Meester Rembrandt

9

WAT DOET EEN KIND INDIEN HET IETS ROTSVAST heeft in 't hoofd - het zet door. Rembrandt's verlangen is maar niet zo aangewaaid, het is een lichtende droom, die door geen tien vaders en moeders verdreven kan worden. Vader Harmen praat zich de keel droog, voorspelt de ondergang van zijn geslacht, want, zegt hij, alle schilders zijn met hetzelfde sop overgoten: armoedzaaiers en tafelschuimers, als je ze dooreen schudt komt er niet een boven. Het is me een fraai stel, dat bijeen komt in de herberg Het Goedt Inzicht in de Doelensteeg! Brassen en zwelgen en toeback zuigen en onderwijl de willige dochters van Aart Persyn in de billen knijpen, vader kent dat! Of feitelijk ként hij dat niet, hij heeft het van horen zeggen. En overal dik en dik in 't krijt staan en alles opmaken zodra ze een veer voor de mond kunnen weg blazen - vader moet er van gruwen! En dan te bedenken, dat Rembrandt, de zoon van een geacht molenaar en Heer van 't Gebuurte, dat die zich tot zulke lieden aangetrokken gevoelt - hoe haalt de jongen het in de kop? Maar dat zal niet gebeuren; dat zal niet gebeuren zolang vader Harmen nog wat te zeggen heeft, bij zíjn leven kan Rembrandt dat verlangen wel op de buik schrijven. Is vader Harmen hoofd van 't gezin of is hij dat niet? Staat hij

[p. 76]

verantwoordelijk voor het welzijn van de kinderen, ja of neen?

Jawel, de zoon van Lieven Hendricks wordt óok fijnschilder. Doch die kunt ge niet met 'n jongen als Rembrandt vergelijken. Er is verschil van stand in de wereld, dat mag je niet voorbij zien. Vader heeft het reeds méer gezegd: het is in de Pieterskerkkoorsteeg een vreemde bedoening. Geen orde, geen regelmaat, sinjeur Lieven zal eer met het galgetouw gekroond worden, dan met de kroon van Frankrijk. Och, Vlamingen zijn geen Hollanders, ze zijn licht en wuft en leven teveel naar de uiterlijke kant. Zeker, men moet de mensen nemen zo ze zijn, niemand is volmaakt. Maar dat mag geen reden wezen hen na te volgen. Jan mag dan mettertijd een aardig paneeltje kunnen maken: er is voor een jongen met 'n heldere kop en een paar stevige knuisten wat anders te doen, dan met een kwast vol verf op een stukje hout te likken...

Wat moet Rembrandt hier tegen in brengen? Het past een kind niet tegen zijn vader te opponeren. Gelaten laat hij de stroom van bezwaren over zich gaan, hij trekt zich terug in zichzelf. Maar de droom blijft. Moeder Neeltje ziet haar jongsten zoon rondlopen met een wrok, zijn mond staat stroef en de rimpel tussen zijn ogen wordt scherper. Rembrandt verzuimt de college's, hij kan geen zwarte toga meer zien, hij gruwt van de Academie. Zodra hij het torentje op het Rapenburg gewaar wordt, voelt hij zich onpasselijk, hij wou dat de boel afbrandde, zoals enige jaren geleden. Heel de opgeprikte studentenwereld kan hem gestolen worden, voor nu en altoos.

's Morgens sluipt hij zwijgend het huis uit. Hij zwerft rondom de stad, doch het landschap bereidt hem geen vreugde. Het is alsof hij genieten wil van iets, waar hij niet eerlijk aan is gekomen. Dan weer zoekt hij vertier in stegen en sloppen, waar het geringe volk woont, dat leeft van een hap en een snap. Ook slentert hij over stille hofjes, gesticht door de steenrijke drapeniers, die daarmede een stoel in de hemel verdienen en waar de kromgewerkte ambachtslui op de verlossende dood mogen wachten.

