Logo DBNL
Bart Nel, de opstandeling (1936)

Bart Nel, de opstandeling

(1936)–Johannes van Melle–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Hoofdstuk IV.

Het was een uur of elf toen Barts trein op Uitdraai stilhield. Op het perron stond zijn zuster Martha met haar man, Japie Labouschagne. Bart kuste zijn zuster maar groette zijn zwager niet al te hartelik, want Labouschagne had stil gezeten, hoewel hij eerst met de rebellen meegepraat had. Japie gevoelde wel, dat Bart hem dit verweet en daarom hield hij zich wat op de achtergrond. Zijn vrouw had even geschreid, toen zij Bart omhelsde, maar sprak nu weer op opgewekte toon. ‘Ek is so bly dat jy eindelik uit is’, zei ze.

Met zijn rijbroek en beenkappen aan leek hij alsof hij zo uit het veld kwam.

‘Jy het maer geword Bart.’ Zij keek naar zijn gang, die een weinig gebogen was, naar zijn somber gezicht. Aan zijn slapen begon zijn haar al te grijzen. Haar lippen beefden en zij keek opzij, veegde ongemerkt haar ogen weer af. Een auto stond te wachten.

‘Hê jy dan nou ook al 'n motorkar?’ vroeg hij aan Japie.

‘Ja, maar dis die predikant syne. Hy sal jou ry.’

Ze reden het dorp door. Bart zat naast de predikant. Die sprak bijna voortdurend over het groeien van de Nasionale partij. Soms vroeg Martha iets, maar Bart antwoordde kort, zat te kijken naar al het bekende, dat hij zag en de mensen, die zij voorbijkwamen. Verscheidene bleven staan.

‘Hulle ken jou nog goed’, zei de predikant.

‘Hoekom het jy Annekie nie saamgebring nie?’ vroeg hij aan Martha.

‘Jy sal haar net-nou sien’, zei ze.

‘Kom sy ons in 't gemoet?’

‘Ja.’

Ze waren nu buiten het dorp. Bart zat het pad af te zien, want hij verwachtte Annekie. Daar werd op de ronding van de eerste bult een lange rij ruiters zichtbaar.

‘Wat is dit?’ vroeg Bart.

‘Dis rebelle daardie’, lachte de dominee, en toen zij nader kwamen, hield hij stil. ‘Jy moet afklim, neef Bart, dis jou mense wat jou kom verwelkom.’

Bart stapte uit en wachtte hen voor de auto af. Een floers van aandoening kwam over zijn ogen. Voor allen uit joeg Annekie, haar lang, donker haar waaiend naar achter. Hij lichtte haar van het paard

en gedurende enkele ogenblikken vergat hij alles.

Het kommando had stilgehouden en velen stegen af om hem te groeten. Het waren meest zijn mannen uit de rebellie. Bijna allen waren zij gekomen, van Kafferkraal en Welgevonden, van over de Witrand en de Kortrand, van de andere kant van de spoorweg tot waar het bosveld begint; Pieter en Fransoois en oom Gawie en oom Giel, de broers Van der Hoven, Kort Magiel, allemaal. Ook buren en vrienden, en familie, en sommigen, die hij niet eens kende, rebellen van het kommando van Rooi Martines en van het kommando van generaal Myburg; stilzitters ook en twijfelaars, zelfs regeringsmensen die zich bekeerd hadden, een macht van mensen, een groot kommando, twee- driehonderd.

Hij kon het niet helpen, zijn ogen werden telkens weer vochtig; het kwam te schielik; ze hadden niet Annekie mee moeten brengen.

Ze stegen weer op. ‘Nou wil ek perdry as dominee nie omgee nie’, zei hij.

