Meester Rembrandt

21

IN DE HERFST, ALS DE BLADEREN GEEL WORDEN, en de spinnewebben voor het werkplaatsvenster gelijken op zilver filigraan, wordt er tegen het zolderluik gebonsd. Rembrandt, die met een zelfportret doende is, wendt zijn blik naar zijn vriend Jan, die veelbetekenend de vinger op de lippen legt. Ze verstaan elkaar, die twee. Als er gewerkt wordt, laten ze rustig kloppen, ze hebben geen tijd tot kletserijen. Maar het bonzen houdt aan, wordt dringender - het zal er toch van moeten komen. Rembrandt treedt terug van de spiegel, priemt het penseel in zijn warrige haardos en ligt het luik.

Een jonge man, gekleed in de zwierige studentendracht, vraagt of hij terecht is bij de meesters Lievens en Van Rijn. Verwonderd kijkt Rembrandt hem in het fijnbesneden gezicht - het is de eerste keer dat hij aldus wordt toegesproken. Hij bromt van ‘Jazeker Mijnheer, wilt Uedele zo goed zijn boven te komen’ - hij moet nog heel wat leren eer hij een volmaakt atelier-cavalier zal zijn. De jonkman kijkt ietwat verbaasd de werkplaats rond, gaat zitten op de gul aangeboden stoel. - ‘Ik kom tot u met een verzoek en een opdracht,’ zegt hij, langzaam de paarsfluwelen mantel losknopend. ‘Ik wilde mij in opdracht van mijn Heer vader doen conterfijten. Ik wendde mij daartoe tot meester Van Schooten, doch die zeide mij geen tijd te hebben. - Ga naar de Muscadelsteeg, raadde hij mij aan. Daar vindt ge twee jonge schilders, die ieder voor zich meesters zijn in het vak.’ Glimlachend kijkt hij de twee vrienden aan, hij wil weten wie Lievens is, en wie Van Rijn. Zo, dat doet mij genoegen. Eensklaps wendt hij zich tot Rembrandt. - ‘Uw gezicht komt mij bekend voor, waarde Heer. Waar kan ik u ontmoet hebben?’

[p. 143]

Ja waar, dat weet Rembrandt niet. - ‘Misschien op de Academie,’ oppert hij. ‘Ik was een jaar student.’

‘En ge hebt de studie verwisseld voor het penseel? Komaan, het doet mij deugd, dat ge de moed daartoe hebt gehad.’ Even strijkt hij met de hand langs het voorhoofd. ‘Ik geloof nu toch, dat ik u herken. Waart gij het, die tijdens een arretocht de op hol geslagen paarden tot stilstand bracht?’

‘Dat was ik, Mijnheer...’

‘Dan heb ik een grote verplichting aan u, meester Van Rijn. Mag ik u daarom verzoeken, mij te portretteren? Het zou een mooie herinnering zijn aan mijn Leidse studiejaren.’

Het is een grote eer, die Rembrandt te beurt valt, hij is er bijzonder mee in z'n schik. - ‘Dat wil ik heel graag doen, Mijnheer,’ zegt hij warm. ‘En wanneer u tijd hebt, zou ik meteen kunnen beginnen!’

De jonkman heeft tijd. Hij vertelt dat hij Amsterdammer is, waar zijn vader, Nicolaas Ruts van naam, een groot handelshuis drijft. Onderwijl maakt Rembrandt een schets van de kop: hij weet precies wat hij maken gaat. Het portret van een zwierig, toch beschaafde jonge man met slappe hoed en witte halskraag, gedaan in warme, gezonde kleuren. O, hij moet zijn uitbundigheid temperen, Rembrandt, hij begrijpt dat hij veel over het hoofd moet zien om zich te kunnen concentreren op dat, wat belangrijk is. En hij begrijpt tevens, dat een gezicht meer is dan een stuk vlees met ogen, neus en mond, en dat het meer om het karakter dan om de gelijkenis is te doen.

