Meester Rembrandt

18

NU PRIJKEN REMBRANDT'S ETSEN IN DE WINKELkasten der kunsthandelaren, er is grote vraag naar zijn werk. Kan men een ets tot in het oneindige afdrukken? Amper vijftig keer schuift de koperen plaat onder de pers, dan is het afgelopen. De afdrukken worden zwak, de fijne, ritselende en fluwelige toon verdicht tot een groezelige massa.

Etsen, meester Rembrandt! De Heren kunsthandelaren laten de klopper vallen op de huisdeur, de gebroeders Danckerts, Hugo Allardt, Clemens de Jonghe, ze komen aandragen met aantrekkelijke voorstellen. Rembrandt ontvangt de Heren gehuld in zijn werkkiel, de oude hoed achter op het hoofd. - Jazeker, hij zal wel zien, hij heeft het zeer druk met portretopdrachten en genrestukken. -

[p. 288]

‘Goed, goed, meester Rembrandt; wij willen u niet overhaasten. Doch de tijd is juist zo gunstig, ziet ge, er is een levendige vraag naar uw plaatwerk. En wanneer het ijzer heet is, nietwaar...?’

Het ijzer ís heet. Op een dag begint Rembrandt aan een grote ets: het Sterfbed van Maria. O, dat gaat niet vanzelf, de inspiratie komt niet op bevel. Maar op een Zondagmorgen in de Oude Kerk, waar Saskia en Rembrandt gewoonlijk de Dienst bijwonen, werd zijn aandacht voor het Woord afgeleid door het gebrandschilderde glas-in-lood raam van Pieter Aertsz: Dood van Maria, de Heilige Godbaarster. Broeiend gloeide zonlicht door het mozaïek van gekleurd glas, dat bewaard werd voor de schermende hand der beeldstormers, die in het jaar 1566 de beelden in puin rammeide en de liturgische gewaden en altaarkleden wierp in het water van de Oudezijds Voorburgwal. Na de dienst was Rembrandt achtergebleven in de kerk, en kwam pas in de namiddag thuis met een verzameling schetsen naar het werk van Langen Pier.

Het sterfbed van Maria. Hoe zal calvinistisch Amsterdam hierop reageren? Rembrandt denkt er niet over na, hij gaat aan het werk. Er schuilt iets in de Mariafiguur, dat hem aantrekt. - Maria. Mystieke roos. Maagdelijke Moeder. De boodschap van den engel Gabriël heeft hij trachten te vatten reeds lang geleden: het gelukte niet naar wens. - En zie, ene stemme werd uit den hemel gehoord zeggende: Zalig zijt gij onder de vrouwen. Het was te moeilijk, hem ontbrak de sacrale drang daartoe.

Tientallen studies zwerven in de schilderskamer. Was de Boodschap te zwak, het sterfbed zal gelukken! Innigheid wil hij brengen in zijn werk, en toch het statieuze niet veronachtzamen. Wierookzware wolken omzweven het sterfbed van Christus' Moeder, gebenedijde Vrouwe. Maar toch: een moeder! Tederheid en grootsheid, innigheid en verhevenheid, eerbied en ontroering. Het wordt een grote prent, het werk van tientallen stille avonden. Rembrandt met zijn etstafeltje in de achterkamer, Saskia, breiend aan een klein, wollen dinsigheidje, tegenover hem - ze is weer zwanger, zijn vrouw. Er hangt een sfeer van innigheid in het ruime vertrek, waar de houtblokken branden op de haardplaat. De hars siepert in dunne straaltjes uit de poriën en brandt knisterend op in blauwe vlammetjes. Boven hun hoofden straalt de kaarsenkroon een helder licht over de

[p. 289]

tafel, warm, valt het op het wijnrode tafelkleed, op het tin, op de schapraai, op de schilderijen aan de wanden. Er is geen ander geluid dan het zacht neuriën der jonge maarte beneden in de keuken, ze zingt van Heer Halewijn, Saskia luistert glimlachend. Een aardig kind, de zeventien-jarige Hendrickje Stoffels, ze is Saskia aanbevolen door de min van Cornelia, zaliger gedachtenis. Het is een toer in Amsterdam een geschikte maarte te krijgen, de juffers van de Heeren- en Keizersgracht pikken de beste er tussenuit.

Het lied van Heer Halewijn is uit. Er gaat gesliffer op de benedentrap, Hendrickje treedt binnen. Er valt warm kaarslicht op haar gezicht, beleefd vraagt ze of ze het avondbrood kan binnenbrengen. Saskia kijkt op het Engelse klokje aan de wand, het wijst acht uur. - Goed Hendrickje, het is tijd. Ge kunt de tafel dekken. Node schuift Rembrandt zijn tafeltje opzij, hij is goed opgeschoten vanavond. Onderzoekend bekijkt hij de etsplaat onder het licht van de kaarsenkroon, een warreling van ragfijne fijntjes, waar hij alleen de bedoeling van kent. Voorzichtig legt hij de plaat op een stoel en schuift bij aan de gedekte tafel.

