Meester Rembrandt

9

ZO SCHILDERT REMBRANDT HENDRICKJE: EEN achtergrond vol zachte schemer, waaruit openbloeit het gelaat ener jonge vrouw. Haar grote bruine ogen zijn als bronnen van innigheid, zachtmoedigheid en liefde. Nu geen opschik en uiterlijke tooi, die heeft Hendrickje niet van node. Slechts een paar juwelen oorhangers verdiepen de stille glimlach, die schuchter speelt om haar frisse lippen en heenglijdt over de zachtronde wangen, waar onder de kinboog parmantig en kinderlijk aflijnt. Gelijk een bloem op haar steel staat het hoofd op de hals, die oprankt uit het loshangende bont, dat borst en schouders bedekt met zijn voorname pracht. Donkerblond, kruivend haar omlijst het gezicht, het valt speels over het voorhoofd, waar de ernst achter schuilt. Het hoofd is gedekt met een fluwelen baret, de zwierige dracht eens kunstenaars. Hendrickje Stoffels uit Ransdorp wordt door meester Rembrandt boven de tijd geheven; het is geen portret dat hij van haar maakt, het is de verborgen bron, waaruit de liefde ontspringt die tussen mensen trilt, gelijk een dauwdrup op de bloesemende linde.

Nauw is de klokkegalm weggezinderd die het oude jaar heeft uitgeluid, of de klopper valt op de deur van het huis in de Breestraat. Een bode staat op de stoep, reikt Hendrickje een gezegeld stuk en wenst een zalig nieuwjaar. Hij stampt met zijn voeten in de sneeuw en zegt dat het vinnig koud is. Hendrickje krijgt het ook opeens koud, gezegelde stukken betekenen veelal weinig goeds. In het voorhuis draait ze het papier om en om, ze kan kwalijk lezen, doch het bloedend rood van de lak schrijnt langs haar hart. Zulk rood betekent zorgen voor Rembrandt.

[p. 373]

Zorgen voor Rembrandt. De schuldeisers van sinjeur Christoffel Thijsz. dringen op afbetaling aan, daarom verzoekt hij meester Rembrandt beleefd de achterstallige koopsom van het huis te voldoen, zoals afgesproken is. - In gevalle van langer treynement sal er geprocedeerd worden wegens seer hooge oorsaeken tot het gebruijck van sulcke middelen als geraden sullen zijn.

Achtduizend vierhonderd zeventig gulden en zes penningen, precies uitgerekend. Hoe moet dat nu? Hendrick Uylenburgh, door Rembrandt in vertrouwen genomen, weet het evenmin, híj kan niet helpen. - ‘Ik zie geen kans je die geleende som terug te geven, Rembrandt. De zaak gaat lang niet best, de oorlog met Engeland nekt alles...’

Neen, Rembrandt verlangt geen geld - hij was trouwens vergeten dat Hendrick hem nog geld schuldig moet zijn. Hij wil slechts informeren wat hem te wachten staat, indien hij de koopsom niet tijdig te betalen weet. ‘Dan wordt het huis onder je achterste weg verkocht, Rembrandt! En wat zal het opbrengen, nu er zoveel grote huizen leeg staan?’

Het huis verkopen? Rembrandt heeft nimmer aan deze mogelijkheid gedacht - wie denkt daaraan. Het huis in de Breestraat, zíjn huis toch, zou onder de hamer komen, geveild gelijk het eerste het beste pand... Maar dat mag niet, dat kán eenvoudig niet, het is de doodsteek aan zijn kunstenaarsschap. Zonder dit huis kan hij niet werken, daarzonder is hij een verloren man, die vergeefs zijn eigen schaduw zoekt. - ‘Godnogtoe Hendrick, hoe moet dat nu, hoe kom ik aan die achtenhalf duizend gulden, hoe kom ik aan dat geld?’

‘Verkoop een deel van je bezittingen, Rembrandt.’

‘Mijn kunstschatten verkopen? Zonder die dingen ben ik gelijk een vogel zonder veren, arm en kaal. Neen neen, ik kan er geen afstand van doen, ze behoren bij mij gelijk het bloed hoort in mijn aderen. En als de huizen weinig opbrengen, hoe zal het dan met de kunst?’