Annekie reed naast hem, voor hen, achter hen het kommando. Zo kwamen zij op Buffelsdrift. Van de stoep af sprak Bart de mensen toe. Hij had zijn kalmte teruggekregen en zijn woorden kwamen gemakkelik en zonder stoten. Hij bedankte hen. ‘Ons rebelle het swaar gekry’, zei hij, ‘maar ons moet probeer vergeef. Ek kan dit self ook nie al dae nie, maar ons moet probeer. Generaal Botha het een-

maal gesê, in die tyd toe ons nog baie van hom gedink het, ons moet die kwaad wat Engeland ons aangedoen het vergeef en vergeet. Nou manne, ons moet die kwaad wat ons aangedoen is ook probeer vergeef. Maar nie vergeet nie, wel vergeef. Die rebellie het ons te veel geleer om dit te vergeet. Dit het ons geleer om nie te veel op ons voormanne te vertrou nie. Dis 'n fout van ons volk, dat ons te veel opsien teen ons voormanne en ons volg hulle naderhand, waar ons nie moes gevolg het nie. Ons het ook geleer, dat ons nie te veel op mekaar moet vertrou nie, dat in moeilike tye baie grootpraters ons verlaat. Maar dit het ons ook geleer, dat die gees van vryheid en onafhanklikheid nie dood is onder ons volk.’

‘Hoor, hoor’, riepen ze.

‘Dat die gevoel vir reg nog leef in 'n deel van ons.’

‘Hoor, hoor’, riepen ze nog harder.

‘Ons het nie verniet gely nie manne. Die rebellie is gewees soos wind wat 'n smeulende miskoek laat opvlam en die wêreld se gras aan die brand steek.’

Met bleke gezichten stonden zij te luisteren, hun ogen als vastgezogen op zijn gezicht. Daar stond hij, Bart, hun kommandant, en sprak de taal van hun hart.

‘Daar was in die fort 'n ou oom wat altyd gepraat het oor die ou profeet van Lichtenburg.

Eendag het die ou siener 'n gesig gesien van twee draadkampe. In die een kamp was 'n klein klompie skape en in die ander 'n groot klomp, maar toe het van die groot klomp begin deurkruip en oorspring na die ander toe tot naderhand almal in die een kamp was. Ek wou dit daar in die tronk nie glo nie. Ek het gemeen ons klein klompie sal 'n klein klompie bly, maar nou dat ek sien en hoor hoe die Nasionale party groei, hoe daar meer en meer van die ander kant na ons oorkom, nou begin ek te glo dat daardie profesie van die ou siener van Lichtenburg gaan waarheid word. Ons sal bymekaar kom, broers. Ons Boere nasie sal eendag bymekaar staan en ons sal almal rebelle wees.’

Toen barstte de geestdrift los. Ze schreeuwden en ze riepen, niemand bleef stil. Martha daar achter zat te rillen van opwinding. De predikant, die naast haar stond, riep ook al wat.

Men ging koffie drinken en daarna reed men langzamerhand in groepjes heen. Annekie zat bij haar vader; haar armen om zijn nek, haar wang tegen de zijne. Zo zaten zij tegen elkaar, zwijgend.

‘My Annekie’, dacht hij, ‘jou het ek darem nog.’

 

Het was veertien dagen later, een voormiddag, tussen tien en elf. Bart zat op de stoep te denken.

Het was hem aan te zien, dat hij in een ongedurige stemming was. Hij stond telkens op, maar ging dan even later weer zitten. Hij ging de stoep af, maar was nauweliks de paar treden van het trapje afgestapt, of hij kwam alweer terug en ging weer zitten om na te denken.

Martha kwam van binnen. ‘Jy het nie lus gehad om saam met Japie Uitdraai toe te ry nie?’

‘Nee, ek is moeg vir die plek. - Wat doen Annekie?’

‘Sy help vir my botter maak.’

‘Sy is 'n handige ding nê?’

‘O ja, sy is. Mens kan haar enige ding leer.’

Ze kwam bij hem zitten. ‘Voel jy alweer uitgerus?’ vroeg zij.

‘Uitgerus?’ lachte hij. ‘Ek voel so uitgerus as 'n jong vet perd wat nog nooit gewerk het nie. Ek weet nie meer wat met myself aan te vang nie. As ek nie gou werk kry nie, weet ek nie.’

‘Jy moes maar Japie se voorstel aanneem, Bart. Dit sal vir ons lekker wees, as jy naby ons bly. En ons plaas is tog eenmaal te groot vir ons alleen. Japie kan tog nie daarvan maak wat hy daarvan behoort te maak nie. As jy nou die deel wat hy sê huur, dan sal dit vir ons goed wees en vir jou dink ek ook.’

