Meester Rembrandt

17

WANNEER REMBRANDT IN LEIDEN TERUGKEERT, is het volop winter. Hoog ligt de sneeuw getast op daken en wegen, er hangt een stilte over de stad, die hem weldadig aandoet, na zijn kort verblijf in het roezemoezige Amsterdam.

Vader Harmen moppert, dat zijn zoon zo onverwacht is teruggekeerd. Wat staat er nu te gebeuren? De jongen springt van de hak op de tak, daar kan nooit iets goeds van komen. Zeker weer eigenwijs geweest zoals immer, het beter willen weten dan meester Lastman, dat kennen we zo langzamerhand wel. Maar dat het de spuigaten begint uit te lopen: da's zo vast als een huis!

Moeder Neeltje begrijpt haar zoon. Als Lastman hem niets meer leren kan, dan is het beter dat hij thuis komt en een nieuwe leermeester zoekt. En dan: in haar hart is ze verheugd hem weer bij zich te weten. Al is Rembrandt geen kind meer - in zijn doen en laten lijkt hij welhaast nooit volwassen te worden. Een groot

[p. 124]

kind, zoals haar eigen vader. Een jongen die doet wat hem invalt, zonder te vragen of het kan of mogelijk is. Maar allà, er is geen man over boord, we zullen onzen Rembrandt wel weer ergens onder dak brengen, er zijn nog schilders genoeg te Leiden!

Rembrandt ontwijkt vele vragen. Hij durft niet goed zeggen, dat hij geen plan heeft opnieuw ergens in de leer te gaan, en dat hij zich vestigen wil als vrij en onafhankelijk schilder. Troost zoekt hij op de werkplaats van Jan Lievens in de Muscadelsteeg, met hém bespreekt hij zijn plannen. Jan geeft hem gelijk. Er gaat niets boven een vrij bestaan, waarom nog langer als voetveeg voor een meesterschilder te dienen? Rembrandt komt vanzelf op de bezwaren: zijn vader zal dit en zijn vader zal dat - doch Jan raakt daar niet erg van onder de indruk. ‘Je bent bijkans twintig jaar, laat jij je nog in de luren leggen door den ouden baas?’

‘Maar ik bezit geen duit van mezelf,’ weerspreekt Rembrandt somber.

‘Dat is ook niet nodig. Trek bij mij in, ik heb hier ruimte te over. En als je in de verdiensten komt, dan rekenen we wel af. Nou?’

Een edelmoedig aanbod, Rembrandt loopt plotseling warm voor dit plan. Al lang gaat hij rond met allerhande ideeën in zijn kop, nu kunnen ze werkelijkheid worden. In vrijheid zullen ze gedijen, vrijheid, het gouden boegbeeld zijner dromen... De witgekalkte muren van de werkplaats gelijken opeens de wanden van een paleis. Een hoekje met wat noorderlicht, een ezel, penselen en verf. Een plaatje koper, etsnaald en burijn. En dan werken, werken! Luisteren naar een innerlijke stem, die met gestamelde klanken de weg wijst naar het doel... ‘Je kan in gindse hoek je bivak opslaan,’ zegt Jan Lievens, die schrijlings zit op de krakende stoel. ‘En als je een matras meebrengt, kun je hier slapen ook.’

‘Slaap jij dan niet thuis?’

‘Zelden. Ik kan nooit zo lang van m'n werk weg. En ik vind het wel zo gezellig om op m'n eigen te zitten.’ Jan vertelt met tintelende ogen hoe hij, om geen tijd te verliezen, eet in een herberg vlakbij. ‘Een echt, ongebonden leven, Rembrandt, het zal je bevallen!’

‘Ja,’ zegt Rembrandt, ‘het zal mij zeker bevallen. Maar Jan - hoe zal ik zo spoedig aan opdrachten komen, er is geen mens die me kent...’

