Meester Rembrandt

4

5 JUNI 1648. BAZUINEN SCHALLEN OP DE TOREN VAN het oude stadhuis, een heraut treedt voor het venster van de kamer der Burgemeesteren, zijn stem gaat warm en sonoor over de verzamelde burgers, bijeen om te vernemen het lang-verbeidde nieuws:

Vrede. De koning van Spanje erkent de Verenigde Nederlanden als vrij en onafhankelijk gebied. Nu is het de Republiek gegeven haar wapen te wijzigen en de hoed op de kop van de leeuw te vervangen door een kroon, symbool der erkende oppermacht.

Vreugde overal. De kerken stromen vol, de straten zijn gevuld met jubelende mannen en vrouwen. Hendrickje is met Titus wezen kijken, ze komen terug met stralende ogen. - ‘Rembrandt, moet ge ook niet gaan zien? Het lijkt alsof de stad een sprookje is, zo mooi is ze overal versierd!’

Rembrandt schudt het hoofd. Voorzeker is hij blijde, doch hij heeft te werken. In de schilderskamer staat het zo goed als voltooide paneel van Susanna, een dochter van Chelkias, de vrouw van Joja-

[p. 347]

kim, welke zeer schoon was. Sinjeur Adriaen Barck heeft lang moeten wachten, hij kan tevreden zijn, hij ontvangt waar voor zijn vijfhonderd guldens. Een gloeiend naakt tussen rossig bruin en machtig rood, het naakt van Hendrickje.

Ook dit is een overwinning. Geertje Dirx haar rijk is uit, Hendrickje Stoffels heeft het bewind over genomen, zij is de koningin van het feest. Niet zonder moeite is Geertje heen gegaan, een verslagen, zenuwzieke vrouw, die in haar neergang nog éen keer getuigt van haar liefde voor Rembrandt's zoon - zij benoemt hem tot universeel erfgenaam van al haar bezittingen, waarvan zij echter voor den notaris erkent, deze in het huis van meester Rembrandt gewonnen te hebben. En Rembrandt geniet van deze overwinning. Eindelijk, eindelijk vrede in zijn huis, de rust daalt gelijk een milde regen neer in zijn hart, het is een balsem op schrijnende wonden. Een zalige zomer wordt het, elke dag is waard geplukt te worden. Met Hendrickje en Titus trekt hij naar Ransdorp, waar de stompe stenen toren zijn kop opsteekt uit het grazige land. Hendrickjes moeder ontvangt hen in het kleine huiske, waarvan de vloer bedekt is met kersrode tegels en waar Rembrandt met zijn hand de balken-zolder kan aanraken. Hendrickje heeft Rembrandt bezworen geen woord te zeggen van hun verhouding. - ‘Moeder zal zulks niet begrijpen, Rembrandt! Later zal ik haar alles wel vertellen.’

Ransdorp bestaat uit een handjevol huisjes, ze leunen scheef en schots tegen elkaar gelijk ouwe dronken venten. Er wonen arme dagloners in, die werken bij den boer en des avonds de kromgewerkte rug buigen over het karig avondmaal. Enkelen bezitten een koe, de meesten een geit, gelijk Hendrickjes moeder er een bezit.

Een mekkerende geit; een heerlijkheid voor Titus. - ‘Krijg ik er ook een, vader? Dan stallen we haar op de binnenplaats en ga ik iedere dag gras plukken op de wallen!’ - ‘Geiten zijn érg duur, m'n jongen, vader heeft zoveel geld niet, hoor! Doch we kunnen er voor sparen, is dat goed?’

Hendrickjes moeder is een pienter wijfke van even in de zestig, haar ogen hebben een zonnige weerglans. Vroedmoer, jawel, al sedert haar Herbert is gaan hemelen, dat is alweer meer dan twintig jaar geleden. Negen kinderen vroegen om brood, Hendrickje liep

[p. 348]

nog aan de leiband en dan moet je wel. - ‘Het wordt een arm mens niet geschonken, sinjeur Van Rijn, ik kan er van meespreken, jawel.’ Moeder Brechtje tipt een traantje weg en dan gaat ze brood snijden, geurig, eigengebakken brood.

