Meester Rembrandt

[p. 295]

20

HET WORDT EEN WINTER, WAARIN DE STAD ZICH hult in natte mist en trieste regen. Rembrandt vlucht in zijn werk, hij kan het beneden niet uithouden. Saskia huilt de ganse dag, haar ogen staan rood-omrand in het magere gezicht. Ook de nacht brengt geen verlossing, uren achtereen ligt ze wakker, telt de slagen van de torenklok der nabije Zuiderkerk, ze vallen zwaar op haar hart. De galm strijkt over de drie grafjes in het witte kerkzand, waaronder het stil is en koud.

Doch het leven herneemt zijn rechten. Zij heeft Rembrandt en hij heeft Saskia, ze behoren bijeen, nu vooral. En een vrouw moet sterk zijn, ook in de nacht. Torenklok, zwijg een wijle en laat mij denken, denken aan de toekomst. Ik ben jong, Rembrandt is jong, alles kan nog goed komen, indien de Heer het wil.

- Lieve God, geef mij kracht. Laat mij niet twijfelen aan Uw verheven doel, ook al moet ik er zwaar onder lijden. Ik wil Rembrandt niet in de weg staan, zijn werk lijdt onder mijn droefenis. Doch ik wil zo graag leven, o God, ik wil gelukkig zijn mét mijn man. Schenk ons opnieuw een kind, opdat ik voortleef in hem, een sterk kind zoals Rembrandt sterk is. Laat mij wederom moeder worden, een gelukkige, een heilige familie, die met een glimlach kan luisteren naar de galm van de torenklok, die strijkt over de grafjes in het witte zand...

Zo bidt Saskia, in haar nood. En dan knaagt de worm weer in haar rug: moet ze weerom bidden? Ze durft het niet. God de Heer heeft wat beters te doen, dan te luisteren naar smeekbeden van een zwakke vrouw.

Moeder Neeltje, de zorgzame, laat de kinderen de vruchten van haar werken na, haar zorg reikt tot over het graf. Tienduizend Carolusguldens blijken er over te zijn, na taxatie van huizen en molen, een mooi bedrag. Mijnheer Paets, de notaris, leest de stukken voor, alles is tot de laatste duit uitgerekend en beschreven.

Broer Adriaen luistert met een donker gezicht. Het blijkt, dat hij geruime tijd geleden van moeder een voorschot van zestienhonderd gulden heeft ontvangen. - Goed, dat is zo, dat geld had hij dringend

[p. 296]

nodig, hij is zijn broers geen rekenschap schuldig. Doch Adriaen heeft voorkeur op het huisje in de Weddesteeg en op de helft van de molen, hij doet van zijn recht geen afstand. De molen bergt zijn beroep, hij moet er van leven, al is het schraal. Hoe moet dat nu? De notaris weet een oplossing. Adriaen zal enige jaren lang aan Rembrandt, aan Willem - die onverwacht is komen opdagen - en aan Lijsbeth elk honderd gulden betalen, tot de schuld is afgelost. Rembrandt vindt het goed, Lijsbeth knikt zwijgend. Broer Willem verlangt het huis dat Adriaen nu bewoont, dat kan verkocht worden en met de opbrengst is hij tevreden. - Heeft Rembrandt daar iets op tegen? Rembrandt heeft nergens iets op tegen: - doen jullie wat het beste is. Het slot is, dat hij genoegen neemt met de hypotheek op de molen. Nu ja, dat is geen baar geld. Doch men kan de boel toch niet gaan verkopen, men moet schappelijk blijven: is de mens de mens een wolf? Toch wordt het Rembrandt vreemd temoede, wanneer de notaris hem een aanslag in de vijftiende penning voorlegt: van elke gulden welke hij in de toekomst gaat ontvangen, wordt meer dan zes en half procent belasting gevorderd! Rembrandt voldoet het bedrag, hoewel niet van harte. Een paar dagen later verkoopt hij zijn hypothecaire vordering, hij verliest er menig gulden op. De volgende dag stapt hij op de veerschuit en vertrekt naar Amsterdam - Leiden heeft hem niets meer te zeggen.

