze brengt het ritueel in metaforische zin in verband met de evocatie van verhevigde fysieke waarnemingen in het schrijven en lezen, met een vorm van concreet weten dat zich aan het proces van verbalisatie onttrekt. De vergelijking met het ritueel heeft alleen betrekking op de pogingen van deze ‘onmogelijke literatuur’ een vorm te vinden voor het vormeloze, een poging die vaak gepaard gaat met een scepsis ten opzichte van overgeleverde vormen, waarheden en kennis.

Uit de studies die ik in het eerste hoofdstuk heb besproken, blijkt dat de drempelverkenningen steeds in het licht staan van een onderzoek naar het thema van de moderniteit. Filosofen en literatuurbeschouwers bestuderen de grenzen van de redelijke, communicatieve orde. Gemeenschappelijk in hun studies is dat ze het primaat van een uniforme opvatting over rationaliteit van de hand wijzen. Ze opteren voor een pluriformiteit, een veelheid van betekenisvolle vormen, waarbij het accent van hun verkenningen ligt op de overgangen tussen die vormen. Op de achtergrond speelt de scepsis mee ten opzichte van het standaardverhaal van de moderniteit dat doorgaans begint bij de kennisleer van Descartes en de natuurkunde van Galilei, kortom bij de grondleggers van het rationalisme. De filosofen die ik aanhaalde, betwisten niet zozeer het waarheidsgehalte van dat standaardverhaal als wel de eenzijdigheid ervan. Ze verkennen een pad in de moderniteit dat in de literatuur steeds tot de ver-

[p. 168]

beelding heeft gesproken, maar dat door de successen van wetenschap en techniek in de achttiende en negentiende eeuw in vergetelheid raakte. Het is de baan van het humanisme, geplaveid door de sceptische filosofen van de zestiende eeuw en de kunstenaars van het maniërisme. De moderniteit heeft in hun beschouwingen twee gezichten: dat van de sceptische filosofen die aan zekerheden en dogma's twijfelen, die de geest van tolerante verdraagzaamheid propageren ten opzichte van verschillende denken leefwerelden, en die van de zeventiende eeuwse rationalisten met hun streven naar exactheid, logische gestrengheid, intellectuele zekerheid en morele zuiverheid. De filosofen en literatuurbeschouwers die zich rekenschap geven van het drempelbewustzijn in de literatuur hebben dat vroege pad van de moderniteit op het oog wanneer zij zich keren tegen een eenzijdige opvatting van rationaliteit. Ze leggen een verband tussen het drempelbewustzijn in de moderne literatuur en de kunst van de zestiende eeuw (Montaigne, Rabelais, Shakespeare, de maniëristen), omdat ze daar-in een verstrekkender idee van redelijkheid menen te bespeuren dan in de geschiedenis van het rationalisme werd gepropageerd.

De intensieve discussies die in de jaren tachtig werden gevoerd rond het thema van het postmodernisme hebben deze verborgen agenda. Jean François Lyotard, die in Europa het debat op gang heeft gebracht, noemde de essais van Montaigne een vroege uiting van het postmodernisme [1986: 33]. Met die kwalificatie laadde hij hoon op zich van al diegenen die het postmodernisme voornamelijk als een modieuze term voor een nog meer modieuze stroming in de kunst aanzagen. Maar Lyotards aperçu had de bedoeling duidelijk te maken dat het postmodernisme niet zozeer de aanduiding is voor een stroming in de kunst die een voorafgaande stroming afloste, het modernisme. De term verwijst bij hem naar een intellectuele en artistieke houding die zich rekenschap geeft van de verscheidenheid van taal-, denk- en levensvormen. Het postmodernisme is voor hem de term die verwijst naar een intellectuele houding waarin deze verscheidenheid niet als een probleem geldt, maar als een gegeven dat wordt aanvaard en gewaardeerd. Deze intellectuele houding onderscheidt zich van wetenschappelijke, filosofische en artistieke strevingen die zich niet bij de verscheidenheid neerleggen en op zoek gaan naar een principe dat de eenheid in deze verscheidenheid blootlegt. Het postmodernisme is de aanduiding voor de parallelweg uit de moderniteit die het idee van de ‘schone lei’, het idee dat het mogelijk is vanuit een nulpunt te beginnen en te zoeken naar een onaantastbaar uitgangspunt, de natuurlijke startstreep voor het rationele denken, met scepsis beziet. Om die reden richtten de schrijvers en filosofen van het drempelbewustzijn zich op de grenzen van mythos en logos, van het concrete en abstracte weten, zonder zich daarbij van meet af aan vast te leggen op hiërarchische opvattingen over de verschillende kenvormen. Deze opvatting van het postmodernisme breekt met het schema van de chronologie, van de elkaar opvolgende perioden en denkstromingen. Ze breekt met het idee van de vooruitgang, met het idee dat

[p. 169]

nieuwe vormen van denken nieuwe vormen op artistiek gebied voortbrengen die de oude achterhalen en overwinnen.

