Meester Rembrandt

16

MEESTER LASTMAN KRIJGT HET PLOTSELING DRUK. Een bestelling van een schatrijk koopman in de Nesse, die wenst met bekwame spoed een Bathseba aan zijn witte wand te hangen, een Bathseba ná het bad. Dit is niet ongewoon, Bathseba is in zwang, gelijk Susanna en Simson en Delila. Bathseba, de dochter Eliams, de huisvrouw van Uria den Hethiet, door David gezien van af het groene balcon van zijn koningshuis. Een vrouw zich wassende: deze vrouw nu was zeer schoon van aanzien. Lastman maakt ernst van de opdracht, zoekt een geschikt model en vindt het in een der schemersteegjes rond de Oude Kerk. Het is een jong deerntje, bij lange na niet schuw, dat het blozen reeds geruime tijd verleerd blijkt te hebben.

Meester Lastman, hoe ontvankelijk voor vrouwelijk schoon, kent

[p. 118]

tijdens het werk geen grapjes. En tja, het zoete ‘basinnetje’ had zich het héel anders voorgesteld. Lastman laat haar poseren tot ze stijf in de lenden wordt, hij kent geen medelijden met het poezele wicht. En op een middag, nadat ze twee uur in éen houding heeft moeten zitten, heeft ze er schoon genoeg van. Ze springt op, schiet in haar kleren en eist haar loon. Geen ogenblik blijft ze langer bij zo'n vrouwenbeul, dat zitten - ze heeft er zich vast een ziekte mee op de hals gehaald!

Lastman poogt Klaertje te overreden. Hij belooft haar een gezellige avond, een vrolijke nacht - ze blijft op haar stuk. Wég model. De meester uit zijn humeur - waar haalt hij zo een-twee-drie een ander vandaan. Modellen genoeg: oude vrouwen, besjes met trillende handen en ingevallen monden, die graag een paar stuivers willen verdienen. Maar het is sinjeur Moyaart uit de Nesse in ieder geval te doen om een poezel figuurtje aan de wand, en poezelheid is zeldzaam...

‘Rembrandt, weet jij een geschikte Bathseba?’

‘Ik, meester Lastman?’

‘Ja jij. Je bent nog jong en in je vrijersjaren. Allicht dat je iets op het oog hebt: een kittelig deerntje van duizend weken!’

‘Neen meester Lastman...’

‘Neen meester Lastman... Schiet ik daar wat mee op? Volgende week moet Moyaart het paneel hebben. Hij wil er mee pronken bij z'n vrinden, die hem in de Vroedschap hebben gebracht. En hij wil er van genieten - hij telt geen negenhonderd guldens neer voor een ouwe bes! De kerel is zo ijdel als een pauw en zo branderig als een haan. En zonder Bathseba is het spel niet compleet.’

‘Stuur Klaertje dan in levende lijve naar de Nesse, meester Lastman,’ merkt Rembrandt nuchter op.

‘Pah, pah - na afloop van het feest zullen de Heren de soetjens in de Pijlsteeg wel op de billetjes kletsen, ik ken ze als mijn broekzak... Dat die vermaledijde meid ook zo koppig is...’ Lastman ijsbeert door de werkplaats, staat stil voor de ezel en kijkt met boze blikken naar het paneel, waarop de omtreklijn van Klaertje met dunne verf staat aangegeven. De meester vloekt tussen z'n tanden. - Wel alle sacrementen, die wijven ook! Serpenten zijn ze, niet waard om van hun botten knopen voor het wambuis te laten

[p. 119]

draaien. En zo'n kinderachtige leerling als die Rembrandt heeft hij nog nooit gehad, zo'n jongen moest hem toch een geschikt model kunnen bezorgen. - ‘Ga uit m'n ogen,’ valt hij ruw uit tegen Rembrandt. ‘En laat je niet zien aleer je een geschikt meidje hebt gevonden, sukkelaar die je bent!’

Zal Rembrandt nu opvliegen? Neen, hij blijft rustig, hij kent de oplopende natuur van zijn meester. Met een korte groet laat hij hem alleen, loopt de trap af naar de straat.

In het voorhuis treft hij Haesje. Ze dweilt de blauwe en witte plavuizen, een koperen emmer met water staat naast haar. Sinds de avond, dat hij haar lippen heeft geproefd, hebben ze weinig met elkaar kunnen praten. Een enkel woord, een blik, een snelle kus, daarbij moet het blijven. Geknield op de stenen vloer kijkt ze op, er schittert een vonk van verlangen in haar ogen. Aanhalig buigt ze het hoofd naar hem toe - verwacht ze dat hij haar kussen zal? Maar wanneer ze de diepe groef tussen zijn ogen ziet, vraagt ze bezorgd:

‘Heb je woorden gehad met meester Lastman, Rembrandt?’

‘Och, woorden...’

‘Ja, ik zie het wel, je behoeft het voor mij niet te verbloemen. Ik ken hem zo'n beetje, hij is niet gemakkelijk als hij 't op de heupen heeft. Wat schort er nu weer?’ Met een paar woorden vertelt hij van de Bathseba. Dat het model is weggelopen. En dat Lastman hem heeft opgedragen een ander te zoeken. - ‘En waar haal ik dat zo snel vandaan, Haesje?’