Prachtige typen wonen daar! Oude vrouwtjes met verdroogde rimpelkopjes, mannetjes met sneeuwwitte baarden en blinkende schedels: juweeltjes om uit te tekenen. Rembrandt overwint zijn beschroomdheid; hij schetst het versleten hofjesvolk. Oude mannen

[p. 77]

tekent hij, op een krukje genietend van de late herfstzon. Oude vrouwtjes bij de hardstenen pomp, of met gevouwen handen zittend voor de onderdeur, de tandeloze mond geplooid tot een wijze glimlach. De oudjes leren Rembrandt kennen, ze vinden hem een vreemde jongen, doch kwaad geenszins. Nu en dan brengt hij iets aardigs voor hen mee: een zakje kandij, een zacht tarweschootje of een kruikje Delfts. Kleinigheden, Rembrandt moet ze van zijn zakgeld betalen en vader Harmen is er niet scheutig mee.

Het is, alsof in deze tijd de ogen van Rembrandt wijder open gaan. Wonderlijke figuren kom je in Leiden tegen! Op een dag belandt hij op het hofje van Jan Persyn in de Kloksteeg. Hij vindt er een groep Engelsen, de ‘Pilgrim Fathers’, die hun vaderland vaarwel hebben gezegd wijl zij zich niet verenigen konden met de gebruiken van de Anglicaanse kerk. Het spijt hem dat hij de Engelse taal niet machtig is en niets kent dan een mondvol Latijn. De Engelsen blijken eenvoudige lieden, ze glimlachen als hij een ouden Pilgrim Father, kaal van hoofd en met een baard als een apostel, met vlugge hand op het papier werpt. De oude man blijkt gestreeld door de belangstelling en als Rembrandt gereed is geeft hij hem een goedkeurend knikje.

‘Beautiful!’

Rembrandt voelt dat dit woord een compliment inhoudt. Er vliegt een diep rood langs zijn wangen - het is de eerste keer dat hij zijn gekrabbel hoort prijzen! Met een verlegen glimlach dankt hij den vreemdeling en loopt warm en gelukkig de steeg uit in de richting van de Pieterskerk.

Zal hij naar huis gaan? Hij weifelt, vertraagt zijn pas. Doch dan hoort hij plotseling zijn naam roepen: - Hé, Rembrandt! Als hij zich omkeert kijkt hij in het lachende gezicht van Jan Lievens die, in een wambuis vol vlekken en de baret schuin op het hoofd, haastig op hem toekomt.

‘Aha, die Rembrandt, blij dat ik je zie, jongen! Ja, Jantje is weer terug in Leiden en nu voor vast! Ik ben zo goed als uitgeleerd, meester Lastman is van oordeel dat ik 't nu verder alleen moet doen.’ Jan Lievens praat aan éen stuk voort, Rembrandt luistert onwillig naar de radde woordenvloed. - ‘Ja, de kogel is door de kerk. Ik heb een eigen werkplaats gehuurd, alles zeer eenvoudig

[p. 78]

en goedkoop, doch het licht is er prachtig! Pal op 't noorden. En helemaal vrij, ik heb met niemand wat van doen.’

‘Waar zit je?’ vraagt Rembrandt stug.

‘Hier vlakbij, in de Muscadelsteeg. Ga 'es mee, kerel!’

Rembrandt loopt mee. Hij is nieuwsgierig, hij is jaloers ook. Ze gaan een krakende trap op, Jan duwt een zolderluik open en dan staan ze in de werkplaats: een langwerpig vertrek, vier witte wanden, een houten vloer waarboven welft een zwaar zoldergebint. Gedempt valt het licht door de bovenramen; de onderkozijnen zijn gesloten met geelgeschilderde luiken. Jan Lievens laat het zolderluik zakken, trekt voor Rembrandt een krakemikkige stoel bij en laat zijn mager lichaam vallen op een ruwgetimmerde bank.

‘Hoe vind je 't hier?’ vraagt hij met een klank van trots in zijn stem. Rembrandt kijkt de werkplaats rond; zijn ogen glijden langs de schetsen en tekeningen aan de wanden; langs de gebuikte bierton, waarop een tinnen beker met penselen pronkt; langs de paletten, grote en kleine, langs het omwoelde kermisbed in een hoek en blijven rusten op de ezel, waarop een paneel met een pasbegonnen schilderstuk staat geklampt. - ‘Fijn!’ geeft hij ten antwoord. ‘Ik vind dat je hier prachtig zit, Jan!’

