Meester Rembrandt

25

DE DAGEN WORDEN KORT IN DE HERFST. HET LICHT kwijnt in het venster van de werkplaats, er hangt schemer in de hoeken. Rembrandt staat voor het raam, de handen in de zij geduwd en kijkt naar de molen, die met wentelende wieken het Bolwerk beheerst. Geelbruin zijn de velden daar achter, en over het water van de Rijn zweeft een parelgrijze mist. Met lege ogen kijkt Rembrandt er naar, het stemt hem weemoedig. De laatste maanden is het werken hem moeilijk gevallen; het leek alsof zijn hand de gedachten niet kon volgen, alles wat hij maakte werd stroef en koud. Tot twee keer toe schilderde hij een Opwekking van Lazarus. Twee keer moest hij erkennen, dat hij het onderwerp niet aan kon en het mysterie niet innerlijk had doorleefd.

Moet een schilder niets dan kunstwerken maken? Rembrandt tuurt naar de knoestige lijsterbes, die wortelt aan de voet van het Bolwerk. Drie weken geleden prijkte hij met dikke rode trossen. Nu staat hij met gele bladeren en een hongerige spreeuw pikt naar een vergeten bes. O ja, hijzelf is ook zo'n bontgespikkelde,

[p. 163]

hongerige spreeuw, en de bessen welke hij zoekt zijn schaars gelijk een sneeuwvlok in de zomer. Zou Heer Constantijn Huygens toch gelijk hebben, zou de boog van zijn kunnen te strak gespannen zijn, de laatste tijd? Twijfel komt bij hem boven. Zal hij ooit zo'n groot schilder worden, als hij heeft durven dromen? Zeker: sinjeur Uylenburgh uit Amsterdam koopt hem het werk graag af, vooral zijn genrestukken vinden gretig aftrek. Doch hij wil méer geven, meer dan ieder ander schilder; hij wil zichzelf wegschenken, opbranden desnoods.

Wat is hij nu? Een peuteraar, die in de Bijbel zoekt naar een geschikt onderwerp. Doch een goed kunstenaar behoeft niet te zoeken, hij moet er mee volgeladen zijn, de onderwerpen moeten hem de poriën uitzweten... Gerrit's jonge stem breekt zijn gedachten aan gruizels, Rembrandt verstaat hem niet - wat heeft de jongen? Snel draait hij zich op de hakken om, blijft plotseling als getroffen staan.

Gerrit zit bij de tafel. De witte wand achter hem wordt bestreken door een versluierd licht, dat Gerrit's figuur met de wijde schilderskiel scherp accentueert. - ‘Zal ik deze ets zo laten, meester?’ vraagt Gerrit met rustige stem.

Rembrandt geeft geen antwoord. Met wijd open ogen staart hij naar zijn leerling. Als een vuurstraal schiet er een gedachte door hem heen. - ‘Blijf zo zitten!’ beveelt hij met zware stem. Zijn ogen volgen het spel van licht en schaduw, zijn hand grijpt een stuk kool, een vel ruw papier. Met driftige vegen schetst hij de figuur van Gerrit Douweszoon, die als een wonderlijke, schier bovenaardse verschijning opdonkert tegen de diffuus vergulde werkplaatswand. - ‘Dit vasthouden,’ mompelt Rembrandt. Dit is het wonder waarop ik heb gewacht, het wonder der verschijning, dat komt ongeroepen, gelijk Christus in Emmaus.

Hoeveel keren zal moeder Neeltje dit verhaal hebben voorgelezen uit het oude Boek? Rembrandt's hand schetst over het papier, zijn oren vangen langgekende klanken. ‘Ende het geschiedde, als Hij met hen aanzat, dat Hij het brood nam en het zegende; en als Hij het gebroken had, gaf Hij het hun. Ende hunne ogen wierden geopend, en zij kenden Hem...’ Moeders stem murmelt door de

[p. 164]

werkplaats, de hand gaat over het papier, het wordt een fantasie vol spanning in een gedurfde greep.

Zo kan alleen een drie-en-twintigjarige dit Wonder begrijpen: een hevige bewogenheid, uitgedrukt in levendige gebaren van verbazing en schrik. De volgende morgen vroeg begint hij aan het schilderij, hij zwoegt er op met mystisch genot. Gerrit moet poseren in een donkergrijs en wijdgolvend gewaad; vader Harmen wordt achter de tafel gezet - er moet verwondering in uw ogen liggen, vader!

