Meester Rembrandt

8

DE 17E EEUW KANTELT NAAR HAAR TWEEDE HELFT, het gaat niet zonder gedruis in de geuniëerde provinciën. Prins Willem II, jong en onstuimig en vol stormachtige ideën, heeft met lede ogen aangezien dat er vrede is gesloten - een vrede welke hij niet wenst. Waarom staat de Republiek zijn schoonvader Karel I van Engeland niet bij, die belaagd wordt door zijn eigen volk? De jonge stadhouder vindt de Heren Staten op zijn weg; géen inmenging in de binnenlandse kwestiën van Engeland! Karel I beklimt het schavot, zijn hoofd ploft in het mulle zand en Engeland is een Republiek.

Vermindering van het leger! luidt het parool in de Nederlanden. De schuldenlast is te zwaar, de belastingen zuigen de burgers het merg uit het gebeente. Willem II begrijpt Engelands naijver op Hollands handel, die welvaart brengt aan het Gemenebest. - Geen vermindering, geen afdanking van troepen!

Holland stoort zich niet aan den jongen Prins. Eigenmachtig ontbindt het zijn compagniën, het is baas in eigen huis. De Staten-Generaal zendt een tegenbevel en stelt Willem II aan het hoofd van een deputatie, die de steden voor zijn zienswijze moet trachten te winnen. Amsterdam, stad der burgerkoningen, weigert den Prins te ontvangen - ook hij wenst baas te zijn op eigen erf! Prins Willem geeft last een sterke troepenmacht in Amsterdam te leggen

[p. 367]

en de onwillige Vroedschap te vervangen door een handzamer college. Het volk dromt bij fakkellicht tezaam voor de woningen der Burgemeesteren. - Hoezee voor de Bickersen, hoezee voor Huydecoper, hoezee voor De Graeff! De Burgerwacht springt in de wapenen, bereid de onafhankelijkheid der stad te verdedigen tot het uiterste.

In de smederijen spat het vuur tot in de nacht uit pieken en hellebaarden en over de kopkeien van de Breestraat davert het zware geschut, dat op de wallen in stelling wordt gebracht. Ook aan Rembrandts woning gaat het krijgsgewoel niet ongemerkt voorbij. Samuel van Hoogstraten, schoon Dordtenaar van geboorte, grijpt het geweer en snelt naar de wallen, aan zijn zijde gaan Lambert Doomer en Abraham Furnerius, twee bijkans dertigjarige leerlingen van Rembrandt. Zij komen uitgehongerd en op de meest-ongelegen uren van dag of nacht van hun wachtpost, Hendrickje zorgt voor hen als een moeder. Wie denkt er aan schilderen, aan etsen en tekenen, wijl lokt het grote avontuur? Nú zullen de Amsterdamse burgers tonen, dat hun vendels meer kunnen dan in zwierige uniformen paraderen door de stad, en in de Doelenzalen fantastische gelagen aanrichten, waarbij de wijn vloeit als putwater. Het gaat om de vrijheid van de moederstad!

De laatste dag van Juli 1650 brengt de tijding, dat de Prins met enige duizenden ruiters en voetvolk het beleg wil slaan voor Amsterdam. De stormklok bonkt haar dreunende galm over de stad en kapitein Banning Cocq spreekt zijn kompanen toe: - Overwinnen of sterven, wij kennen geen pardon! Middelerwijl geeft burgemeester Bicker last twee sluizen te openen - het is beter dat er water vloeit dan bloed... Rondom de stad, bij Amstelveen en Diemen, vanwaar men 's Prinsen leger verwacht, leiden de boeren het vee uit de weilanden, die natte plekken tonen tussen het groen: de eerste tekenen van het oplopende water.

Zelfs een zoon van den groten Stedendwinger vermag het niet, strijd te voeren tegen deze stille vijand. Moet zijn krijgsvolk ellendig verdrinken? Een koerier rijdt spoorslags naar den Hage, de Staten moet den Prins terugroepen. Amsterdam is niet te temmen met geweld - daartoe is list van node, Mijne Heren!

Rembrandt is geen krijgsman. Toch klopt zijn hart sneller, wan-

[p. 368]

neer hij de trommen hoort roffelen en de Burgerwacht, de tambourmaïtre voorop, met vliegende vaandels en versnelde pas trekt door de Breestraat. Dit zijn dezelfde kerels, welke hij conterfijtte op het grote doek in de Doelenzaal - men zegt dat het al-donkerder wordt. De Nachtwacht heeft men het spottend genoemd - welnu: dít is de Nachtwacht! Zij staat op post op Amsterdams wallen en bastions, zoals Rembrandt's vader stond op de wallen van Leiden tijdens het gruwelijk Beleg. Rembrandt is éen der hunnen, een vrij burger naar den geest, hij is trots op hen. Al wordt zijn Optocht der schutters zo donker als de nacht, eens (dat weet hij héel zeker) zal het doek in heel zijn kleurenrijkdom prijken voor een begrijpend nageslacht.