Een sober avondmaal. Brood, kaas, boter. Een kroes dun bier voor Rembrandt, een kroes melk met saffraan voor Saskia en Hendrickje. De maarte eet mee aan tafel, het is tegen de gewoonte, doch Rembrandt wil het zo. Met zijn zware stem zegt hij het gebed, hetzelfde dat zijn vader uitsprak. Er worden weinig woorden gewisseld. Rembrandt denkt aan de etsplaat, hij gaat er straks mee voort. Saskia snijdt haar brood in kleine stukjes, ze heeft geen honger, ook haar rug doet weer pijn. Maar ze spreekt er niet over, Saskia.

Hendrickje oogt tersluiks naar haar meester. Een vreemd iemand, doch lang niet kwaad. Het lijkt alsof hij immer aan andere dingen denkt, hij is altijd zo afwezig en verstrooid. Al ze hem iets vraagt geeft hij ternauwernood antwoord, en dan nog meesttijds zeer kort. Ja, dan is de juffer heel anders, die heeft om zo te zeggen ogen in de rug. Voor héar kunt ge geen gebroken telloor verbergen, zij weet en ziet alles! Doch vriendelijk is ze wel, juffer Van Rijn, ze zal nimmer schreeuwen of bazen. Ze lijkt Hendrickje wat zwakjes, jammer toch dat ze niet meer wil eten. Ziet haar nu eens plukken aan het kostelijke tarwebrood, en de melk laat ze natuurlijk óok weer staan. En dat voor een vrouw die een kindje verwacht... Hen-

[p. 290]

drickje peinst er over. Och, ze is slechts een boerenmeisje van arme komaf, doch ze heeft haar eigen gedachten. Kinderen zijn voor haar geen mysterie, sinds haar moeder na de dood van haar goeden man Herbert met bakeren de kost moest verdienen. Een man, een vrouw, een kind, zulks is gewoon. Maar hier lijkt het alles anders, hier in dit huis vol vreemde dingen, die ze in het kleine Ransdorp nimmer onder de ogen kreeg. Er hangt iets eigenaardigs over alles, een geur een kleur, zoals bijvoorbeeld in een kerk. Neen, geen kerk te Amsterdam, die zijn te groot en te wijd. Een kerk zoals die van Ransdorp, met zijn platte, scheefstaande toren, en waar binnen het koper blinkt tegen het hout van de banken...

Een kerk, dit huis. En toch weer anders, hoe zal ze het zeggen. Doch mooi is het, vreemd, aantrekkelijk mooi. De eerste dagen dorst ze bijkans niet opzien, verlegen als ze was tegenover de joffer in haar ruim ochtendgewaad van rood fluweel, verlegen ook tegenover den zwijgenden man in zijn witte schilderskiel. En verlegen was ze ook voor de leerlingen boven, die lachten en haar knipoogjes gaven en haar lieverd en zoetjen noemden... Nu ja, erg vond ze het feitelijk niet, hoewel meester Rembrandt er vlug een eind aan maakte. - Wie 't Hendrickje lastig maakt, die vliegt er subiet uit! Sindsdien lachen ze verstolen tegen haar. Hendrickje hapt in het brood, het smaakt haar best. Och, het is een hele dag, des morgens te zes ure is ze reeds op de been. De juffer komt pas te zeven ure uit de bedkoets, als de achterzaal is gedaan, en de laatste dagen blijft ze nog wel langer liggen ook. Nu ja, een vrouw in verwachting... Schoon Hendrickje's moeder altijd zegt, dat een bezwangerde vrouw net moet doen alsof er niets aan de hand is, des te eerder is haar tijd voorbij. Nu ja, een deftige vrouw als juffer Van Rijn behoeft niet te werken, die gaat alleen maar ter markt en voor de rest is de maarte goed...

Er steekt een klein, héel klein angeltje van jalousie in Hendrickje, ze weet het zelfs niet eens. Doch het is er. Des nachts droomt ze somtijds van een huis met grote kamers, er is veel licht en er hangen schilderijen aan de wanden, mooie portretten van haar vader en moeder. Zijzelf loopt 's morgens in een wijnrode japon door het huis, ze kijkt of de maarte goed haar werk doet... Och, het zijn slechts dromen, wie hecht er waarde aan?

[p. 291]

‘Je kunt afnemen, Hendrickje.’ Saskia zegt het. Hendrickje kijkt haar even aan, er ligt medelijden in haar blik, als ze ziet hoe smal en bleek haar gezicht is. Neen, Saskia heeft niet veel gegeten, ze gevoelt zich moe, ze gaat te bedde. Hendrickje draagt de gebloemde telloren naar de keuken, als die afgewassen zijn zit voor haar de dag er op.

En Rembrandt, wat doet hij? Behoedzaam spreidt hij de dekens over Saskia. - ‘Lig je goed, m'n kijnd, is je rug warm ingestopt?’ Zachtjes schuift hij de gordijnen van de bedkoets toe, pakt koper en etsnaald en gaat voort met zijn werk. Zijn hand valt pas stil, als de klok van de nabije Zuiderkerk twaalf bronzen slagen heeft gezonden over de slapende stad.