[p. 125]

‘Maak je daar niet ongerust over. De Heren kunstkopers weten de Muscadelsteeg te vinden, het moet al heel gek lopen als je niets verkoopt.’ Jan Lievens trekt zijn werkkiel uit, slaat de wijde mantel om. ‘Kom,’ zegt hij opgewekt, ‘laten wij je terugkomst vieren met een kroes warm Delfts, ik heb er trek in. Want ik ben koud tot op m'n navel. Al is het licht hier prachtig: de kou is navenant. Kom!’

In de herberg de Roode Toorn, pal bij de Burcht, zitten ze tegenover elkaar, het bier dampt in de kroezen. Rembrandt vertelt van Amsterdam, van meester Lastman, doch over Haesje spreekt hij geen woord. Het lijkt of Jan Lievens voelt dat hij iets verzwijgt, want plotseling vraagt hij:

‘En Haesje Theunis - is zij nog bij meester Lastman?’

Rembrandt neemt een slok uit zijn kroes, knikt.

‘En is ze nog even aanhalig tegenover de leerlingen als in mijn tijd?’

‘Meester Lastman had geen andere leerling dan ik...’

‘Zo, zo, dan heb je 't zeker zwaar bij haar te verduren gehad,’ oppert Jan lachend. Rembrandt voelt dat hij een kleur gaat krijgen; snel drinkt hij zijn kroes leeg tot de bodem, zet hem met een harde klak op tafel. - ‘Laten we er nog een pakken,’ zegt hij met een poging tot onverschilligheid. De waard brengt verse kroezen, hij praat wat over het weer: het blijft maar koud ja, dat is goed tegen de pest, ja, - en dan gaat de deur open en dicht, Rembrandt voelt de koude luchtstroom aan zijn benen. Neen maar, dat is toevallig, daar heb je meester Van Swanenburch, in gezelschap van een sierlijk gekleed man, die zich voorstelt als sinjeur Uylenburgh, de kunstkoper uit Amsterdam. Rembrandt drukt zijn leermeester hartelijk de hand, er worden dampende kroezen aangedragen: de Amsterdammer is lang niet karig.

Waar spreken schilders over, als ze bijeen zijn? Het werk, steeds het werk. Sinjeur Uylenburgh kent de ganse Hollandse schildersbent, hij weet er smakelijk van te vertellen. Ja, de kunstkoper weet zijn zegje goed te zeggen. Hij is een bereisd man, kent Europa op z'n duimke, er is geen stad van betekenis, of hij is er geweest. Een paar jaar geleden was hij zelfs in Rusland. Overal heeft hij

[p. 126]

connecties, hij kent de ware verzamelaars en weet wat zij verlangen. Uylenburgh bestelt een pijp toeback, Van Swanenburch vat er ook een, de beide jongelieden maken geen gebruik van het edele kruid. - ‘Geen beter artsenij tegen de pest dan toeback,’ meent de herbergier, pijpen en vuurtest aandragend. ‘Tegen de vierige ziekte moet je een test met vuur op de vloer zetten; en daarop leg je een stuk ongekerfde toeback. De pestwalm kan daar kwalijk tegen...’

‘Al goed, al goed,’ onderbreekt Van Swanenburch; de meester is niet gesteld op de loze praat van den herbergier. Hij heeft geluisterd naar sinjeur Uylenburgh, nu is het zíjn beurt om te vertellen. Wijdlopig verhaalt hij van zijn reizen door Duitsland, Frankrijk, Italië. Ah, Italië! Hij spreekt die naam uit alsof hij iets zoets proeft op de tong. - Geen land ter wereld waar de schilder zo hartelijk wordt ontvangen als Italië. Geen land ook zo vruchtbaar voor jonge kunstenaars, die vooruit willen. Plotseling wendt Van Swanenburch zich tot Rembrandt en Jan Lievens. - ‘En wanneer gaan jullie naar het zuiden, jongelui?’

‘Dat weet ik nog niet, meester Van Swanenburch,’ antwoordt Rembrandt.