‘Julle meen dit goed, Martha. Julle wil my weer ophelp. Maar ek het daaroor nagedink en ek dink

nie dat ek dit moet doen nie. Hierdie omgewing druk my.’ - ‘Ek moet 'n plek kry hier 'n end vandaan, waar dit weer heeltemal nuut is vir my; waar ek nie aldag plekke en mense raakloop nie wat my aan alles herinner.’

‘Ek verstaan’, zei Martha. ‘Waar wil jy dan heengaan?’

‘Ek het gedink om hoëveld-toe te gaan, om daar 'n stukkie grond te huur of te koop. Ek hoor oom Jan Volschenk het grond wat hy wil verhuur. Ek sit juis daaroor en dink of ek maar nie na hom toe sal ry nie en kyk of daardie grond iets vir my sou kan wees.’

‘Ek is regtig jammer Bart. Dit sou so aangenaam gewees het vir ons en ek raak al regtig geheg aan Annekie.’

‘Het jy haar nodig vandag?’

‘Nee, ek het haar nie nodig nie; sy help my, maar dit is sommer. Hoekom?’

‘Dan wou ek sommer vandag nog ry, so gou as Japie terug is. As hy my tenminste sy kar en perde kan gee. - Dan wil ek Annekie saamneem, dis dan vir haar ook weer bietjie 'n verandering. Dan slaap ons vanaand by Vaal Agom Duvenage en dan is ons môre-middag by oom Jan. Sê dan maar vir Annekie dat sy haar gaan aantrek1), want Japie kan enige tyd kom.’

‘Hier kom hy al, lyk my’, zei Martha.

Op de voorste heuvel over de rivier zagen zij, klein nog, de zwarte vlek van een auto.

‘Dan span ek maar solang in’, zei Bart, ‘hy sal dit wel goedvind.’

‘O ja, natuurlik. Ek sal solang Annekie help aantrek.’

Een half uur later reden zij af.

‘Wat gaan pappie by daardie oom maak?’ vroeg Annekie.

‘Ek wil kyk of ek nie by hom grond kan huur nie. Daarom vat ek jou saam, want jy moet ook jou opienie gee.’

Ze lachte vrolik. ‘Ek het mos nie verstand daarvan nie pappie.’

‘Nee, maar jy kan tog sê of die plek jou geval, want as hy jou nie geval nie wil ek hom nie hê nie.’

‘Dan soek pappie 'n ander plek?’

‘Ja, dan kyk ek weer rond na iets anders.’

‘En as pappie die plek vat dan bly net ons twee daar?’

‘Ja, en dan sal jy die huis moet besorg.’

‘Dink pappie ek sal dit kan doen?’

‘O ja, jy sal. Jy is mos al 'n groot dogter, en slim.’

Annekie verviel in gedachten en een tijd reden zij zonder woorden. Het was warm weer, maar met

de tent van de kar op was het aangenaam. Toen zij de lange helling over de rivier achter zich hadden, draafden de paarden gemakkelik.

‘Laat my bietjie leisels hou pa?’

‘Goed, moet net nie die kar omgooi nie.’

‘Pappie dink ek is nog dom. Ek het al baie leisels gehou by oom Japie.’

‘O jy het nê?’

‘Ek het al 'n paar maal die motor gedryf ook.’

‘Mastig, dan ken jy al meer dinge as ek.’

Weer reden zij lang zonder iets te zeggen. Dan praatten zij weer. Om de paar uur spanden zij bij een spruit of bij een pan uit. Hoe verder zij reden, hoe ronder de heuvels werden en hoe dichter en korter het gras. Geweldig grote mielielanden lagen over de heuvels, de mielieplanten blauwgroen.

‘Hier is net twee dinge’, zei Bart, ‘mielies en skape.’

‘Hoekom wil pappie dan so graag hier kom boer?’

‘Somar jong, mens voel nooit lank tevrede op een plek nie.’

‘En oom Japie dan pa? Hy sê hy is op Buffelsdrift gebore en hy wil daar ook begrawe wees.’

‘Ja, sulke mense kry jy ook’, antwoordde Bart.

Annekie zat te denken aan haar moeder. ‘Hoekom het mammie dan vir pappie weggesmyt?’ vroeg zij onverwacht.

Het duurde enige ogenblikken voor Bart antwoord gaf.

‘Basson het haar seker oorrompel’, zei hij.