In Amsterdam terug stort hij zich op het werk. Juist na de voltooiïng van het portret van den Mennonieten predikant Cornelis Anslo en zijn vrouw, ontvangt hij de uitnodiging een bezoek te brengen aan juffer Six geboren Wijmer, de schatrijke weduwe van een kortelings overleden zijdewever. Op een ochtend stapt Rembrandt naar het huis de Blauwe Arend aan de Kloveniersburgwal en weldra zit hij tegenover een vijftigjarige vrouw, wier ietwat koel gezicht opgefleurd wordt door een klein, spierwit weduwkapje. O, Rembrandt kent dit type van rijkgeworden burgerdochters, tientallen heeft hij geportretteerd. Blozend en weldoorvoed, met koele minachting neerziend op de minne handwerklui, waartoe hun vaders behoorden. Toch, wanneer hij dit gezicht goed bekijkt, lijkt het, alsof die koelheid slechts pose is, en dat er achter die grijze ogen huist een onafhankelijke geest. Na weinig woorden

[p. 297]

worden zij het eens. Rembrandt zal een portret van haar maken op paneel, zo en zo groot, het moet gevat worden in een ebbenhouten lijst. De kosten bedragen vijfhonderd gulden met vijfenzeventig gulden op voorhand. Gewone condities, zakelijk en nuchter. Rembrandt maakt enige studies, de weduwe poseert zwijgend. Rembrandt voelt belangstelling voor deze gesloten vrouw, voor dit blozende gezicht, dat gelijk een rijpe appel op de schotel van de brede halskraag rust. Dit wordt een moeilijk portret, hij wil het karakter van haar geven, dat is meer dan de uiterlijke gelijkenis.

De deur zwaait open; binnen treedt een zwierig gekleed jonkman, die verrast op Rembrandt toetreedt. - ‘Goedemorgen meester Rembrandt, het doet mij een bijzonder genoegen met u kennis te mogen maken.’ Er komt plotseling een mildere glans in de ogen van juffer Six. Aha, is het dat! De moeder glimlacht om den zoon, de trotse maar toch verheugde moeder, wier ogen zeggen: - Kijk, dat is nu míjn kind! Zó zal het portret moeten worden, een vrouw, blozend en welgedaan, maar toch voor alles: moeder! Jan Six komt bij hen zitten, zijn vreugde over de aanwezigheid van Rembrandt is ongeveinsd. Hij is een liefhebber, een kenner zelfs van kunst, hij verzamelt porcelein, edelsmeedwerk en schilderijen. - Neen, een Rembrandt bezit hij niet, jammer. Wel bezit hij vele van des meesters etsen, hij vindt ze prachtig. - ‘En indien ge tijd hebt, meester Rembrandt, wil ik u gaarne mijn schatten tonen.’

Rembrandt héeft tijd, natuurlijk heeft hij tijd. De schetsen worden opgeborgen, hij volgt Jan Six door het ruime woonhuis, dat gevuld blijkt met een collectie kunstvoorwerpen, zoals weinig Amsterdamse patriciërs er een bezitten. Rembrandt voelt meteen, dat dit een ander verzamelen is dan de meeste kooplieden doen, dit is meer dan geldbelegging, dit is hefde voor het schone. Dit porcelein, teer als de glimlach van een kind, dit kunstig edelsmeedwerk, edel en gaaf gelijk een jonge prins, massief soms gelijk een kruisridder - het is een deel van het wezen dezer bewoners van het huis de Blauwe Arend.

En dan toont Jan Six de schilderijen. Een overrijke verzameling, de wanden bedekkend in een goedgekozen ordening. Er is werk van Breughel en Jan van Scorel, van Ostade en Hals. Er hangt een Titiaan en een Giorgione, en daar een klein paneel van Lucas van

[p. 298]

Leyden, Rembrandt's grootmeesterlijke stadgenoot. - ‘Ik wens u geluk met dit kostelijke bezit, sinjeur Six,’ zegt Rembrandt, wanneer hij tegen de middag afscheid neemt.

‘Ik dank u. En het doet mij deugd, dat deze verzameling spoedig verrijkt zal worden met een werk van uw hand. Tot ziens, meester Rembrandt, tot ziens!’

Heerlijke dagen volgen. Een opdracht waarin Rembrandt heel zijn kunnen wil leggen, en de gefluisterde boodschap van Saskia, dat zij zwanger is. Nú zal alles ten goede keren, het grote huis in de Breestraat is niet voor niets gekocht. Het voorjaar komt, de goede tijd, Saskia zal er vreugde in vinden. De ramen van de achterkamer staan open, langs het raamkozijn weeft de kamperfoelie een netwerk van fijn, fris groen. Beneden, in de keuken, die uitzicht biedt op de kleine binnenplaats, zingt Hendrickje een olijk liedeke, Saskia luistert er naar met een blijde glimlach. Haar gebed is verhoord, God heeft haar bij de hand genomen en geleid naar het land van geluk. - O Heer, ik ben niet ondankbaar. Doch laat het een jongen zijn, een jongen zo gezond als Rembrandt.