Heerlijke eenvoud. Goddelijke eenvoud. Moeder Brechtje snijdt het kostelijke brood tegen haar borst, het is alsof ze haar hartebloed gaat plengen. Hendrickje spreidt vlug een blauwgeblokt ammelaken uit over de wiebelende klaptafel, ze zet er vier grafstenen telloren op - zoveel messen bezitten wij niet, meester Rembrandt. Vier sneden brood voor ieder, vier dikke sneden met kaas of boter naar verkiezing. Titus wil kaas én boter, doch de oude vrouw schudt het hoofd. - ‘Zo is de Republiek niet groot geworden m'n jongske. Zuivel op zuivel, dat haalt je de duivel!’

De avondschemering valt door het kleine venster. Rembrandt, in gedachten, kijkt naar het vloeiende, paarse licht, dat zich vlijt over de gezichten van Hendrickje, van Titus, van moeder Brechtje. Er komt een zoete vreugde in hem aanruisen, een zachte warmte zingt in zijn bloed. Deze stilte, deze eenvoud, dit ingehouden leven raakt aan het zijne, hij heeft er deel aan met heel zijn hart. Het is alsof hij nú pas geheel tot rust komt, hier in de bijkans plechtige luidloosheid van moeder Brechtjes huisje te Ransdorp in Waterland.

Het brood is genuttigd. Rembrandt zegt het dankgebed. Heeft hij ooit zó innig gebeden als deze avond...?

Rust, vrede, Hendrickje zorgt er voor. Het zijn geen vlammende en roodwilde nachten, die hen tezamen brengen, het is het stille vuur der genegenheid, dat brandt zonder as en roet. Dit is het geluk dat past bij Rembrandt, in deze atmosfeer kan hij werken en geven wat in hem leeft. Zeker, af en toe spatten er vonken uit het vuur; dan schildert hij Hendrickje zoals zij 's morgens ontwaakt: haar blanke schouder rust op het witte kussen, schroomvallig bedekt zij haar borst met het afgegleden kleed, haar lief gezicht verlegen weggewend. Bemint zij Rembrandt? Zij heeft het zichzelf nimmer gevraagd. Sinds hij haar kuste in die wonderlijke maannacht, leeft zij als in een immer-durende verwondering, het is alsof haar leven is weggegleden in een schone droom. Zij gaat door het huis met een glimlach op de lippen, haar tred is licht, haar hand staat tot strelen,

[p. 349]

haar mond tot gezang. Titus' bleke wangen krijgen kleur wanneer zij met hem speelt, Hendrickje kan spelen, een kind gelijk.

Liefde. Genegenheid. Ach, noem geen namen. Het is zo zuiver tussen Rembrandt en Hendrickje, zo eerlijk als het tussen vrouw en man kan zijn. Rembrandt heeft het zichzelf afgevraagd, zittend voor de tekentafel, terwijl het licht valt door het open venster. Zo blikt hij in de spiegel, rustig, beheerst, een man waarover de ploeg van het leven is getrokken. Oog in oog met zichzelf etst hij zich, de wijde werkkiel om de brede schouders, de hoed op het hoofd. Geen baret en fraai frisuur, geen fluwelen mantel en halsberg van blinkend staal. Een simpel zelfportret, dat meer zijn innerlijk toont dan de fabuleuze rij van zelfportreten, waaraan hij zich in de loop der jaren dwingend onderworpen heeft.

Een doorbraak naar de stilte, naar de eenvoud, die op de grens ligt van de deemoed. Een kluizenaar lijkt Rembrandt, een heremiet, die de werkelijkheid verwisselt voor een wereld van droom en schemer. Wéer is het de Bijbel, het levende Boek, dat hem inspireert tot twee schilderstukken: de Barmhartige Samaritaan en de Christus in Emmaus. Het is niet de eerste keer, dat hij deze verhalen aangrijpt, hij heeft er mee geworsteld telkenkeer. Nu is het geen worstelen meer. Als met ingehouden adem werkt hij in de stilte van het atelier, tastend naar de eenvoud, de deemoed, de innigheid. Gevangen in de ban van het witte visioen, door niets gestoord dan door de kleine hand van Hendrickje, voltooit hij doek en paneel: het erbarmen van den Samaritaan, de heerlijkheid van den in deemoed stralenden Christus: een mens die de dood proeft op de lippen. Rembrandt gevoelt het als een genade, zó te mogen schilderen. - Hebt dank daarvoor, o Heer!