‘'t Wordt anders tijd zou ik menen. Heeft Pieter Lastman er niet over gesproken?’

‘Meester Lastman dweept evenzeer met de Italianen als u,’ spreekt Rembrandt nu zonder terughouding. ‘Doch ik voor mij vind die verheerlijking ietwat overdreven...’

‘Waarom, vriend Rembrandt?’ vraagt sinjeur Uylenburgh scherp.

Rembrandt drinkt zijn kroes leeg. Het bier is zwaar, het weekt zijn tong los. - ‘Omdat wij Hollanders zijn, sinjeur Uylenburgh, Hollanders, en geen Romeinen. Gaan de Italianen naar Holland? Neen natuurlijk! En waarom moeten wij dan de Italiaanse lucht inademen, worden wij daar beter van?’

‘Als mens misschien niet. Als schilder wel...’ werpt Van Swanenburch tegen.

‘Ik weet zeker dat het niet zo is, meester Van Swanenburgh. De Hollandse schilders wriemelen in Italië gelijk vliegen rond de kandij. Terwijl ze vergeten, dat de mooiste dingen in het eigen land te grijp Eggen. Neen, ik wil niet verbloeden aan de Italianen.’

[p. 127]

‘Kom, kom, m'n waarde Van Rijn,’ onderbreekt Uylenburgh met een superieur lachje, ‘je wilt toch niet beweren dat Holland ooit een Raphael heeft voortgebracht, of een Titiaan, om van de andere grote schilders maar te zwijgen. Italië is hét land van de grootmeesters, mijn waarde!’

‘Is Lucas van Leyden dan minder, sinjeur Uylenburgh?’ Jan Lievens vraagt het. Dankbaar knikt Rembrandt hem toe. Maar de kunstkoper heeft zijn woord gereed. - ‘Meester Lucas was geenszins de mindere, Jan Lievens. Doch hoe groot zou hij zijn, indien hem de gelegenheid was geboden naar Italië te gaan.’

Jan Lievens weet geen antwoord. Rembrandt wel. - ‘Dat is slechts een onderstelling, sinjeur,’ komt hij op een toon die voor geen tegenspraak vatbaar lijkt. ‘En ik heb op de Academie geleerd, dat onderstellingen niets betekenen zonder bewijs. Zeker: ik geef toe, dat een schilder van een ieder kan leren. Dat hij zelfs veel aan een ander zal moeten ontlenen: er bestaat geen wijsheid die niet reeds door een ander werd gedacht. Doch dat voor een schilder alle heil uit het Zuiden moet komen - ik weiger het te geloven...’

‘Ge zult het met uw eigen werk dienen te bewijzen, Rembrandt van Rijn!’ komt sinjeur Uylenburgh luidop.

‘Dat zál ik, sinjeur Uylenburgh!’ antwoordt Rembrandt op vaste toon.

Het wordt stil in de herbergkamer. Meester Van Swanenburgh drinkt zijn bier met bedachtzame slokken, het is alsof hij op een weerwoord zint. Zachtjes klikt hij het deksel op de kroes, slaat de mantel over de schouders en staat op. - ‘De jeugd mijn waarde,’ glimlacht hij tot sinjeur Uylenburgh, ‘de jeugd die niet beter weet. ..’ Plotseling wendt hij zich tot Rembrandt. ‘Ik weet dat ge talent hebt, m'n jongen, een goed talent zelfs. Toch zal geen mens ter wereld dit naar waarde weten te schatten, indien je niet in Italië bent geweest. De trotse Karel de Vijfde bukte zich, om het penseel op te rapen dat Titiaan, die met zijn portret doende was, had laten vallen. Denk je, dat Frederik Hendrik dit voor een Hollands schilder zal doen?’ Zonder het antwoord af te wachten loopt meester Van Swanenburch naar buiten, zijn voetstappen gaan te loor in de losse sneeuw, die langzaam uit de hemel dwarrelt.