‘Hoekom skiet pappie hom nie dood nie?’

‘Ja, dit sou 'n mens moes doen. As dit jou sou toegelaat wees, sou die wêreld baie beter wees.’

‘Sal mammie nie weer by pappie kom woon nie?’

‘Nee Annekie, ek glo nie. Verlang jy na jou mammie?’

‘Ja pappie. - Maar ek es liewer by pappie’, voegde zij erbij.

Een tijd reden zij weer in stilte voort. Een diep stilzwijgen omhulde die twee. Annekie begon slaap te krijgen.

‘Rus nou bietjie teen my aan, dan slaap jy bietjie’, zei Bart. ‘So. Trek jou bene op die kussing.’

De zon stond ter halver hoogte. Over een uur konden zij bij Vaal Agom zijn. Annekie lag met haar hoofd op zijn been. Hij hield zijn voet tegen het spatbord, zodat ze gemakkelik lag. Nu en dan bekeek hij het slapende kind. Hij zuchtte diep, bijna van welbehagen. Hij ging een nieuwe toekomst tegemoet. Een leven met Annekie bij hem om voor hem te zorgen. Het was of een tijd van rust stond aan te breken. Hij zou hard werken om weer een boerderij op te bouwen. Annekie was nog jong. Als

alles goed ging zou zij nog heel wat jaren bij hem blijven. Verder keek hij niet.

De zon zakte lager. De wolken, die eerst samengepakt waren, dreven weer uit elkaar. Opgestapelde ronde klompen, wit en goud. Het groene veld blonk. Annekie sliep. Gelijkmatig draafden de twee paarden. Stil zat Bart de omgeving te bekijken.

 

Het was nu een jaar dat Ferdinand Basson en Fransina getrouwd waren. Het was zomer, nog vroeg in de morgen. Beiden waren al op en bezig. Basson moest weer van huis af voor zaken en was buiten bezig aan zijn auto en Fransina haastte zich met het klaarmaken van het ontbijt. De twee kinderen waren nog in bed; boetie, nu bijna drie jaar en ousus, Bassons kind, een meisje van zes. Fransina loerde eens in hun slaapkamer. Ze lagen nog te slapen. 't Zou zonde zijn om ze wakker te maken, vond ze. Ze ging naar de voorstoep en stond te kijken naar haar man, die de banden oppompte. ‘Kan ek die kos al laat inbring, Ferdinand?’ vroeg ze.

‘Ja goed; ek kom nou.’

Ze ging weer naar binnen en droeg met de meid het eten op tafel. Ze geleek nog bijna dezelfde, ouder dan zij scheen, haar bewegingen rustig, vlug en zeker. Alles wat zij deed ging alsof het geen moeite of overleg kostte. Toen zij klaar was, zat

ze te wachten, haar ogen dwalend over de dingen op de tafel. Zij nam een servet en zwaaide ermee om de vliegen van het vlees weg te houden. Zoals zij daar zat leek zij kalm en tevreden.

Basson was klaar, waste zijn handen af in de watervoor en kwam naar binnen. Hij was ouder geworden; zijn schouders stonden een weinig naar voren en hij leek kleiner. Wel was zijn gezicht nog blozend en glad, maar zijn mooie, blauwe ogen achter de brilleglazen hadden van hun vrolike tinteling verloren. Met haastige stappen liep hij de gang door naar de eetkamer.

‘Jammer om jou te laat wag, Fransina’, zei hij.

‘Ek is glad nie haastig nie’, antwoordde ze, ‘dis nog baie vroeg.’

Ze begonnen te eten. Bidden aan tafel deden zij maar zelden, gewoonlik alleen als er gasten waren. Hij legde even zijn hand op de hare en zij glimlachte hem aan.

‘Sal jy vroeg terug wees?’ vroeg ze.

‘Ek kan nie sê nie, my hart. In besigheid weet jy nooit of dit lang tyd sal neem of kort. Moontlik sal ek nie eers vandag terugkom nie.’

Ze gaf geen antwoord, keek even tevreden.

‘Ek sal darem probeer om gou te maak.’

Ze knikte.