Christus in Emmaus, het wonder der verschijning. Nu kent Rembrandt geen twijfel, met stalen vlijt legt hij zich met de borst op het werk. Nauwelijks is het stuk voltooid, of er staat reeds een nieuw paneel op de ezel: Saul en David. Vader Harmen staat geduldig model voor Saul, de kleine Gerrit pakt de harp, hij is de slimme David. Werken, werken, bloedig werken, donker tegen licht, licht tegen donker. Dit is wat anders dan arcadische landschapjes of tempeltjes van sneeuwwit marmer! Simson en Delila, Nebukadnezar voor het gouden afgodsbeeld, ze gloeien in warme kleuren op het hout.

Dan opeens wendt hij zich af van bijbelse taferelen. Het portret trekt hem. Hij schildert vader Harmen als officier, de stalen halsberg rond de magere hals, het hoofd gedekt met een baret waarop een blauwe struisveer wappert. Vijf, zes keer moet vader het ontgelden, dan vindt hij het welletjes. ModeUen, hoe komt Rembrandt aan modellen? Moeder Neeltje moet helpen, ze doet het graag. Vijf keer, tien keer etst en schildert hij haar: eenvoudig in het zwart gekleed, omhangen met kostbare gewaden, tenslotte zelfs als de profetes Hanna, lezend in de Bijbel. Rembrandt zit in zijn werkplaats als een spin in haar web, zijn snelle ogen ontgaan niets, iedere trek, elke glans wordt vastgelegd. De vreugde van den vakman stroomt breed uit de penselen, het is alsof er een knop openbarst en een wonderschone kleurige bloem haar kelk heft naar het licht.

Als de profetes gereed is, bekijkt moeder het schilderij met een goedkeurend knikken van het hoofd. - ‘Ik wist wel dat je een bijzonder kind was,’ zegt ze. Dan plotseling trekt ze Rembrandt's warrige krullenkop naar zich toe en geeft hem een snelle zoen op zijn vlasbaardige wang.

[p. 165]

De winter komt met een dunne wind, die verkleumt tot op het naakte been. Vader Harmen ligt te bedde, hij kan geen voet verzetten, zijn oude botten kraken in de gewrichten. Lijsbeth verzorgt en vertroetelt hem, ze neemt moeder heel wat werk uit handen. Stil is Lijsbeth de laatste tijd, terwijl ze vroeger toch zo tierig was. Moeder Neeltje's ogen zien scherp - ze is zelf óok jong geweest en is dat niet vergeten.

Doch ze spreekt nergens over. Er is veel, dat een mens met zichzelf moet uitvechten, en zo is 't met Lijsbeth ook. Ze is vriendelijk tegen ieder, een engel van goedheid voor vader. Maar wanneer Rembrandt haar vraagt te poseren, weigert ze beslist.

‘Ik heb geen tijd,’ zegt ze. Och, wat weet Rembrandt van dit verdriet. Hij staat nergens bij stil, het ontgaat hem, zoals alles dat buiten zijn werk ligt. - Vader is ziek, jammer! Hij had anders prachtig voor mij kunnen poseren, ik heb juist zo'n model van node. Moeder, die stil naar boven is gesloft, kijkt hem vragend aan. Doch Rembrandt ziet niets, hoort niets, leeft als op een eenzaam eiland. - ‘Moet u eens kijken, moeder! Vindt u de kop van dien Paulus krachtig genoeg? Ik vond het model op een hofje, een oude linnenwever, die graag bleek te poseren. Doch ik stel mij Paulus krachtiger voor, een dweper, een uitverkorene...’ Moeder legt haar hand op zijn arm, ze zegt dat hij even luisteren moet. Jazeker, even dan, maar hij heeft het zo druk, zó druk...? - ‘Ik wilde je vragen, Rembrandt, of je de drukpers een poosje stil wilt zetten. Vader slaapt juist zo lekker en ik ben bang dat hij wakker zal worden van het gekraak.’

Rembrandt's gezicht betrekt. - ‘Het afdrukken gaat juist zo goed,’ zegt hij spijtig. Snel pakt hij een nog natte ets van de lijn, toont die met tintelende ogen aan moeder. ‘Moet u eens kijken, moeder - ik geloof dat het mij deze keer goed is gelukt!’ Moeder buigt zich over het dunne papier. - ‘Dat is de rust op de vlucht naar Egypte,’ zegt ze zachtjes. Och, ze kent het verhaal uit duizend. ‘Ik vind het héel mooi,’ vervolgt ze peinzend. ‘En het doet mij deugd, dat je de Bijbel niet vergeten kunt.’ Even wacht ze, zegt als ter verontschuldiging:

‘Het spijt me, dat ik je nu juist storen moet, jongen. Doch vader is werkelijk hard ziek...’