‘Tehuis hadden ze eerst een berg bezwaren,’ vertelt Jan glunderend. ‘Vader vond mij te jong om me te vestigen. Kan ik er iets aan doen, dat ik pas vijftien ben? Maar ik heb doorgezet, weet je! En als ik wat verkocht heb, dan zal vaer wel anders praten.’ Haastig springt hij op en zet een paneel, dat met de beschilderde kant naar de wand stond, op de ezel. - ‘Dit stuk is zo goed als verkocht aan een van onze burgemeesteren. Hij wil 't hebben. Doch hij zag graag, dat ik het wat opkleurde.’

Rembrandt tuurt naar het paneel; 'n eenvoudig genrestuk: een oud vrouwtje bij het schaarse licht van een kaars. - ‘Ik vind het zó juist heel goed,’ zegt hij als een kenner. ‘En ik zou er geen streek aan veranderen.’

‘Maar zó verkoop ik 't niet...’

‘Wat zou dat? Je kunt toch niet gaan schilderen zoals een ander 't wil!’ Rembrandt tuurt door zijn wimpers naar het schilderij, hij vindt het werkelijk mooi en hij zegt het ook. Jan Lievens

[p. 79]

is blijde met dit oordeel - doch de Heer Burgemeester zit hem dwars. - ‘Ik zal een heel klein beetje rood in het keursje brengen,’ zegt hij vergoelijkend, ‘dan zal 't wel naar zin zijn.’

Rembrandt begrijpt dit niet. - ‘Een schilderij is af, indien je 't zélf goed vindt,’ werpt hij tegen.

‘Nou ja,’ weifelt Jan, ‘als een wambuis niet precies past, dan breng je 't toch ook terug naar den kleermaker...’

‘Maar jij bent geen kleermaker. Jij bent schilder, kunstenaar, dat is héel wat anders zou ik menen!’

Jan Lievens wacht met het antwoord. - ‘Ja,’ zegt hij tenslotte, ‘misschien heb je gelijk. Doch jij bent geen schilder, jij kent de moeilijkheden niet om je werk aan den man te brengen.’

Diep haalt Rembrandt adem. - ‘Neen, ik ben geen schilder,’ zegt hij met hese stem. ‘Tenminste: nóg niet. Doch wat niet is kan komen, beste Jan Lievenszoon!’

Jan Lievens glimlacht toegevend. - ‘Och, een geleerde kan nimmer begrijpen wat het betekent, om schilder te zijn,’ zegt hij hoofdschuddend.

‘Geleerde? Ik een geleerde?’ roept Rembrandt heftig. ‘Weet je dan niet dat ik het plan heb óok schilder te worden?’

‘Schilder... Jij?’

‘Ja ik! Vind je dat zo zot?’

‘Je leutert. Je bent toch op de Academie, nietwaar?’

‘O ja, ik ben op de Academie... Maar ik blijf daar niet, ik blijf daar niet al zou de onderste steen boven komen!’ Struikelend over zijn woorden vertelt hij van zijn verlangen schilder te worden, een verlangen zó hevig, dat hij er aan zal moeten toegeven of ondergaan. ‘Mijn vader is er op tegen, die wil een ornament van mij maken, een sieraad voor de familie, een vat vol geleerdheid. Maar ik doe 't niet, ik kán het niet, ik verdom het! Ik voel dat ik schilder moet worden net als jij!’

Jan Lievens kijkt hem verwonderd aan; de ernst van Rembrandt's bekentenis pakt hem en houdt hem vast. - ‘Dus jij wilt ook schilder worden,’ zegt hij langzaam. ‘Hoe ben je daar zo opeens toe gekomen?’

‘Het is niet opeens gekomen. Ik voelde het reeds lang. Doch ik wist niet wat het was, niet precies tenminste. Maar toen

[p. 80]

ik het “Laatste Oordeel” had gezien, ben ik 't gaan begrijpen...’

Een paar keer loopt Jan de werkplaats op en neer, de vloerplanken kraken onder zijn voetstappen. - ‘Ja,’ zegt hij een tikje superieur, ‘daar komt dan nogal wat bij kijken, hé! Je moet niet denken dat het zo gemakkelijk gaat, dat kon je wel 'es lelijk tegenvallen. En dan moet je natuurlijk aanleg hebben. Weet je of je die bezit?’

