Meester Rembrandt

10

EEN PAAR DAGEN TOEFT REMBRANDT IN HET ouderlijk huis. Zijn oude stoel; zijn oude lepel; zijn oude, tinnen bord: het geeft hem een milde vreugde. Het eenvoudige leven, ingetogen en vroom, het is of hij iets liefs heeft teruggevonden. Alsof hij van een bonte kermis plotseling teland is gekomen binnen de muren van een stil klooster, waar alle geluid is verstomd en men slechts luistert naar de eigen, innerlijke stem.

Zo is het leven goed. Saskia kan best opschieten met moeder Neeltje en laat zich door haar vertroetelen als een kind. Wanneer Rembrandt naar Rotterdam is, vertelt moeder lange verhalen over Rembrandt, een bijzonder kind ja, van jongsaf. Het lijkt Saskia alsof ze nú pas haar man ziet zoals hij werkelijk is, uit het kind vormt zich het beeld van den kunstenaar. En dan vertelt Saskia vol trots van de vermaardheid, welke Rembrandt te Amsterdam geniet - een ieder wil door hem geportretteerd worden, hij kan het werk bijkans niet af. Jazeker, moeder Neeltje wist wat ze deed, toen ze haar zoon schilder het worden! Jammer dat zijn goede vader dit niet mocht beleven, hij zou er vreugde aan hebben gehad.

Een bijzonder kind, Rembrandt. Doch zijn moeder begreep hem, zoals ze al haar kinderen begrijpt. Rembrandt is een zoeker, een man die voortgedreven wordt door een droombeeld, dat hij zelf niet omschrijven kan. Rembrandt leeft buiten de werkelijkheid,

[p. 249]

hij beziet de wereld met heel andere ogen dan wij - zal Saskia goed op hem passen? In heel veel dingen is hij gelijk een onnozel kind, en indien er de hand niet aan wordt gehouden, loopt hij met de kop tegen de muur. - ‘'t Zal niet gemakkelijk zijn een goede vrouw voor hem te zijn, m'n kijnd. Zoals het mij niet licht viel een goede moeder voor hem te wezen.’

‘Ik zal mijn best doen, moeder,’ belooft Saskia ernstig. Moeder Neeltje knikt: die belofte doet haar deugd. - ‘Neen, het is niet gemakkelijk moeder te zijn,’ gaat de oude vrouw voort. ‘Ik heb mijn taak immer zó gezien, dat ik zoveel doenlijk de vrede in huis heb trachten te bewaren. Niet altijd is mij dat gelukt, vooral niet toen de kinderen groot werden. Mijn zoon Adriaen is heel anders van karakter dan Rembrandt, doch hij blijft mijn zoon, ondanks alles.’

‘Willen wij straks naar hem toegaan, moeder?’

‘Dat is goed, Saskia. Adriaen is een gesloten mens, hij geeft zich aan niemand, zelfs niet aan zijn vrouw. Eeuwig ontevreden, dát is Adriaen. Maar hij is zo eerlijk als goud. En daarbij een werkezel, de ganse molen draait om hem.’

‘En Lijsbeth,’ vraagt Saskia opeens, ‘is zíj tevreden?’

Moeder Neeltje schudt bedachtzaam het hoofd. - ‘Neen Saskia, Lijsbeth is niet tevreden, kán het niet zijn. Er is bij haar iets geschonden, in het hoofd, in het hart... Doch er zijn dingen, waar zelfs een moeder niets tegen vermag en het moet overlaten aan het Operwezen.’ De stem der oude vrouw trilt - toch is ze blijde er met Saskia over te kunnen spreken. Stilaan vertelt ze van Jan Lievens, Rembrandt's kunstbroeder, die onverwacht naar Engeland voer. - ‘Een vreemd verlangen, Saskia, maar ik durf het niet zondig noemen. Ze meent dat ze hem lief heeft, hij is geen ogenblik uit haar gedachten. Adriaen begrijpt zoiets niet, hij weet niet dat Lijsbeth in Amsterdam zich koesteren kon in de vlam van haar verlangen. En daarom haalde hij haar terug naar huis.’

‘Lijsbeth kan nú toch met ons terug gaan?’

‘Ze zal niet willen. Want ze heeft iets gevonden dat haar rust geeft.’

‘U meent bij de Collegianten?’ vraagt Saskia weifelend.

Moeder Neeltje knikt. ‘Ja. Ik weet dat Lijsbeth veel bidt. Mag ik dat tegengaan?’

[p. 250]

‘Maar ze is nog zo jong, moeder. Is er dan niets anders voor haar weggelegd?’