[p. 166]

Rembrandt kijkt haar vragend aan, de ernst van haar woorden treft hem diep. Jazeker, hij wist dat vader ziek was. Doch dat het zo ernstig blijkt, is hem geheel ontgaan. Hulpeloos heft hij de handen en vraagt dan fluisterend, waarom moeder den doctoor niet heeft doen roepen. - ‘Die is er al drie keer geweest, Rembrandt,’ antwoordt moeder Neeltje met een kleine glimlach.

‘En... en u hebt mij daar niets van gezegd .. .’

‘Ik wou je niet storen, jongen. Ik weet dat het je hindert, als er iets niet goed gaat. Doch nu mag ik je niet langer onkundig houden...’

‘Is er dan gevaar, moeder?’

‘Och gevaar... Doctoor Sibelius zegde, dat het nog lang duren kan met vader. Hoewel hij weinig hoop op genezing kon geven.’

Rembrandt slaat zich met de vuist tegen het voorhoofd. - ‘En ik, ondankbare hond die ik ben, zit hier met verf en inkt te morsen, alsof het heil van de wereld er vanaf hangt!’ Eensklaps dempt hij zijn stem. ‘Gerrit,’ zegt hij fluisterend, ‘je hebt het gehoord, kerel. Vader is ziek, en nu moet het hier stil zijn, vat je?’

‘Ja meester.’

‘Luister goed. Het zou kunnen gebeuren, dat ik het even vergeet. En dat mag niet, onder geen enkel beding. Nu draag ik jou op te zorgen, dat het zover niet komt. Begrepen?’

‘Nog niet heelemaal, meester...’

‘Welnu: als ik het waag met m'n handen aan de pers te komen, dan moet je me een stevige schop geven. Duidelijk?’

‘Ik zal er voor zorgen, meester!’

Moeder Neeltje glimlacht. - ‘Je bent en blijft een groot kind, Rembrandt,’ zegt ze met een milde glimlach.

In de werkplaats lopen Rembrandt en Gerrit op vilten muilen. De pers staat onaangeroerd, zijn acht houten armen smeken om werk.

Gelukkig komt er afleiding. Een jong kunstenaar, Joris van Vliet van naam, vraagt of hij reproducties mag maken naar Rembrandt's schilderijen. Hij toont Rembrandt een map etsen, ze zijn wat zwak, doch lang niet onverdienstelijk. Rembrandt stemt toe. Joris is een bescheiden jonkman, hij kent de beperktheid van zijn talent,

[p. 167]

en Rembrandt geeft raad op duizenderlei manieren. Wanneer sinjeur Uylenburgh overkomt uit Amsterdam, wil hij de platen meteen meenemen.

‘En de prijs, sinjeur Uylenburgh?’

Het is Rembrandt die dit vraagt. Uylenburgh is er verwonderd over, dat had hij niet verwacht. - ‘Nu ja, de prijs... Kapitalen zijn er niet mee gemoeid, Joris is in Amsterdam nog niet bekend. Doch ik zal zien wat mogelijk is, meester Rembrandt.’

‘Dan raad ik Joris aan, de platen niet beneden de drie gulden per stuk te verkopen,’ zegt Rembrandt effen.

Sinjeur Uylenburgh bekijkt de gesoigneerde nagels van zijn vingers. - ‘Gij weet, Rembrandt, dat je eigen etsen amper dat bedrag opbrengen. Hoe zou ik die prijs dan voor het werk van Joris kunnen bedingen?’

‘Het gaat niet om mijn werk, het gaat om het werk van Joris. En dat is goed. Lot en zijn dochters is heel fijn van toon, en de Christus in Emmaus vind ik nog beter. Kijk eens wat een fluwelen gloed er over de etsen ligt - meesterlijk in één woord.’

‘Vergeet niet, dat het slechts copieën zijn...’

‘Inderdaad. Maar het zijn copieën naar Rembrandt, sinjeur Uylenburgh!’

De kunsthandelaar glimlacht. Hij steekt Rembrandt de hand toe. ‘Vertrouw mij,’ zegt hij zacht. - ‘In ons vak zijn de koeien met gouden hoorns zeldzaam.’

‘Goede prenten ook, sinjeur Uylenburgh,’ geeft Rembrandt snel ten antwoord.