Heel even is bij Rembrandt het oude vuur opgelaaid. Onder de fascinerende indruk van het krijgsrumoer voltooit hij een groot ruiterstuk, een steigerend paard, dragend op zijn rug een fier krijgsman. Enige portretten van gewapende burgers volgen. Dan, gelijk met het doven der kampvuren, sterft het. Ook Prins Willem vindt de stilte, na een kort, rumoerig leven. In hetzelfde jaar dat hij Amsterdam wil dwingen in 't gareel, blaast hij uit zijn door de pokken geschonden mond de laatste adem de hemel in.

Inkeer. Stilte. Weer schuifelen op Vrijdagavond de donkerbaardige joden naar de Synagoge en werpt het kaarslicht zijn levende gloor over de blauwgrijze kopkeien van de Breestraat. Rembrandt toeft in zijn werkplaats, hij geeft Titus tekenles, gelijk met een paar leerlingen, Titus is niet gans zonder talent. Geen groot talent, dat weet zijn vader heel goed. Doch Titus tekent graag en waarom zal hij hem geen genoegen bereiden? Tien jaar is de jongen nu, een knap kind, Rembrandt zal hem spoedig opnieuw portretteren. Hetzelfde tere van Saskia, doch die miste het peinzende, dat Titus' gelaat zo'n zwaarmoedige uitdrukking geeft.

Tien jaar, waar blijft de tijd. Nu komt Hendrickje spoedig in het kinderbed, en nog immer draagt ze haar meisjesnaam. Hendrickje, de goede, trouwe ziel, wier moederschap niet geadeld zal worden door de naam van den vader, de naam van meester Rembrandt... Langzaam sloft hij van Abraham van Dyck naar Heiman Dullaert, twee veertienjarige knapen, die sedert korte tijd bij hem in de leer

[p. 369]

zijn gekomen, wijl Nicolaas Maes en Karel van der Pluym een eigen werkplaats hebben gesticht. Hij buigt zich over naar het blonde hoofd van den jongen Dullaert, dat teer en bleek en vrouwelijk staat op de witte flapkraag. - ‘Het effect is goed, Heiman, doch het karakter moet sterker. Schoon ge aardig dromen kunt met het zwarte krijt. Ga zo voort, jongen.’

Een vreemde knaap, Heiman Dullaert. Vreemd aan het wezen van Rembrandt. Toch gevoelt hij zich tot den jeugdigen Rotterdammer aangetrokken, de jongen heeft zoiets dromerigs over zich, iets van een dichter. Een peinzer, gelijk Titus, twee zielen die zich nauw aan elkaar verwant gevoelen, ondanks het verschil in leeftijd.

De les is ten einde; de leerlingen verdwijnen in de eigen werkplaats, gelegen naast het atelier van Rembrandt. Titus kijkt naar zijn vader, die zwijgend staat voor het venster, de handen op de rug.

‘Wat zijt ge stil, vader,’ zegt Titus opeens - het valt hem zomaar in. - ‘Ik luister naar de deurklopper, m'n jongen,’ geeft Rembrandt met zachte stem ten antwoord. ‘Ik vermoed, dat doktoor Bueno zojuist is binnen gekomen.’

Er glijdt een peinzende blik in de ogen van Titus. - ‘Is Hendrickje erg ziek, vader?’ vraagt hij angstig: het lijkt alsof hij bevreesd is de waarheid te vernemen. - ‘Niet zo héel erg, hoor,’ zegt Rembrandt glimlachend. Even wacht hij; dan, met een aai over Titus' krullen:

‘Houd je dan zoveel van Hendrickje, m'n jongen?’

‘Heel veel, vader...’

‘En hoe zou je 't vinden, indien Hendrickje ons een boreling schonk, een klein jongske of meidje?’

Titus kijkt zijn vader met grote ogen aan. - ‘Een boreling vader, zo'n héel klein kindje... Zou dat kunnen?’

Rembrandt trekt zijn zoon naar zich toe, hij omvat de smalle schouders met zijn sterke arm. - ‘Het zou kunnen, Titus, het zou misschien kunnen. En zou je er blijde mee zijn?’

‘Ik wel! Als ik er dan ook eens mee spelen mag, vader... Want die héel kleine borelingen slapen meestal...’

‘Hoe weet ge dat, Titus?’

‘Hendrickje heeft het mij verteld. Ze zegt dat kleine wichtjes pas groeien als ze slapen...’ O, Hendrickje heeft nog véel meer ver-

[p. 370]

teld, Titus raakt er niet over uitgepraat. - Hendrickje zegt, dat 's avonds een engeltje door de huizen sluipt, om de kleine kinderen zand in de ogen te strooien: twee korreltjes heel fijn wit zand. En ja, weet vader dat niet alleen de mensen slapen in de nacht, maar ook de bloemen? Die vouwen hun blaadjes toe en slapen tot de zon ze wakker roept... ‘Zou dat wichtje spoedig komen, vader?’