Waar hij dat vandaan moet halen, ook een vraag! ‘Waar alle jonge modellen vandaan komen, Rembrandt.’ Ondeugend kijkt ze hem aan - wat lijkt die jongen nog een echte bloodaard! Snel staat ze recht, strijkt de rokken glad om de heupen en kijkt hem diep in de ogen. - ‘Als jíj een model nodig had, Rembrandt, wie zou je dan het liefst nemen?’ vraagt ze opeens.

Rembrandt slaat zijn armen om haar schouders, kust haar op de half geopende mond. - ‘Jouw, mijn lieve Haesjen, jou en jou alleen.’ Hij neemt haar hoofd in beide handen en fluistert haar in het oor: ‘Want ik weet, dat jij een prachtige Bathseba zou zijn...’

Haesje nestelt zich in zijn armen. En gelijk een kind zo naïef zegt ze: ‘Maar Rembrandt - als ik zo'n prachtige Bathseba

[p. 120]

ben, dan zou meester Lastman mij toch ook kunnen schilderen.’

‘Meester Lastman jou schilderen?’

Haesje knikt. Och, ze weet heel goed dat ze niet bijzonder mooi is. Maar ze is gezond en boordevol levenslust. En ze bezit een paar stevige benen, en een boezem, gespannen van verlangen naar tederheid. Feitelijk is ze niet zwaar verliefd op Rembrandt, ze weet niet wat liefde is, ze zoekt afleiding en avontuur. Rembrandt is geen onaardige jongen, sterk als een beer, doch veel te ingetogen en te ernstig. Ja, wanneer het vuur bij hem ontvlamt is hij gelijk de Faun, die ze op een schilderij van haar meester in stilte heeft bewonderd, een Faun bruin van huid, met een krans van groene bladeren rond de slapen... Ze slaat de ogen naar hem op, grijze ogen, waarin de schaarse zon wat goudlicht strooit. Ze ziet zijn ernstige kop met de warrige krullen vragend naar haar toegewend. - ‘Laat meester Lastman mij schilderen, Rembrandt,’ vraagt ze vleiend, ‘laat mij Bathseba zijn, ja?’

‘Zou je... zou je dat willen, Haesje?’

‘O ja, graag, héel graag!’

‘Maar dan moet je toch naakt voor hem poseren, mijn liefste...’

‘Domme jongen,’ zegt ze. ‘Ben je nu al jaloers!’ Ze bijt haar tanden in zijn lippen, fluistert:

‘Voor meester Lastman ben ik immers niets meer dan een model. Maar voor jou zal ik de echte Bathseba zijn, mijn ruige beer.’

Nóg eens kust Rembrandt haar. ‘Je houdt toch van me, nietwaar Haesjen, je bent immers van mij en van niemand anders?’

‘Natuurlijk, zotte jongen.’ Haastig droogt ze haar handen aan het voorschoot. ‘Ga nu naar Meester Lastman,’ zegt ze dringend.

Pieter Lastman is opeens vol vuur. Potsbloed! daar was hij zelf kwalijk toe gekomen! Een dienstmaagd als model geeft veelal ruzie in huis, juffer Lastman zal er nimmer haar goedkeuring toe geven. Doch de oude vrouw ligt in de achterkamer te bedde, en de tijd dringt. Haesje is wel geen ideaal model, maar sinjeur Moyaart en z'n vrinden zullen er nog heel wat aan af kunnen kijken. ‘Vooruit, Rembrandt, stook de haard eens flink op, er moet warmte zijn. En jij, Haesje, uit de kleren, mijn kind.’ Haesje verdwijnt achter een Japans kamerscherm en Lastman schiet fluks

[p. 121]

in zijn linnen kiel. Hij zet zich voor de ezel, waarop het kleine paneel met de eerste aanleg in dunne verf te wachten staat. Zeker, de ordonnantie kan zo blijven. Op de voorgrond rechts zit Bathseba, achter haar staat een vrouw, ze kamt Bathseba's loshangend haar. Het rechterbeen wordt even opgelicht door een tweede dienares, die bezig is de voeten der schone te wassen met een spons. Op de achtergrond is een balcon zichtbaar, vanwaar koning David het opwindende tafereel in ogenschouw kan nemen.

Meester Lastman is geniaal in zijn composities. Hij blijkt opeens in een puike stemming. Hij wijst Rembrandt hoe de gehele voorstelling verdeeld wordt door een schuine lijn, die loopt van de linkerbeneden- naar de rechterbovenhoek. - ‘Ordonnantie is hoofdzaak, m'n jongen, leer dat van mij. Dat geeft het werk stevigheid. En nu Haesje - ben je gereed?’