Hij voelde, dat het haar niet veel schelen kon of hij vanavond kwam of morgen. Pratend over de

reis, die hij ging doen en over zijn zaken, daaraan verbonden, aten zij hun ontbijt. Het venster stond open en je keek erdoor op den kleinen bloementuin achter het huis.

Toen zij klaar waren keek hij even in de slaapkamer van de kinders.

‘Ek is jammer om hulle wakker te maak’, zei hij. Hij kuste haar. ‘Moe nie vir my op bly nie, skat.’

‘Nee.’ Ze ging mee naar de stoep en wuifde terug, toen hij wegreed.

Ze ging weer naar binnen. Het was een flink huis, dat Ferdinand's vader na de driejarige oorlog door een vakman had laten bouwen. Het zag uit op het Oosten over een wijd vergezicht van lage bulten. Schuinrechts op de vlakte waren de kralen, de beestkraal, de schaapkraal, een geriefelik aangelegde plaats en met zorg onderhouden. Na een poosje ging zij de slaapkamer in om de kinders te wekken. Ze schudde ousus lachend heen en weer en kuste haar toen zij wakker was. ‘Jou langslaper’, zei ze vriendelik, ‘kom staan op en trek jou aan, dan mag jy vir my help koekbak.’ Toen nam zij boetie op en zoende zijn slaperig gezicht. ‘O kyk hoe gaap hy.’ Zij stak haar vinger in zijn mond en trok hem gauw terug. ‘Ampertjies het jy my gebyt.’ Het kind lachte en werd wakkerder. ‘Kom laat ek jou gou was en dan gaan jy lekker buitekant speel.’

Toen dat klaar was en de kinders gegeten hadden, ging zij de kamers rond. Zij plukte bloemen in de tuin voor de zitkamer. Ze keek of de meiden hun werk goed gedaan hadden en toen ging zij koek bakken. Aan Ferdinand dacht zij niet. Aan Bart dacht zij ook niet. Zij wist dat hij los was, en dat men hem met een groot kommando had verwelkomd, maar zij dacht liever niet aan hem. Dat wekte onaangename herinneringen op. Zij verlangde niet hem nog weer te zien. Hoe minder zij van hem hoorde hoe beter. Dat was nu eenmaal voorbij en zij was nu de vrouw van Ferdinand. Die was goed voor haar. Het zou niet mooi zijn van zijn goedheid te genieten en onderwijl aan haar eerste man te denken. Annekie was bij Martha Labouschagne. Zij ging een enkele maal daarheen om haar te zien, maar Annekie vroeg dan altijd naar haar pappie, begon telkens weer over hem zolang als zij daar was. Dat was onaangenaam. Daarom ging zij maar niet dikwels. Annekie was ook al een paar keer bij haar op Bassons Rust geweest, maar toen was het hetzelfde. Telkens begon zij weer over haar vader. Vragen en vertellen van vroeger. Voor Ferdinand zowel als voor haar was dat zo pijnlijk, dat zij haar zelden liet komen. Als je een nieuw leven begint, moet je trachten het oude te vergeten. Ze verlangde niet terug naar Bart. Hij had haar weggestoten en haar trots was diep

gekrenkt. Het was een man, die nooit werkelik van haar gehouden had. Hij kon misschien niet van iemand veel houden. Sommige mensen zijn zo. Het blijft oppervlakkig. Hun eigen ik, hun eigen wensen komen altijd eerst en als je daarmee in botsing komt, houdt hun liefde op te bestaan. Ze moest Bart vergeten, niet aan hem denken, tot de tijd het verleden had overgroeid, zoals gras en bosjes het blootgeraakte veld overgroeien. Boetie leek gelukkig op haar. Annekie deed haar altijd aan Bart denken, haar donkere ogen, haar donker haar, haar bruinig vel.

Ze bakte koek en ousus hielp, een lief, klein meisje, ousus. Zo blank, met zulke gezonde rode wangetjes en zulke prachtige blauwe oogjes. Een zacht, lief, gehoorzaam kind. Ze hield al van ousus.