Niet al te best, Hendrick Uylenburgh moet het beamen. Er is geen vraag naar, de troebel slurpt alle belangstelling voor schone dingen weg. Schoon admiraal Tromp zich kranig heeft geweerd bij Portland en Michiel de Ruyter op de rede van Plymouth de Statenvlag hoog heeft gehouden tegenover een overmacht. Doch

[p. 374]

een zeeoorlog kost schatten gelds en de burgers moeten het gelag betalen. Ja, Uylenburgh is goed op de hoogte, hij is een man die verstand heeft van politiek. Hij is er tegen, dat de Hoge Raad heeft verordineerd dat de voogdij over Willem Hendrik, geboren na de dood van zijn vader, de ongelukkige Willem II, waargenomen zal worden door de prinses-weduwe en door de grootmoeder beide - dat geeft ruzie en ongemak, waarde vriend! Zulks had door Johan de Witt voorkomen moeten worden... Rembrandt trekt de schouders op, wat kunnen hem die zaken schelen, hij stelt er geen syllabe belang in. De gedachten aan de achterstallige kooppenningen hangt gelijk een branderige smooklucht in zijn kop, hij kan haar niet kwijtraken, hij stikt er bijkans in. Fantastische plannen woelen door zijn hersens, hij zal dit en zal dat, hij zal zus en zal zo. Doch met handen kan men geen ijzer breken, een mens is niet meer dan een strootje in de Amstel, je drijft en weet niet waar je telande komt.

Hendrickje Stoffels, moet zijn deelgenote worden van zijn zorgen? Zonder te vragen begrijpt ze wat er hapert, schuchter noemt ze de naam van Jan Six... Een rijk man, een vriend van Rembrandt, een bewonderaar van zijn kunst. Hendrickje houdt niet van dien hooghartigen man, hij keurt haar nauwelijks een blik waard, zij is lucht voor hem. Ze voelt heel goed dat sinjeur Six laag op haar neerziet, zij is en blijft de dienstmeid. - Rembrandt weifelt; Jan Six spreekt hij weinig de laatste tijd, het lijkt of de voorname jonkman met opzet het huis in de Breestraat mijdt. Terwijl hij vroeger vele avonden tezamen met Rembrandt doorbracht en tot laat in de avond bleef praten over kunst en schoonheid, over waarheid en mensenliefde. Nu ja, sinjeur Six zal het te druk hebben met zijn lief - Rembrandt heeft vernomen dat de knappe dochter van professor Tulp, Margaretha, zijn uitverkorene is.

Gaan. Niet gaan. Gaan. Op een ochtend in Januari stapt Rembrandt naar het huis De Blauwe Arend, het is lang geleden sinds hij er geweest is. De stad ligt toegedekt onder een rulle vacht van sneeuw, langs de Kloveniersburgwal glijden belrinkelende sleden in de richting van de Antoniespoort, die met zijn zware torens de burgwal naar de zijde van het IJ afsluit. Aarzelend slaat hij de klopper op de deur, het ijzer voelt koud in zijn handpalm. Jan Six ontvangt hem hartelijk; hij vraagt naar zijn gezondheid en naar de welstand

[p. 375]

van zijn zoon - met geen woord rept hij over Hendrickje. Six leunt met de rug tegen een hoge boekenkast, de armen gekruist over de borst, het rechterbeen iets vooruit gestoken. Tegenover hem zit Rembrandt in een brede zetel van massief ebbenhout, hij gevoelt er zich onbehagelijk in en weet zich kwalijk een houding te geven. Zo kijken ze elkaar onderzoekend aan - wie zal beginnen?

Rembrandt weet geen woorden. Zijn hand verdwijnt in de borstzak van het wambuis, er komt een brief uit, wit gelijk de sneeuw die plekt op de daken der huizen aan de overkant. Six buigt over het papier, zijn trekken worden strak, er komt iets ijzigs over hem. Notarieële stukken zijn veelal onaangenaam, en de stukken voor een ander bestemd trekken zijn dichtersziel niet. Snel vliegen zijn ogen langs de regels - wat heeft hij hiermee van doen? - ‘Eh, meester Rembrandt,’ vraagt hij knorrig, ‘wat is uw bedoek ng hiermede?’

Wat voor bedoeling Rembrandt heeft, het advies van een vriend te vragen? - ‘Ik moet zien dat geld binnen de kortst mogelijke tijd bijeen te krijgen, sinjeur Six,’ antwoordt Rembrandt, zijn blik strak gericht op het eiken tafelblad, waarop een zwaarzilveren bokaal glimpjes staat te vangen van het haardvuur, dat hoog opvlamt onder de brede schouw.

