Meester Rembrandt

13

HET IS IN DE MAAND JULI, ALS REMBRANDT OP DE veerschuit stapt die hem naar Amsterdam zal brengen. Op het pakhoofd staat Lijsbeth in gezelschap van Jan Lievens, ze doen hem uitgeleide op zijn tocht naar de grote stad.

Drie jaar was hij bij meester Van Swanenburch: toen hij bij hem kwam was hij een jongen nog. Nu is hij verleden week negentien geworden, hij is geen kind meer. Vader kan hem niet meer aan het handje nemen, hij heeft doorgezet met zijn stijven kop. Vader Harmen heeft gemopperd, niet zo zuinig. Dat het niets dan kuren waren. Dat Jan Lievens hem het hoofd op hol

[p. 103]

had gebracht, enzoovoort. Neen, vader vond het niet behoorlijk, zo op stel en sprong naar Amsterdam te gaan, was Leiden niet goed genoeg? De verleiding in zo'n drukke stad met al dat losse varensvolk is groot, en Rembrandt is in de jaren des onderscheids.

‘En als ik later naar Italië ga?’ had Rembrandt gevraagd. Neen, daar had vader zo ineens geen antwoord op geweten. - ‘Italië zeg je. Nou ja, dat hoort bij je studie. Van Swanenburch is ook in Italië geweest, en toch is hij een net persoon gebleven.’ Waarop Rembrandt ten antwoord had gegeven, dat Amsterdam tot zíjn studie behoorde. - ‘Neen vader, praat er niet langer over. Ik moet er uit, ik stik bij Van Swanenburch!’

‘Doe meester Lastman vooral de groeten!’ roept Jan Lievens, als het jaagpaard de lijn strak trekt en de schuit zich langzaam in beweging zet. Rembrandt knikt en wuift met zijn hoed, hij kijkt naar Jan Lievens en naar zus Lijsbeth, nooit had hij geweten dat Leiden hem zó lief was. - ‘Kinderachtige kerel,’ mompelt hij, ‘ik sta te slikken alsof ik voor tien jaar naar de Indiën ga.’

Neen, Rembrandt is geen geweldig reiziger. Hij gevoelt er weinig voor, hij is een boom, met zijn wortels geklonken in de aarde. Maar hij begrijpt dat hij weg moet bij Van Swanenburch, hij wil niet verdorren bij Italiaanse landschappen, al zijn ze nóg zo mooi. - ‘Ga naar Pieter Lastman in Amsterdam,’ had Jan gezegd. ‘Ik ben twee jaar bij hem geweest, ik ken hem. Ook hij bewondert de Italianen, maar hij maakt er geen afgoden van.’ Zo sprak Jan Lievens en zijn woord had gezag. Toen heeft vader Harmen een brief naar Amsterdam geschreven; meester Lastman berichtte spoedig, dat Rembrandt komen kon: de kosten bedragen honderd gulden in het jaar, met inbegrip van voeding, bewassing en een nette legersteê. - ‘Meester Lastman is zeker een heel degelijk mens, niet Jan?’ had moeder Neeltje zorgzaam gevraagd. Waarop Jan Lievens heftig ja had geknikt, - een heftigheid die moeder niet geheel bevredigde.

En tóen was vader met goeie raad gekomen. - ‘Kijk eens, Rembrandt: je begrijpt wat ik zeggen wil... Mijdt de wijn. Vreest de vrouwen. Benader een vreemd paard nooit van voren. Een vreemde ezel nooit van achteren. Benader vreemde vrouwen in

[p. 104]

't geheel niet. Je bent een krachtige borst en in de mannelijke staat: ze zullen je graag inpalmen. Vooral als ze weten dat je ouwe vaer niet slecht heeft geboerd...!’ Zeker, Rembrandt begrijpt die woorden, hij zal er naar handelen.

Maar goed, je moet je kinderen overgeven. Rembrandt staat wijdbeens bij de reling, hij ziet Leiden verdwijnen, de huizen, de poorten, de torens. Hij tracht ze in zijn herinnering vast te houden, ze zijn een stuk van zijn leven. Een goed leven, tot nu toe. En wat zal Amsterdam hem brengen, hoe zal meester Lastman hem ontvangen? Ja, het schip draagt zijn verlangen naar vrijheid met zich mee, doch dat verlangen wordt steeds getemperd door een vrees voor het onbekende. Zal hij zich in Amsterdam tehuis kunnen gevoelen, moederziel alleen in een vreemde stad? Hij kijkt naar de glinsterende voor, die de schuit in het water ploegt, naar het riet, dat telkenkeer deint in de golfslag. Rond hem gonst het gepraat der reizigers, hij heeft er geen deel aan, hij kan zo moeilijk praten met vreemden. Sommige lieden zijn zo rap van tong, zij praten en lachen alsof ze elkaar reeds jaren kennen.

Toch geniet hij van de tocht. Hij denkt er niet aan in de roef te gaan, hij blijft aan dek. Zittend op het reisvalies eet hij zijn brood, moeder heeft goed voor hem gezorgd! Bij iedere hap die hij doet ziet hij moeder Neeltje, die goeierd - ze is zeker bang geweest dat hij onderweg verhongeren zal. Tarweschoot met kaas, met vlees en met het laatste restje spek uit de pekelton. Droog uit zijn vuist pruimt hij het brood, het smaakt hem goed, het water maakt hongerig.