Basson in zijn kar zat te denken aan Fransina. Hij was niet gelukkig met haar. Hij gevoelde zich tegenover haar als een hond die niet genoeg te eten krijgt en altijd door ligt te vragen. Ze was goed, ze was vriendelik, hartelik bijna, maar toch ontbrak er iets aan. Ze zorgde voor zijn huis en was goed voor zijn kind, scheen opgeruimd en tevreden en was dankbaar blij als hij haar een of andere verrassing bracht. Ze besprak met hem zijn zaken en zijn zorgen en leefde met hem mee. Maar zij was niet verliefd. Als hij bij haar kwam zitten, zijn arm om haar schouders, vond zij dat goed en als hij

haar soms op zijn schoot trok, bleef zij daar zitten, maar zij bleef toch op een afstand. Altijd was zij, hoe kon je niet zeggen, maar altijd was zij een eind van hem af. Nu vanmorgen ook weer. Of hij nu vanavond thuis kwam of morgenavond, dat was voor haar bijna hetzelfde. Zou ze bij Bart ook zo geweest zijn? Zo'n mooie vrouw altijd naast je en van wie je zo machtig veel houdt en die toch altijd ver van je blijft, dat is een kwelling, die je afmat. Altijd verlangen, altijd half teleurgesteld zijn. Ze is van jou en ze is toch niet van jou. Zou ze altijd zo geweest zijn? Zou ze bij Bart ook zo geweest zijn? Aan hem dacht zij niet veel meer. Verlangde in elk geval niet naar hem terug. Dan zou zij anders zijn. Dan zou zij niet altijd zo gelijkmatig vriendelik kunnen wezen. Dan zou zij tijden hebben, dat zij hem niet kon verdragen en zou ze onaangename dingen zeggen. Nee, hij behoefde niet op Bart jaloers te zijn. Bart was niet in haar gedachten.

‘Sy is seker maar so'n koele mens’, dacht hij.

Het was een heel eind dat hij moest rijden. Daar was ergens een verkoping en hij hoopte daar een span ossen goedkoop in handen te krijgen. Misschien was er meer dat hij gebruiken kon. Hij zou zich maar niet haasten. Het kon geen kwaad als hij eens wat lang van huis was. Hij moest liever nog meer van huis zijn. Misschien zou zij dan blij zijn als hij kwam.

‘Party vrouens is so’, dacht hij. ‘Dis vir hulle lekker om 'n tyd alleen te wees tot hulle begin te verlang.’

De verkoping ging langzamer dan hij had verwacht en het was laat voor hij zijn zaken geregeld had. Hij had de ossen gekocht en regelingen getroffen om ze op zijn plaats te krijgen, maar toen was de zon al bijna onder. Vlak bij woonde familie van hem, die hem graag weer eens tot gast zouden hebben. Den gehelen dag had hij zich voorgenomen daar te gaan slapen, maar toen hij klaar was met alles en hij wegreed, toen, inplaats van het pad naar die familie in te slaan hield hij rechtaan.

‘Miskien sit sy vir my en wag?’ dacht hij.

Het was bijna zeven uur toen hij wegreed en hij zou er minstens twee uur over doen. ‘Kom ek jaag’, dacht hij. ‘Nege uur moet ek daar wees.’

Terwijl hij toch goed oplette gingen zijn gedachten snel over andere dingen. Bart was weer los. Zou dat iets aan Fransina doen? Zou zij, als ze hem zag, weer aan hem gaan denken? Je kon nooit weten. Hoe zou hij zich houden als hij Bart ontmoette? De een of andere dag zou dat toch gebeuren. Wel, dat hing van Barts houding af. Hij had niets tegen hem. Hij wenste hem alle goeds. Maar Bart was een andere man. 't Beste was, hem zoveel mogelijk uit de weg te blijven.

Hij kende het pad en de weg was goed. Telkens

was er een haas op de weg, die, verbouwereerd, bang ging zitten. ‘Kijk daar baas’, zei dan de kaffer die bij hem was, in de hoop dat hij zou stilhouden. Maar hij deed het niet. Zijn hagelgeweer lag in de auto, maar hij nam de tijd niet, de haas te schieten.

‘In twee uur kan ek dit afry’, dacht hij. ‘Nege uur kan ek daar wees. Altemit sit Fransina vir my en wag.’ Het was evenwel toch bijna half tien toen hij op Bassons Rust aankwam. Het huis was donker.

‘Sy slaap al’, dacht hij.

Toen de hond blafte en zijn kar voor het huis kwam deed zij open. ‘O, jy het darem gekom’, zei ze. ‘Dis gaaf. Ek het al geslaap.’