Jan Six knikt. Het komt hem klak op z'n dak vallen, hij heeft zoveel andere zaken aan het hoofd. - ‘'t Is nogal een flink bedrag, meester Rembrandt,’ zegt hij, het papier terug schuivend.

Rembrandt kijkt naar de vlammen, die lekken aan de zilvergrijze berkenblokken, ze verteren tot kraakwitte as. Dan glijdt zijn blik naar de gestalte van Jan Six, die jeugdig en slank staat voor de boekruggen van geelbleek varkensleer. - Vuur en ijs, denkt Rembrandt. Doch hij waagt nog een kans en zegt:

‘Ik kom u om raad vragen, sinjeur Six. Misschien kent ge iemand, die mij dit bedrag ter leen zou willen geven...’

‘Pah pah, ge vraagt nogal iets, meester Rembrandt. En dat in een tijd, waarin het ene handelshuis na het andere insolvent wordt verklaard...’ In gedachten loopt Six, de handen op de rug, het vertrek op en neer. - Lamme dingen toch, dat men juist bij hem daarmee moet komen! - ‘Zelf kan ik u niets toezeggen, Rembrandt,’ zegt hij plotseling, ‘alles heeft zijn bedaarde reden, niet-

[p. 376]

waar? Doch ik zal zien of een van m'n vrienden u terwille kan zijn. Reken echter nergens op. Een ieder zit momenteel met de eigen besognes, en die wegen het zwaarst. Doch ik ben gaarne uw dienaar, meester Rembrandt...’

De sneeuw smelt en schuift sissend langs de pannen omlaag, het wit sopt tot bruin en grijs. De vonkelende vacht verdampt gelijk beloften van trouw, wat blijft is het verlangen naar een wit visioen, dat bloeit aan de horizon. Een wit visioen... Wát Rembrandt proeft is as en roet, bitter gelijk alsem. O ja, het is hem gelukt de zorg weg te wentelen van zijn huis, de achterstallige kooppenningen zijn voldaan. Geld heeft hij geleend, links en rechts. Van den koopman Hertsbeeck vierduizend gulden, van den raad Cornelis Witsen een gelijk bedrag. Mijnheer Witsen gevoelt veel voor kunst, zijn zoon Nicolaas tekent niet onverdienstelijk; meester Rembrandt zal er verwonderd van staan! Witsen, gul en joviaal, is in een puike stemming, men heeft hem zo juist tot Burgemeester benoemd en dan mag men zo'n verzoek om hulp niet afslaan. En dan: het is slechts geldig voor éen jaar, dat meester Rembrandt dat in gedachten wil houden!

Meester Rembrandt houdt het in de gedachten. Hij weet dat niet elkeen zo royaal is als Mijnheer Witsen. Die leende het geld renteloos en in goed vertrouwen. Hertsbeeck echter moet vijf procent maken van zijn geld, en een verband met Rembrandt's onroerend goed.

Nu kan Jan Six niet achterblijven. Hij wil Rembrandt duizend gulden renteloos voorschieten, mits deze zorgdraagt voor een solide borg! Een borg, waar haalt men zo gauw een borg vandaan? Rembrandt zoekt, Hendrickje zoekt, ze vindt een welwillend man, met name Lodewijk van Ludick, een liefhebber-schilder. Rembrandt moet voor de Schepenbank verschijnen, schuldbekentenissen worden gepasseerd, hoeveel keer moet hij zijn signatuur zetten onder zo'n gewichtig stuk? Doch ook aan dit gemartel komt een eind en sinjeur Christoffel Thijsz. kan zich verheugen in het bezit van zijn geld, waarop hij langer heeft moeten wachten dan hij ooit heeft kunnen vermoeden.

Een jaar is lang, denk eens aan. Daarin kan heel wat gebeuren.

[p. 377]

Rembrandt, de zwoeger, de werker, hij zal zorgen dat zijn gezin op de been blijft. Aan de horizon van zijn verlangen bloeit een wit visioen, hij is als Faustus, de wonderdokter, wiens geheimzinnige geestelijke wereld slechts gekend wordt door hemzelf. Rembrandt ziet bij een rondreizende kermistroep een opvoering van het Faustspel, hij raakt er over aan het peinzen.

Een mens moet niet alles willen weten. Slechts met neergeslagen ogen kan men blikken in de zon, de betekenis van het witte visioen is niet te vatten. Rembrandt etst de figuur van Faust, vol verlangen starend naar het bovenzinnelijke licht, waarin het geheimzinnige teken openbloeit als een witte roos.