Boven, in de werkplaats, staat Rembrandt voor de ezel. Het portret van juffer Six is gereed. Het wacht slechts op het drogen, aleer het gedragen kan worden naar de Kloveniersburgwal. Jan Six is af en toe komen kijken, hij wordt een graaggeziene gast in de Breestraat. Ondanks zijn drie en twintig jaren bezit hij een gezond oordeel over schilderskunst, onder het genot van een roemer wijn kan hij er urenlang met Rembrandt over praten. Of liever: híj praat, en Rembrandt luistert. De meester mag dien fijnzinnigen jonkman wel, al is zijn taal wat ál te bloemrijk en verheven. Jan Six vertelt dat hij doende is met een groot dichtwerk, Medea genaamd. O ja, hij heeft reeds eerder enige gedichten geschreven, die door burgemeester Hooft in een bijeenkomst van de Muiderkring werden voorgedragen. Ook is hij goed bevriend met Joost van den Vondel, den vermaarden dichter in de Warmoesstraat. - ‘Meester Rembrandt heeft zeker reeds kennis met sinjeur Vondel gemaakt?’

Rembrandt schudt ontkennend het hoofd. Neen, hij kent sinjeur Vondel slechts van aanzien, nimmer nog is hij in aanraking met hem geweest. En Rembrandt bekent het eerlijk: sinds de Leidse Academie

[p. 299]

leest hij weinig gedichten, hij mist de tijd er toe. Als hij leest is het somtijds Ovidius, de Bijbel vanzelfsprekend uitgezonderd.

‘Houdt ge dan niet van boeken, meester Rembrandt?’

‘Ik kan ze verdragen, dat is al.’

‘Er schuilt toch veel wijsheid in...’

‘Een kunstenaar moet nimmer zijn wijsheid putten uit boeken en registers. Hij moet fantaseren en ordonneren, niet registreren. En hij moet daartoe in de leer gaan bij de natuur en bij God.’

‘Is dat voldoende?’

‘Ruim voldoende. Welk bloot schepsel boetseert zo schoon een bloem, een kind, een grijsaard? Wie kan de tinten van het avondrood mengen op het palet, zoals de natuur het doet?’

‘Maar daar is toch verstand bij nodig, meester Rembrandt!’

‘Neen. Met verstand benadert men Gods scheppingen niet. Met verstand kan men het grootboek lezen, niet de Bijbel. Met verstand kan men een verhandeling schrijven over de droogmaking van de Haarlemmermeer, het perspectief en de anatomie. Doch wie als kunstenaar schrijft, dicht en schildert dient te gevoelen, dat zijn schepping geen uitstalling van geleerdheid mag zijn.’ Rembrandt kijkt peinzend in het licht van de kaarsenluchter. - ‘Een gedicht,’ vervolgt hij langzaam, ‘een schilderij - het zijn illusies, dromen, dwangvoorstellingen, zo ge wilt. Laat ons oppassen, sinjeur Six, dat ons werk niet knarst van knapheid.’

‘Is in de kunst dan alles geoorloofd, meester Rembrandt?’

‘Alles dat warm, eerlijk en goed is, ja. Ik mag, indien ik 't kan, een kind schilderen dat wegzweeft in een wagen van spinrag, bespannen met louter paradijsvogels... Ik mag, als ik de kracht ertoe ontvang, een oude zwerver teruste leggen op een bed van rode rozen. Ik mag... ik mag alles, sinjeur Six!’

‘Zonder enige voorwaarde?’

‘Er bestaat slechts éen voorwaarde. Dat men niet half zal zijn, niet lauw. Want ge weet, dat de lauwen zullen worden uitgespogen.’

Jan Six weet het, hij bezit meer dan een koud verstand. Peinzend kijkt hij naar den schilder, die met gestrekte benen op een lage schabel zit. - Een merkwaardig man, Rembrandt van Rijn. Een groot kunstenaar, een eerlijk mens en lang geen vleier. Hoe ver weet Jan Six zich verwijderd van dit warme kunstenaarsschap, Jan Six die

[p. 300]

zich dichter voelt en droomt van liefde, zon en maan en sterren... Node neemt hij afscheid en loopt droomverloren langs de stille Zwanenburgwal naar het huis de Blauwe Arend, waar hij zijn moeder weet die hem wacht.