‘Jy het tog nie vir my gewag nie?’

‘Nee, want jy het mos gesê dat ek nie moet opbly nie. Ek het vroeg gaan slaap. Ek het nie lus gevoel om te lees nie en ek was moeg.’

‘Nee, dis ook reg, Fransina. Ek was nie seker of ek kon terug wees nie.’

Hij reed zijn auto de garage in en toen hij terugkwam stond Fransina te wachten.

‘Sal ek gou vir jou 'n bietjie tee maak?’ vroeg zij. ‘Wil jy nie ook iets eet nie?’

‘Nee dankie, gaan maar lê. Ek sal bietjie wyn drink, ek is moeg.’

Zij ging liggen en bij de provisiekast schonk hij

zich wat wijn in. ‘Jammer dat ek tog maar nie na swaer Jan toe gery het nie’, dacht hij.

 

Toen Basson en Fransina een Vrijdagmiddag naar Uitdraai reden kwam, toen zij een hoek omsloegen, Bart voorbij. Met zijn rijbroek en beenkappen aan zag hij er bijna uit zoals de dag toen hij van Kafferkraal wegging. Even had hij opgezien, maar toen dadelik weer voor zich uit gekeken. Hij liep met zijn gewone, lange stap. Zijn gezicht was magerder en somberder en hij was ook niet meer zo kaarsrecht. Basson schrok even en gluurde toen in het spiegeltje naar Fransina. Ze was bleek geworden en keek vast naar Bart, draaide haar hoofd om hem na te kijken. Een straat verder, bij het uitstappen, dacht hij: ‘Dit was darem 'n skok vir haar gewees lyk my.’

Op weg naar huis gaf zij op zijn vragen en vertellen slechts korte en verstrooide antwoorden en meestal zat zij in gedachten voor zich uit te staren. Ze zag aldoor Bart voor zich, zoals hij daar gelopen had, ouder geworden, zo somber. Opeens had zij hem verstaan; zijn leed, zo trots gedragen, zijn leed om haar. Ze had ook andere rebellen gezien, die lange tijd gevangen gezeten hadden, maar die hadden niet dat zwaarmoedige van Bart, die waren vrolik en hoogmoedig op hun ervaringen. Toen zij de hoek omsloegen en Bart daar aankwam, toen

had zij hem ineens doorzien als de man, die veel moeilike en gevaarvolle wegen alleen had gelopen, die verdriet had, verdriet om haar. Zij zag het ineens, alsof hij het zelf haar in woorden had gezegd. Ze had zomaar daar uit willen stappen naar hem toe. ‘O ek kry hom so jammer’, dacht zij.

De volgende dagen was zij stil en treurig en afgetrokken en je kon soms aan haar zien, dat zij geschreid had. Basson deed maar alsof hij het niet opmerkte en ging veel weg. Het was gemakkelik om telkens een verontschuldiging te vinden.

‘Daar is twee ramme van my weg’, zei hij de tweede dag. ‘Ek moet hulle gaan soek.’

Hij wist al dat de rammen bij zijn buurman waren en dat hij alleen maar een kaffer behoefde te sturen om ze te halen, maar hij wilde van huis zijn. ‘Moontlik kom ek eers in die agtermiddag terug’, zei hij.

Het was nog vroeg en na een nacht van regen woei er een koele wind. Het gras begon al lang te worden en stond hier en daar in zaad. In de laagten en hier en daar op de glooiingen waren mielielanden, de mielies nog jong maar sterk en groen en veelbelovend. Naar alle kanten daalde en rees het veld naar de blauwe einders, behalve in het Noorden, waar de Witrand steil opsteeg. Boven op de eerste ronding al zag hij het huis van zijn buurman, maar in plaats van daarheen te rijden

hield hij rechts, een laagte in naar waar een riviertje onder een kliprand voorbijging. Daar op dat punt was een hoge rotswal vanwaaraf je in het donker water van een klein zeekoegat1) keek. Daar ging hij wel eens meer zitten als hij rustig denken wou. Onder de hoge wal, vlak bij het water, ging hij zitten.