Ietwat beschroomd treedt het meisje nader vanachter het scherm. Lastman keurt haar in éen oogopslag: licht van vlees en grof van been. Eisbein mit Knochen! Een beetje te lang bovenlijf. En de dijen zijn wat te zwaar behaard, doch daar komt wel een rozig kwastje overheen. Hij doet haar zitten op een bank en geeft met een paar korte woorden de goede houding aan. - ‘Linkerhand op de heup, rechterbeen geheven. Neen, niet zo hoog, dat zou sinjeur Moyaart kwalijk verdragen: hij is de zes kruisjes voorbij... Ja, zo, dat is beter. Rembrandt, buk jij je en doe alsof je haar voeten wast, dan kan ik zien of de opstelling goed is.’

Rembrandt buigt zich naar haar over. Hij neemt haar enkel in zijn hand, zijn ogen glijden verstolen over haar jongensachtige vormen. De kleine borstjes onder de wat vooruitstekende sleutelbeenderen, de smalle, gladde heupen, de behaarde dijen, de lompe voeten, die lang niet schoon zijn... ‘Nog wat voorover je hoofd,’ roept meester Lastman, ‘het lijkt waarachtig of je bang voor Haesje bent!’ Er vliegt een blos over Rembrandt's gezicht, hij voelt het warm over zijn wangen lopen. Diep buigt hij zich over Haesjes voet, de vuile voet, met de ingegroeide nagels. Hij voelt een weerzin opkomen tegen die voet, tegen heel dit lichaam, dat zo dicht bij hem is, té dicht. Het is hem alsof het een ander lichaam is dan dat, wat hij in het duister strelend mocht bezitten - is de werkelijkheid zoveel anders dan de droom?

[p. 122]

Uren lijkt het te duren, eer meester Lastman met snelle, verende streken de schaduwen en de donkere tonen heeft aangezet. En dan is hij nog niet gereed. Nu moet Rembrandt achter haar staan en een streng van heur haar kammen. Langzaam maakt Haesje haar kapsel los, ze glimlacht naar hem, het is een lach die Rembrandt pijn doet. Lastman werpt de stand vlot op het paneel. En het klinkt Rembrandt als een bevrijding in de oren, als de meester zegt dat het voor vandaag genoeg is.

Meester Lastman verstaat zijn vak. Het werk vlot, Haesje blijkt een willig model. Toch, als het schilderij bijna gereed is, blijkt hij niet tevreden. De compositie is goed, daar mankeert het niet aan. Maar het geheel voldoet hem matig. Tegen zijn gewoonte, vraagt hij het oordeel van zijn leerling:

‘Wat zeg jij er van, Rembrandt?’

‘Mag ik mijn mening zeggen, meester Lastman?’

‘Zeker.’

‘Als ik er lang naar kijk lijkt het, alsof Bathseba haar evenwicht gaat verliezen...’ Lastman strijkt nerveus langs zijn puntig baardje. Rembrandt heeft gelijk. De houding is onnatuurlijk en gezocht, er zit geen evenwicht in, Bathseba lijkt meer op een waggelende gans, dan op een vrouw die van uit de verte heftig wordt begeerd. Hij wendt het hoofd van het schilderij en vraagt:

‘Hoe zou jíj het gedaan hebben, Rembrandt?’

‘Ik weet het niet precies, meester Latsman... Ik zou de voorstelling waardiger en dieper willen. Deze Bathseba lijkt mij te oppervlakkig, een vrouw zonder betekenis. Terwijl het Bijbelverhaal toch vol dramatische werking is...’

‘Ja, ja, dat weet ik. Ik ken het verhaal wel dromen: hoeveel Bathseba's zal ik al reeds gemaakt hebben? Doch ik wilde weten of je de ordonnantie goed vindt, en de kleuren in een juiste toon.’

‘De ordonnantie is uitstekend... En de kleuren zijn in een harmonische verhouding opgesteld.’ Rembrandt zwijgt, het is alsof hij een aanloop moet nemen voor hetgeen hij zeggen gaat. ‘Maar meester Lastman - ik voor mij zou ook het licht willen gebruiken! Het licht als kunstzinnige uitdrukking begrijpt u, ter versterking van de geestelijke inhoud...’

[p. 123]

Plotseling zwijgt Rembrandt. Hij voelt, dat hij te ver is gegaan. Straks zal Lastman losbarsten en hem de huid vol schelden. Dom, om zich zo te laten gaan en zijn wijsheid te verkondigen aan een schilder van reputatie...

Meester Lastman blijkt niet in een stemming om te bulderen. Hij loopt een paar keer de werkplaats op en neer, blijft eensklaps voor Rembrandt staan. - ‘Wat moet ik jou nog leren?’ vraagt hij dringend. ‘Ieder woord dat je spreekt is juist, ik wilde dat ik kon schilderen zoals jij het in woorden weet uit te drukken.’ Met gebogen hoofd staat Rembrandt voor den meester - spot hij met hem? Doch Lastman spot niet. Hij geeft Rembrandt een stevige klap op de schouder. - ‘Weet je wat je doen moet, Rembrandt? Ga terug naar Leiden. En vestig je als vrij schilder, je hebt er de jaren voor.’ Dan, met een blik op het schilderij:

‘Maar voor je heengaat, Rembrandt, zou ik er toch een copie van maken. Misschien schilder je later eens een volmaakte Bathseba. En dan kan je zeggen, dat je van de fouten van Pieter Lastman hebt kunnen leren!’