De rozenhof

[p. 5]

Ter inleiding

Vier regels bieden weinig plaats om een gedachte onder woorden te brengen. De dichter Willem de Mérode (1887-1939) had bijna altijd meer ruimte nodig om in een gedicht aan zijn trekken te komen. Vooral in zijn eerste periode, tot ongeveer 1924, was zijn stijl breed, bont, romantisch. Na 1924 versoberde hij. Zijn gedichten werden strakker, harder.

Tussen de beide brede zijpanelen van zijn dichterlijk werk bevindt zich een klein middenpaneeltje, bijna niet meer dan het scharnier tussen de hoofdpanelen. Het is de bundel ‘De Rozenhof’, die kenmerkend is voor de overgang in De Mérodes leven en werk. De bundel èn de ommekeer vielen in 1924.

Liefde, hartstocht, schoonheid, berouw, aanklacht, verzoening, dat zijn de elementen waaruit deze vierregelige gedichten (kwatrijnen) bestaan. In de vroegere bundels had hij deze motieven vele keren in veel langere verzen uitgewerkt. Nu, op het draaipunt van zijn leven en werk, nam hij ze opnieuw met grote intensiteit op in een van de meest strakke vormen die de literatuur kent: het kwatrijn. Inhoudelijk sluit ‘De Rozenhof’ volledig aan bij de eerste periode van zijn dichterschap. Wat betreft de vorm staat De Mérode al bewust in de tweede periode, die van de inperking, de tucht over het woord. Het scharnierende middenpaneeltje in zijn werk toont een rozenhof opgebouwd uit strakke perkjes.

[p. 6]

De roos

Zoals het behoort komt de roos in ‘De Rozenhof’ van alle motieven het meest voor. Ze is Leitmotiv geworden. Maar ze beperkt zich niet tot één verschijningsvorm. In de eerste plaats is ze het symbool van liefde en schoonheid:

Maak tuinen van de dorre wildernissen,
waarin 'k straks liefdes schoonste rozen teel! (22)

Maar daarnaast en in aansluiting daarop is de roos ook vaak het beeld van de verwelking, de dood:

'k Zag uwer lippen schaduwrijke bocht:
een dal van rozen door den dood bezocht. (29)

De liefde krijgt een doodskarakter doordat de zonde vlakbij is:

De schoonste rozen heb ik stout gehaald.
Helaas, helaas, ik heb ze duur betaald. (18)

Daardoor wordt de roos ook het symbool van het leed:

De schoone donkerroode roos verdriet. (40)

Deze zelfde begrippen keren in ‘De Rozenhof’ steeds terug, maar ook in andere gedaanten, waarbij alle motieven hun oorsprong vinden in dit ene thema: de liefde.

Liefde en leed gaan samen:

Gij hebt met leeds tinctuur uw schoon gelaat
diep in den etsplaat van mijn hart gebeten. (60)

Het leed ontstaat doordat de liefde en de geliefde onbereikbaar zijn:

Voorbij, voorbij, de dooden hebben rust. (41)

[p. 7]

Maar toch wil en kan de ik-figuur de liefde niet missen, ze is een deel van zijn wezen, ook al is de beker van de liefde bitter.

Maar wee mij, als ik 't drinken weigren zou! (24)

Hoewel het probleem van de liefde de dichter dodelijk vermoeit en hij wel ‘de groote slaap’ (27) zou willen beginnen, wordt de diepe melancholie hem toch niet de baas. Hij keert zich naar God met zijn berouw en hij krijgt vergeving:

...duizendvoudig heil

voor hen, die Uw barmhartigheid hervonden. (47)

Al deze verschillende stemmingen en gestalten liggen in de bundel doorelkaar. Ze worden steeds opnieuw wakker, zonder voorgoed overwonnen of geheel vervangen te worden door het nieuwe inzicht.

Geen verbittering

Naast de ik (de dichter in zijn liefde en nood) en de U (God of de liefde of de geliefde) komt in ‘De Rozenhof’ ook een derde-persoon-meervoud voor: zij. Het zijn de ‘schijnbaar vromen’ (26), die de dichter niet begrijpen; vanuit een beperkt inzicht veroordelen ze hem hard.