‘Ik heb een paar tekeningen gemaakt...’

‘Mag ik ze eens zien?’

Tot antwoord trekt Rembrandt een schetsboek uit zijn wambuis. De warmte van zijn lijf is er in getrokken, hij draagt het op zijn hart. Jan slaat het open, kijkt, slaat een blad om en blijft dan lang turen op de tekening van den ouden Pilgrim Father.

‘Dit is knap gedaan, Rembrandt. Een prachtige kop. Waar heb je die gevonden?’

Rembrandt vertelt van zijn zwerven door de stad, van zijn vondsten in stegen en op hofjes. Jan Lievens luistert. Och, hij is nog jonger dan Rembrandt. Maar hij is schilder, hij heeft ervaring, bij hem vergeleken is Rembrandt een kind. Drie jaar vertoefde hij op de werkplaats bij meester Van Schooten, twee jaar was hij in Amsterdam bij Pieter Lastman - hij begint het ambacht al aardig onder de knie te krijgen! Doch wanneer Rembrandt voorzichtig het plan oppert bij hem in de leer te komen, wijst hij dit resoluut af. - ‘Neen, dat wordt niets. Ik ben een beginneling die nog veel moet leren, ik heb er de tijd niet toe.’ In gedachten bladert Jan in het kleine schetsboek, hij begrijpt niet hoe Rembrandt deze schetsen zonder hulp heeft kunnen maken. Zo raak en puntig zijn ze, al kan hij goed zien dat de hand het oog niet heeft kunnen volgen. ‘Weet je wat,’ komt hij opeens, ‘vraag of Joris van Schooten je in de leer wil nemen. Hij is een vrolijke klant, maar leren doè je bij hem.’

‘Joris van Schooten? Ik geloof niet dat mijn vader dat goed zal vinden,’ werpt Rembrandt tegen. ‘Vader mag de schilders niet graag en Van Schooten in 't geheel niet. Hij vindt hem te los van zinnen.’

Jan Lievens schatert. - ‘Die goeie meester Van Schooten, hij moest het horen! Schoon je vaar wel een beetje gelijk heeft:

[p. 81]

Joris is een oubollig heer! Doch ik heb uitstekend bij hem geleerd, al ging het met horten en stoten. Enkel: meester Van Schooten is geen handelsman. Als zo'n uitgeslapen kunstkoper hem een paar Carolusguldens laat zien, vindt hij 't allang goed. Terwijl zijn werk veel meer waard is. Daarom zal Joris het nimmer tot welstand brengen.’

‘Welstand,’ peinst Rembrandt hardop, ‘is dat nodig? Je schildert toch niet met de gedachte aan geld.’

Er komt een harde trek op Jan's gezicht. - ‘Neen, dat doe ik ook niet. Maar ik zal trachten zélf de vruchten van mijn talent te plukken, ik pas er voor een handelaar rijk te schilderen. Och, jij begrijpt dat niet,’ vervolgt hij snel sprekend, ‘jij weet niet wat het zeggen wil, als er thuis meer schulden dan baten zijn. Mijn vaar is een knap vakman, doch wat verdient hij? Het borduurwerk wordt karig beloond. En de Hoge Heren in den Hage, die pronken in mantels bestikt met goud- en zilverdraad, laten vader jaren wachten op zijn geld.’

Jan vertelt en Rembrandt luistert. Hij beziet Jan Lievens opeens met heel andere ogen. - ‘Als ik thuis nu kan bijspringen,’ zegt Jan, ‘dan zou 't veel beter gaan. Vaders ogen worden slecht, hij kan niet zo snel vooruit. En nu wil hij zo graag een kleine nering beginnen, in hoeden of zoiets, enfin, je begrijpt me wel...

Rembrandt begrijpt. Het geld, steeds weer het geld, dat drijft een wig in alle schone bedoelingen. - ‘Ik moet weg,’ zegt hij plotseling. ‘En als ik ergens mee zit, mag ik dan bij je oplopen?’

‘Je klopt maar driemaal tegen het zolderluik. Gaat het open, dan ben je welkom. Zo niet, dan ben ik doende een schilderijtje uit te zweten. Gesnapt?’