‘Ik weet het niet, Saskia. Kunnen wij de wil van onzen hemelsen Vader bevroeden? Soms denken wij in onze hovaardij, dat wij mensen een betere oplossing weten voor de dingen van het hart. Doch God neemt ons bij de hand en leidt ons ten beste...’

‘Ik wou dat ik haar helpen kon,’ zegt Saskia zachtjes. ‘Doch ik weet niet waarmee.’

‘Laat haar met rust, m'n kijnd. Dat is het enige wat ge voor haar kunt doen. Misschien brengt ook hier de tijd uitkomst.’

Dít is het enige, dat Saskia in de herinnering blijft: Een stugge, zwijgende man in de schemerige boog van de molendeur. Geraas van wentelende molenstenen, zoevende wieken, de geur van mout. Adriaen reikt haar de hand, zwijgend en met een fronsrimpel tussen de ogen. Hij lijkt op Rembrandt, schiet het door Saskia heen. Ze vraagt hem naar het werk, naar zijn vrouw - mag ze haar eens bezoeken? Adriaen trekt onwillig met de schouders, Saskia houdt aan. Goed, hij zal zijn schoonzuster niet tegenhouden. Hoewel ze klein behuisd zijn - een ambachtsman woont gemeenlijk niet in een kasteel. Saskia glimlacht toegevend: wederom herkent ze Rembrandt in dezen man, Rembrandt, die immer worstelt met de schimmen uit het verleden. Zó stond hij tegenover haar familie in Friesland, een vreemde eend in de bijt, een man die met alle vezelen verbonden blijft aan de molen, welks wieken kantelen boven haar hoofd. - ‘Ik ben blijde, met u kennis te hebben gemaakt, Adriaen,’ zegt ze, wanneer ze hem de hand ten afscheid toesteekt.

Adriaen van Rijn grijnst. - ‘Ja,’ zegt hij grimmig, ‘dat zal waar zijn. Doch gij moet begrijpen, dat God de standen heeft geschapen en dat een kraai geen adelaar kan zijn. Ik weet dat ik zo'n kraai ben. Maar Rembrandt blijkt het niet te begrijpen. Laat hij oppassen, dat het hem niet vergaat gelijk Jerobeam, de aanhanger van de stierendienst. Ik ken mijn plaats, dat hij de zijne kent. Goeiendag.’

Tegen de avond komt Rembrandt terug uit Rotterdam. Een map met schetsen wordt op de tafel gelegd - moet u eens kijken, moeder! Portretstudies van deftige Heren, Rotterdamse koopheden, en van

[p. 251]

hun waardige vrouwen. Hij vertelt van Rotterdam, een lelijke stad, maar men heeft hem hartelijk ontvangen. Voor de duisternis geheel invalt gaat men aan tafel voor het avondmaal. Rembrandt heeft honger, het kostelijke tarwebrood smaakt hem best. O ja, dat heeft hij vergeten te vertellen: moeder kan nooit raden wie hij te Rotterdam bij toeval tegen het lijf is gelopen. Jan Lievens! Een deftig heerschap is dat geworden, enfin, dat heeft Rembrandt altijd wel gedacht. Schoon hij het in Engeland kwalijk heeft kunnen bolwerken, meester Van Dijck is daar de vermaarde man. Doch Jan maakt het naar zijn zeggen uitstekend. Hij woont te Antwerpen, is gehijlikt en heeft reeds een zoon... Rembrandt hapt in het brood, neemt een slok bier uit de tinnen kroes. - ‘Jan vertelde mij, dat hij in onderhandeling staat met de burgemeesteren van Leiden. Ze verlangen een schoorsteenstuk voor de vergaderzaal der Vroedschap. Maar ze konden niet accorderen over de prijs. Jan vroeg vijftienhonderd gulden, maar de Edelachtbare Heren moesten er nog eens een paar nachtjes over slapen...’

Plotseling zwijgt hij. Lijsbeth staat op van haar stoel, het is of er een dode oprijst. Zonder een woord loopt ze het voorhuis uit en verdwijnt gelijk een schim in de schemer, die aanzweeft in de Weddesteeg.

‘Het wordt donker,’ zegt moeder Neeltje met een zucht. ‘Wil je een kaars aansteken, Saskia?’

Saskia ontsteekt met een houtspaander de kaars, die knettert en dan oplekt met een dunne, gele vlam. - ‘Zet haar voor het venster, Saskia,’ zegt moeder Neeltje. Langzaam gaat Saskia naar het raam, het milde licht dragend in beide handen. Moeilijk is het leven toch, en weerbarstig, denkt ze. Kon ze het goede licht ontsteken in het hart van de arme Lijsbeth, het warme licht, dat door de groene loodruitjes naar buiten valt - een klein baken voor een bedroefde ziel, die het geloof in het Wonder verloren heeft.