Bij Uithoorn ligt de schuit even stil. Er komt een zoetelaar aan boord met kruikjesbier en haring. Rembrandt koopt er twee, hij smikkelt ze op en drinkt er een kruikje bier bij. Een reiziger, die daar op de schuit stapt, begint een gesprek met hem over het weer, over de dood van Prins Maurits en over het huweHjk van zijn broeder Frederik Hendrik met Amalia van Solms. Rembrandt luistert met een half oor: wat gaat hem dit alles aan? Wat kan hem 't schelen, dat Frederik Hendrik sommige Remonstranten weer op het kussen brengt, hij doet niet aan politiek. Doch de reiziger, een gemoedelijke praatvaer, ratelt door over de successen van de vloot der West-Indische Compagnie, die in Zuid Amerika

[p. 105]

San Salvador heeft veroverd, en dat de Staten-Generaal een college van Bestuurders van de handel op de Levant heeft benoemd... ‘En onze Oost-Indische Compagnie, mijn jonge vriend, heeft Formosa in handen gekregen, dat zal wederom een bom duiten brengen in de geldkisten der Heren participanten...’

De schuit vaart door de Amstel, die zich met scherpe bochten kronkelt door het grazige land. Bij Ouderkerk gaat de wipbrug op, een mooie brug vindt Rembrandt, hij zou hem willen tekenen. Nu wordt het landschap rijker, weliger, het is opeens vol verrassing. Rietgedaakte boerenwoningen wisselen met lustige tuinen en weelderige uithoven, tussen de bomen schemeren gladde gazons, waar een roodkoperen zonnewijzer pronkt tussen jasmijnstruiken en een theekoepeltje knus verscholen in het groen noodt tot rusten. De veerschuit vaart dicht langs de wal, de schaduw der bomen wiegelt op het dek, het is alsof de even zwiepende kruinen hem een welkom toefluisteren.

En dan, eindelijk, doemen de torens van Amsterdam op uit het groene land. Een half uur later glijdt de schuit langs het Rondeel de stad binnen, het lijkt Rembrandt alsof ze haar hart hem biedt. Er gaat een jachtend gewoel langs wal en water, een roezemoezig lawaai, dat zich vastbijt in zijn oren. Barstensvol schuiten ligt het smalle Rokin, er wordt gelost en geladen, het geroep der sjouwerlui mengt zich door het geratel der wielen en het doffe gebonk van de sleden, die hortend voortzeulen over de hobbelige keien. Uit de toren van de Beurs fladdert een koppel duiven, ze zwenken in de zon, die gloeit in de ruiten van de strakke koopmanshuizen en vuur doet spatten uit de harde kopkeien.

Leven, daverend leven. Met het valies op de schouder loopt Rembrandt de Dam over en vraagt een jongen de weg. - ‘De Breestraat bij de Zuiderkerk? Rechtuit de Vijgendam langs, dan ben je d'r zo!’ De jongen kijkt hem spottend aan, steekt de tong uit en zegt dan met een grimas: ‘Je bent zeker een boertje, niet?’ Rembrandt moet er om lachen, maar de jongen loopt op een draf weg, luid roepend: Boertje! Boertje!

Rembrandt kijkt hem na. Het is hem opeens duidelijk, dat Amsterdam hem nog heel wat hoofdbrekens zal bezorgen, aleer hij hier ingeburgerd zal zijn.

[p. 106]

Meester Pieter Lastman blijkt een ietwat onverschillig man van omstreeks veertig jaar, een vrijgezel, die samenwoont met zijn bedlegerige moeder in het gerieflijke huis op de Breestraat, pal tegenover het kerkhof van de nieuwe Zuiderkerk. Hij ontvangt Rembrandt vriendelijk, hoewel niet met een overmaat aan belangstelling in zijn kunnen. Meester Lastman heeft de laatste tijd geen leerlingen, Rembrandt is de enige. - ‘Ja, zo, je bent dus in de leer geweest bij Jacob van Swanenburch, ik ken hem goed, we hebben in Rome menig glas Cianti gedronken... Waarom ben je er niet gebleven?’

‘Ik wilde veranderen, meester Lastman...’

‘Elke verandering is geen verbetering, het is nergens volmaakt, vooral in Amsterdam niet. Ja, dank je voor de groeten van Jan Lievenszoon, een goed talent, dat komt er wel.’ Haesje, de gedienstige maarte, schenkt een kroes bier, ze wijst hem zijn kamertje, een klein maar proper vertrekje onder de hanebalken. Rembrandt schikt zijn bullen, hangt zijn kleren in de ruime eiken kast en blijft besluiteloos talmen voor het venster met de kleine, in lood gevatte ruitjes.

Een uitzicht om te tekenen, zo mooi! Een roodstenen muur met een poort van grijze arduinsteen. En daar achter een begraafplaats, die te dromen ligt in de schaduw van de zware, gemetselde steunberen der kerk. Hoog daar boven torent een sierlijke spits, de klokken hangen als rijpe druiven naasteen, ze klingelen een bekende melodie: Het Princelied van Marnix van St. Aldegonde:

Wilhelmus van Nassouwe,
Ben ick van Duytschen bloet,
Den Vaderlant ghetrouwe
Blyf ick tot inden doet...

Rembrandt kent de wijs, die zit hem als in het gebeente - hij neuriet haar werktuigelijk zachtjes mee. Dezelfde melodie zingen de torens te Leiden, vader en moeder en Lijsbeth - hun oren vangen dezelfde klanken...

Het lied is uit. Zwaar en manend vallen acht uurslagen uit de toren: een lawine van geluid, Rembrandt voelt het zinderen in zijn oren. Hij zal er aan moeten wennen, aan die metalen stem-

[p. 107]

men, zo vlakbij. Zijn gretige blik omvat een stuk Amsterdam; Amsterdam met zijn torens, zijn huizendrom met spitse gevelkammen, zijn grachten, die als bloedaders stromen door de stad. Wennen moet hij, de boerse Leidenaar met zijn sterke handen en brede schouders, met zijn stugge, gesloten kop. Of het lukken zal?