Zij zeggen: ‘wij vergeven, maar ga heen!
Wij hebben met de zondaars niets gemeen.’ (27)

Over hen spreekt de dichter verbitterd. Maar verbittering is niet het woord waarmee de bundel als geheel gekarakteriseerd kan worden. Onder en achter het leed zit iets beters:

[p. 8]

 

Bedenk en voel hoe zelfs de zoete linde

 

de stugge schors draagt boven 't zachte hart. (43)

Willem de Mérode ontwijkt de verbittering, doordat hij de aardse liefde en zijn geloof in God met elkaar weet te verzoenen. Hij heft zijn ogen elke avond ‘tot God’ èn ‘naar u’ (de geliefde, 46). Er behoeft geen tegenstelling te zijn. Binnen de omheining van de platonische liefde weet de dichter God nabij.

Was God ten zesden dage niet vol vreugde
om 's menschen heiligen volmaakten bouw?
Mag ik niet drinken, wat Hij blijde teugde? (49)

De rode roos (symbool van de hartstocht) wordt vervangen door de witte (symbool van de hoofse, niet-zinnelijke liefde). De dichter durft deze roos van God terug te vragen (52). Ook al is de geliefde ver weg, de stem van de liefde kan blijven klinken in Gods nabijheid:

...misschien dringt zij, als een zoete fluit
des zomeravonds in Gods luistrende ooren. (61)

Aan het einde van de bundel gaat deze synthetische gedachte der verzoening de boventoon voeren.

Leven en werk

Willem de Mérode schreef op de laatste bladzijde van ‘De Rozenhof’ twee data: 16 maart en 14 oktober 1924. Hij zelf legde daardoor een relatie tussen zijn leven en dit werk. Daaraan ontleen ik de vrijmoedigheid om tenslotte iets te zeggen over de omstandigheden waarin De Mérode deze bundel schreef.

[p. 9]

Op 26 februari 1924 werd hij gearresteerd wegens een homosexuele verhouding met een minderjarige jongen. Vanuit het Huis van Bewaring in Groningen nam hij ontslag als onderwijzer (maar hij was inmiddels al ontslagen). Twee dagen later schreef hij zijn eerste kwatrijnen. Weer twee dagen later, op 18 maart 1924, besloot de kerkeraad van de kerk waartoe hij behoorde hem het Avondmaal te ontzeggen, hoewel hij voor de predikant zijn schuld beleden en zijn berouw getoond had. Op 31 maart werd hem dit per brief meegedeeld. Hierop slaan ongetwijfeld de kwatrijnen over zij, degenen die hard veroordeelden. De Mérode had zich niet verzet tegen het recht, maar wel tegen ‘de waanzin van het recht’ en ‘de letterknecht’ (31). Op 17 april 1924 werd het vonnis uitgesproken (acht maanden gevangenisstraf) en werd hij overgebracht naar de strafgevangenis in Groningen, waar hij ‘De Rozenhof’ voltooide. Zijn laatste kwatrijn schreef hij op 14 oktober. Tien dagen later was de zwartste periode van zijn leven voorbij en moest hij beginnen met ‘de berg te beklimmen waarover de weg van het nieuwe leven gaat’ (zoals hij schreef aan pater Jos. van Wely, die hem trouw begeleidde. Zie ook mijn biografie ‘Het leven van Willem de Mérode’, Amsterdam, Buijten en Schipperheijn, 1971).

Met opzet plaats ik deze biografische gegevens aan het einde van dit voorwoord, om er niet al te veel nadruk op te leggen. Iedere lezer moet immers deze kwatrijnen op zijn eigen wijze kunnen beleven. Wel kan het kennen van de levensfeiten ervoor zorgen dat men nog intenser door deze poëzie geraakt wordt, ook nu ze, vijfenvijftig jaar nadat ze geschreven werd, voor de tweede keer verschijnt.

Amersfoort, 1 dec. 1979

HANS WERKMAN