‘Misschien wel, m'n jongen. Ik hoop het voor jou. Want dan ben je niet meer zo alleen...’ Rembrandt zwijgt plotseling. Er wordt op de deur geklopt, daar is Wijbeke. Ze vraagt of meester Rembrandt beneden wil komen: er wacht een sinjeur [i]n het voorhuis, Thijszoon van name. Het lijkt of Rembrandt een beetje misselijk wordt, alsof hij iets gegeten heeft dat hem hindert in de maag. Sinjeur Christoffel Thijsz. schudt hem hartelijk de hand - misschien dat het meester Rembrandt een ogenblik gelegen komt? Jazeker, het komt Rembrandt gelegen: het kan niet anders.

Sinjeur Thijszoon praat rustig. - Meester Rembrandt moet hem goed begrijpen, hij zet hem in geen geval het mes op de keel. Doch Thijszoon heeft óok zijn verplichtingen en die moet hij nakomen. ‘Achtenhalf duizend Carolusguldens schud je in deze tijd niet uit de mouw van het wambuis, het geld is opheden zo schaars als een maagd in de lente...’

‘Hoe komt dat, sinjeur Thijszoon?’

‘Hoe dat komt? Ook een vraag! De Engelsen stoten met hun Akte van Navigatie Amsterdam de dolk in het hart. Onze handel gaat kapot, het zal niet lang duren of de halve stad moet bij de Aalmoezeniers aankloppen om onderstand.’ Sinjeur Thijsz. zucht, hij ziet de toekomst donker in. En hij heeft gans geen ongelijk. Amsterdam kwijnt: de schaduw van de oorlog valt over de nijvere koopstad. Engelse oorlogsschepen belagen de Hollandse vrachtvaarders, de Hoogmogende Heren Staten hebben admiraal Tromp het commandeurschap opgedragen over een vloot, die de Britten de suprematie ter zee moet betwisten. - ‘Doch intussen komt er niet éen schip het IJ op, meester Rembrandt, het is droef te zien hoe dood de haven is.’

Ja, Rembrandt heeft zoiets horen vertellen, terloops natuurlijk. Doch hij heeft er niet bij stilgestaan, hij weet zo weinig van de

[p. 371]

hoge politiek. Maar nu sinjeur Thijsz., het zegt: het is hem opgevallen dat er zoveel kapitale huizen leeg staan in de stad, en dat het IJ zo ziekelijk stil is. - ‘En dat is alles een gevolg van de troebel met Engeland?’ De bezoeker knikt; zijn blik glijdt door het voorhuis: meester Rembrandt heeft toch maar een kostelijk bezit aan schilderijen! - ‘Ge moet veel geld hebben verdiend, waarde Heer,’ zegt Thijszoon. ‘Was het u dan zó moeilijk, de som op het huis af te doen?’

Rembrandt heeft veel geld verdiend. Weet hij waar het is gebleven? Het glipte gelijk droog zand door zijn vingers, het liep als water door een zeef. Achteraf bezien had hij zo af en toe wat op het huis dienen af te betalen, doch wat heeft het voor zin daarover te praten? Er kwam ieder moment wat tussen: ziekte, dood, minder opdrachten, familie die hij de hand boven het hoofd moet houden: teveel om op te noemen. Doch sinjeur Thijsz. kan gerust zijn, meester Rembrandt zal zorgen dat het geld er komt, hij kan niet gedogen dat Mijnheer door zijn toedoen in moeilijkheden raakt. - ‘Jazeker, weest gerust, ik sta garant dat ge uw geld krijgt, waar het vandaan komt, komt het vandaan. Ge vertrouwt mij immers, mijn waarde Heer?’

Sinjeur Thijsz. glimlacht. Hij steekt Rembrandt de hand toe. ‘Ik vertrouw u en ik bewonder u, meester Rembrandt. En ik hoop dat ge deze moeilijke tijd zonder kleerscheuren zult weten door te komen. Want wij, Hollanders, hebben voor heter vuren gestaan dan voor een vechtpartij met de Britten. Adieu en tot spoedig!’

Op het eind van Bloeimaand, als de vlier geurt op het binnenplaatsje, en de Hollandse vloot bij Dover haar eerste gevecht met de Engelsen levert, wordt Hendrickje een dochter geboren. De jonge moeder is gelijk een durende glimlach: - ‘Ik ben zo blijde, mijn Rembrandt, zó blijde...’ Rembrandt vat haar hand.

‘Hoe zullen wij het noemen, Hendrickje, naar jou moeder?’

Hendrickje streelt zijn wang. - ‘Mag het naar jou moeder vernoemd worden, Rembrandt?’

Cornelia. Moeders naam is gelijk een teer weefsel, Rembrandt spreekt haar fluisterend uit. - ‘Goed m'n kijnd, het zal Cornelia gedoopt worden, mijn moeder zou er vreugde aan hebben gehad.’

[p. 372]

‘En zijt ge nu gelukkig, Rembrandt?’

‘Ik ben gelukkig, Hendrickje; heel gelukkig...’

Twee weken nadien staat Rembrandt gans alleen aan een klein graf in de Zuiderkerk. Zo stil als Cornelia in het leven trad, zo luidloos is zij heengegaan - het ongedoopte kind moge zijn eeuwige rust vinden.