De jonge Eberhard Ruts wordt een graaggeziene gast op het atelier. Niet alleen dat Rembrandt zijn portret schilderen mag - hij heeft zich gul bereid verklaard ook voor Jan Lievens te poseren. Neen, geen tweede portret, maak er een genrestuk van, meester Lievens! Jan plaatst hem met een boek in de hand voor het vuur, dat in de ruwgemetselde schouw de kilte van de herfst moet verdrijven. Edele wedijver! Rembrandt en Jan zwoegen op hun werk, Eberhard Ruts maakt grappen en verklapt zijn amoureuze avonturen in de Academiestad in de verwachting, menig gepeperd staaltje schildershumor terug te ontvangen. Rembrandt echter verstaat

[p. 144]

geen humor, gelijk Jan Lievens. Ze luisteren nauwelijks, ze hebben slechts aandacht voor het werk. Onvermoeid gaat de hand over het paneel, zoekend en tastend naar een tintelende expressie, een levendige compositie. In het eenvoudige atelier in de Muscadelsteeg groeien twee schilderijen: een portret en een genrestuk. Twee stille, stemmige panelen, geschilderd in een getemperde gloed. Het is alsof de beide schilders met ingehouden adem hebben gewerkt, alsof zij bevreesd waren dat hun jonge monden de zeepbel der ontroering stuk had kunnen blazen...

Niet immer kan de boog zo strak gespannen staan. Eberhard heeft Rembrandt gevraagd wat hij schuldig was, en Rembrandt wist er geen antwoord op! - Een slecht koopman, vond de student. Hij had het paneel doen inpakken en zelf naar Amsterdam meegenomen. Een paar weken later bracht een bode het loon: honderd Carolusguldens, een groot bedrag. Het eerste geld, eerlijk verdiend met het werk van hoofd en hand. Vader Harmen is in de wolken, hij wil er een stukje land voor kopen, dat is een goede belegging. Rembrandt maakt bezwaren. Hij heeft nog zóveel nodig. Allerhande voorwerpen, waarmede hij zijn schilderijen moet opsieren: hij kan niet steeds leentjebuur spelen bij sinjeur Porrett. Toevallig heeft hij bij een jood op de Groenhazengracht een paar dingen gezien: een zijden kaftan, een blinkende helm en een stalen halsberg... ‘Heb je die ouwe rommel dan per sé nodig?’ wil vader weten. Och, per sé - het is gemakkelijk als je ze hebt. Je kunt als schilder nooit te veel accessoires bezitten. En Rembrandt heeft het plan een berouwhebbende Judas te schilderen, en een Zacharias in de Tempel. En die kan hij toch niet conterfijten als brouwers of drapeniers? Ja, dat begrijpt vader Harmen. ‘Koop ze dan,’ zegt hij, ‘je zult spoedig wel weer een paneeltje van de hand kunnen doen. En denkelijk is die Mijnheer Ruts zó tevreden over je werk, dat hij je bij zijn vrienden in Amsterdam recommandeert. En daar moet je het van hebben!’

Rembrandt glimlacht. Die vader toch! Die denkt dat hij een winkelier is, die het van de recommandatie moet hebben! Met de buidel vol geld stapt hij naar de Groenhazengracht, koopt kaftan, helm en halsberg, snuffelt in de rijke voorraad pronkgewaden en

[p. 145]

informeert naar de prijs van een sierlijk bewerkte, zwaarzilveren halsketen. De jood ziet de gloed der begeerte in de ogen van zijn jeugdigen klant, hij zegt, dat hij hem het sieraad voor tweehonderd Carolusguldens wil laten. Rembrandt schrikt, snel legt hij de keten terug. Met onderdanige vriendelijkheid begint de koopman de schoonheid van het voorwerp op te sommen, wijst op de fijne afwerking van het geciselleerde zilver. - ‘Een wonder, jonkman, een stuk afkomstig uit de harem van een Oosters vorst...’ Rembrandt luistert nauwelijks, gevangen in de ban van de keten, wier tinkelende klank hem als muziek klinkt in de oren. O, indien hij die doffe zilverpracht mocht bezitten! Heerlijk, die tere glanzen vast te leggen in de verf, schakel na schakel te penselen met lichte toets! - Dat je voor mooie dingen altijd zoveel geld nodig hebt, denkt hij met een diepe zucht. - ‘Neen, het convenieert me op 't ogenblik niet,’ zegt hij spijtig. De jood praat nog wat over betalen in termijnen - Rembrandt luistert met tegenzin. Snel pakt hij zijn schatten bijeen; het lijkt alsof hij bang is, dat zijn verlangen hem verleiden zal tot het doen van domme dingen.