De liminale poëtica zou men kunnen opvatten als een literaire signatuur van deze intellectuele en artistieke houding die zich eerder laat inspireren door de sceptici uit de zestiende dan door de rationalisten uit de zeventiende eeuw. Wolfgang Welsch heeft het postmodernisme eens beschreven als een van de wegen die uit het modernisme voortkomt en die tegelijkertijd de mogelijkheid biedt van een uitweg uit een eenzijdige opvatting van rationaliteit. Zijn betoog mondt uit in een pleidooi voor de ontwikkeling van een nieuw concept van rationaliteit, dat zich rekenschap geeft van veelsoortige vormen van rationele kennis, van de grenzen van die kenvormen en dat vooral de overgangen en confrontaties tussen die vormen van rationaliteit mogelijk maakt. Het postmodernisme is voor hem dan de intellectuele en artistieke houding die een grote sensibiliteit voor overgangen bezit. Er zijn redenen om aan te nemen dat die sensibiliteit wijst in de richting van wat hij de transversale rede noemt, het vermogen tot en de uitvoering van passages tussen verschillende kenvormen [Welsch, 1988b: 295 ff.]. Deze postmoderne houding tekent zich af in de figuur van de overgang en de verknoping van verschillende mogelijkheden. Deze figuur vindt zijn model niet in de typen van Proteus of Polyphemos, men zou hem eerder moeten vergelijken met Odysseus die niet langer wordt geobsedeerd door Ithaka [Welsch, 1988a: 40]. Het verwijt dat deze opvatting van het postmodernisme uitmondt in waardenrelativisme of zelfs nihilisme, wijst Welsch terecht van de hand. Hij verwijst naar de radicaal democratische, anti-totalitaire en tegen vormen van uitsluiting gerichte waarden die voor deze intellectuele en artistieke gerichtheid de maatstaf vormen.

De liminale poëtica zou men in die zin postmodernistisch kunnen noemen dat ze verkenningen van die overgangen, van die drempelpassages uitvoert op het terrein van de literatuur en het schrijven. In de literaire teksten worden deze passages gedramatiseerd door een reeks van procédés die al bekend waren uit de artistieke voortbrengselen van de zestiende eeuw, die anti-klassicistisch en anti-naturalistisch waren georiënteerd [Hauser, 1973: 23 ff.]. De belangstelling van de schrijvers uit de moderne literatuur voor de kunstenaars uit de zestiende eeuw zou met de belangstelling voor overgangsvormen tussen mythische, magische en rationele denkvormen verband kunnen houden. In Vogelaars Raadsels van het rund heb ik via een intertekstuele analyse laten zien dat daarin de correspondentie tussen de moderne en de maniëristische kunst als een thema van de moderniteit wordt aangesneden.

In discussies over het postmodernisme in de literatuur wordt nogal eens de suggestie gewekt dat het om een recente stroming gaat die zich van het modernisme verwijdert. De uitbeelding van een ontologische twijfel heeft

[p. 170]

daarin de plaats ingenomen van de epistemologische twijfel waardoor de werken van de modernisten werden gekenmerkt. Het werk van James Joyce geldt als het schoolvoorbeeld waarin deze verschuiving het meest direct zichtbaar wordt. Ulysses zou het einde van het modernisme markeren, een ultieme poging om de kennis van de wereld in een boek onder te brengen. De held is er op zoek naar zijn Ithaka.

Finnegans Wake zou het beginpunt markeren van het postmodernisme. Het is een woekerende schriftuur waarin het idee van eenheid is opgegeven [Mc Hale, 1986: 53-79]. Het aanbrengen van een dergelijke cesuur brengt naar mijn mening twee bezwaren met zich mee. In de eerste plaats wordt door een dergelijke voorstelling van zaken toch het idee binnengesmokkeld dat het postmodernisme een literaire stroming is die vroegere stromingen (het realisme, het modernisme) achter zich laat. Men kan zich met Wellmer [1985] afvragen of de term niet eerder een aanduiding is voor een beschouwingswijze die oog heeft voor de diversiteit van de literaire vormen, stijlen en opvattingen zonder deze af te meten aan een bepaalde norm of maatstaf. In die zin kan niet alleen binnen een bepaald literair klimaat en ook niet binnen een literair werk een bepaalde schrijfwijze als toetssteen worden gebruikt, kan geen enkele stroming het primaat opeisen. Het is naar mijn mening onvruchtbaar de realistische literatuur te bekritiseren vanuit een modernistisch kader zoals het even weinig vruchtbaar is de literaire experimenten te belichten vanuit de normen van het realisme. Het tweede bezwaar betreft dan ook de stilzwijgende opvatting dat Finnegans Wake de norm is voor de postmoderne literatuur: als ze dat al is, dan alleen omdat dit werk de weg heeft geopend naar de onuitputtelijke hoeveelheid mogelijkheden aan stijlmiddelen, zienswijzen die de literatuur ter beschikking staat. Dat neemt niet weg dat Mc Hales' stelling over de verschuiving van een epistemologisch naar een ontologisch georiënteerde literatuur zijn waarde behoudt, alleen niet in chronologische zin: pogingen om de wereld te beschrijven (realisme), de uitingen van de twijfel aan de mogelijkheid daaraan (modernisme) en de concentratie op de taal zelf (postmodernisme) hebben in de literatuurgeschiedenis steeds naast elkaar bestaan. De liminale poëtica probeert zich rekenschap te geven van de grenzen van de literaire vormen die daarmee verbonden zijn. Het postmodernisme betekent in deze opvatting niet een aflossing van de wacht [Mertens, 1988b] maar een radicale oriëntatie op kadreringsprocessen in de literatuur (hoe komen voorstellingen, beelden, betekenissen tot stand). De liminale poëtica concentreert zich - zoals ik in dit boek heb toegelicht aan de hand van het werk van Jacq Firmin Vogelaar - op die mechanismen in teksten waarin de beschrijving van werkelijkheid (realisme) overgaat in twijfel daaraan (modernisme) en overslaat in de werkelijkheid van de beschrijving (postmodernisme).