De dagen rijen aaneen tot maanden. Nu hangen de wanden van de werkplaats vol schilderijen en etsen, sinjeur Uylenburgh heeft een goede neus. Menig stuk verhuist naar Amsterdam, het geld komt op tijd binnen, doch het stuk land is nog steeds niet gekocht. Wel heeft Rembrandt zich een zware iepenhouten pers aangeschaft, en kan hij zélf zijn platen drukken, zonder iemand lastig te vallen. Tientallen etsen dwarrelen van het koper, de bijtende lucht van salpeterzuur vermengt zich met de sterke geuren der verf. Vader, moeder, Lijsbeth, bedelaars, zwervers en muzikanten komen tot leven in het koper en gaan de eeuwige zaligheid in zonder vermoeden. Ook de oude Hyronimus komt weer aanzetten, zo dronken als een musketier. Jan Lievens wil hem het luik uitwerken, Rembrandt houdt hem terug. Hij kijkt naar den beschonken zwerver, die gelijk een baal vodden in een hoek ligt - er schiet hem iets in den zin. Lot! Lot, dronken gevoerd door zijn dochters! Een gewaagde onderneming, zoiets te maken, meent Jan. Rembrandt kent geen bezwaren, grijpt rietpen en papier en schetst den lallenden zwerver zoals hij daar ligt met open mantel, waar uit het uitge-

[p. 146]

magerde rimpellijf schemerig oplicht. En dan nóg eens schetst hij hem, met schenkkan en beker in de moeizaam opgeheven handen, zijn fantasie plaatst de dochters naast hem en op de achtergrond een visioen van de stad Sodom, waar Lot's vrouw versteend tot zoutpilaar. Met een zat gebaar zet Hyronimus de beker aan de lippen, maar als hij bemerkt dat die geen druppel lafenis bevat, slingert hij hem met afschuw over de vloer. ‘Ik... ik wil me de kreukels uit de buik zuipen,’ lalt hij. Langzaam zakt het door hete dranken rood opgezette hoofd op de borst, de ogen vallen lodderig toe en Hyronimus slaapt de slaap des rechtvaardigen...

‘Een prachtig ding, zo'n bezopen zwijn,’ mort Jan Lievens. ‘Zoiets komt mijn eer als kunstenaar te na.’

‘Je eer als kunstenaar, tja...’ Rembrandt snijdt een scherpe punt aan de rietpen, hij doet het langzaam en zeker. ‘Mijn eer is, mijzelf te blijven, Jan! Waarom zullen we wél een berouwhebbende Judas maken, en niet de tragedie van Lot?’

‘Er is geen kunstkoper, die er een oortje voor wil neertellen...’

‘O, ben je alweer aan 't verkopen... Laat ik je dan zeggen, dat ik er voor pas te huilen of te jubelen op bevel van de Heren kunstkopers.’

Hij probeert de pen op zijn duim, doopt haar in de dunne verf en begint zwijgend de schets uit te werken.

Verstolen kijkt Jan hem aan. - ‘Je hoeft geen luizen in de pels te zetten,’ zegt hij uit zijn humeur, ‘ze komen er gauw genoeg vanzelf in... Waarom zal jij je tijd spenderen aan dingen, waar geen verstandig man het oog op wil slaan? 't Zwarte gal loopt me over, als ik je bezig zie.’

‘Ik ben ook niet van plan m'n dronken Lot te gaan verkopen,’ geeft Rembrandt grimmig ten antwoord. Jan trekt nijdig met de schouders. ‘Nou,’ besluit hij met meewarig gebaar, ‘dan zal je met je eigen pak te markt moeten, vriend Rembrandt!’