‘Die beste is om haar nou maar 'n tydjie aan haarself oor te laat’, dacht hij. ‘Hulle sê as jy bid wil jy alleen wees en as jy vloek wil jy maats hê. Daar is tye dat 'n mens alleen sy saligheid moet uitwerk. Hierdie ding moet sy alleen uitveg. Ek moet my nie daarin moei nie.’

Hij nam een sigaret en zat stil te roken, zijn ogen op het water voor hem, kijkend naar het gekrioel van al dat kleine watergedierte, dat je in zo'n stil gat water ziet, groepen ronde, zwartglanzende waterdiertjes, die over het water cirkelen, kleine dingen als mugjes, die als schaatsenrijders over de oppervlakte glijden, visjes die voorbijschieten. Met zijn ogen daarop gericht zat hij een tijdlang gedachteloos.

‘Nou kan daar drie dinge gebeur’, dacht hij na een poosje. ‘Die ding kan oorgaan en sy sal weer word soos sy was, nie meer aan Bart dink nie. Of sy kan na Bart teruggaan en hy sal haar weer vat;

of sy kan na hom wil teruggaan en hy sal haar nie weer wil hê nie. As die eerste gebeur is dit goed; dan het ek die saak gewen. As die tweede gebeur is dit ook goed; dan het ek verloor, maar daar gee ek nie om nie. As sy nog altyd meer van hom hou as van my, laat haar dan maar gaan. 'n Vrou wat by my is en aan 'n ander dink wil ek nie hê nie. Maar as die derde gebeur sal dit 'n bars gaan; dan sal dit 'n beroerde lewe word.’

Hij zat daar weer een tijd te kijken en hij dacht: ‘'n Dier leef darem lekkerder as 'n mens. Soos die vissies daar nou. Hulle het nie bande wat die een aan die ander bind nie; hulle het geen gevoel vir mekaar nie; elkeen dink net aan homself. As hulle doodraak, as hulle opgevreet word, of as die water opdroog, dan is dit klaar met hulle, maar solank as die lewe duur is hulle gelukkig.’ - ‘Amper is ek spyt dat ek haar getrou het’, dacht hij. ‘Regtig 'n sukses is dit tog nie. 'n Mens verwag van die dinge veel meer as wat dit jou gee. Ek is ook nie die regte man vir haar nie. Sy pas lyk my amper beter by Bart. 'n Vrou soos sy hou dink ek meer van 'n drifkop en 'n man wat vir geen duiwel pad gee nie; nie 'n goedsak soos ek nie. Ek is nog altyd so verlief op haar dat ek kan huil, maar as ek eerlik moet wees het ek met my eerste vrou nog gelukkiger geleef as met haar. Bowedien het ek my nog stink gemaak by baie mense daarby. -

Nou ja, mens maak foute. - En tog as ek dit weer moes doen sou ek dit miskien weer waag. Ek het haar darem gehad.’

Hij klom de wal op en keek waar zijn paard was; dat liep nog altijd te grazen. Hij stapte er heen en steeg op. Langzaam reed hij naar zijn buurman. Vandaar reed hij verder naar een andere plaats. Eerst laat in de middag kwam hij thuis.

‘Die ramme het ek darem gekry’, zei hij tegen Fransina.

‘Ja’, zei ze.

Na een tijdje zei ze: ‘Ferdinand, kan jy my nie bietjie na Koffiefontein ry nie, dat ek 'n paar dae by ma-hulle kuier? Ek verlang om hulle weer bietjie te sien.’

‘Met plesier’, zei hij.

De volgende dag reden zij daarheen. Boetie was bij haar, maar ousus liet zij op Bassons Rust achter. Onderweg praatte zij nogal, maar het ging toch niet van harte. Ferdinand was ook stiller dan gewoonlijk. Hij ontmoette haar ouders niet graag. Ze ontvingen hem altijd koel en hij bleef er altijd zo kort mogelik. Nog maar twee of drie keer was hij er geweest om Fransina daar te brengen. Dan ging hij dadelik terug en kwam haar later weer halen. Oom Kasper had een onverholen hekel aan hem. Dat hij zijn dochter verleid had om van haar wettigen man te scheiden, kon hij hem niet ver-

geven. Al had hij vroeger graag gezien, dat Fransina hem nemen zou in plaats van Bart, zo was hij nu toch erg tegen hun huwelik geweest. Het was een diepe vernedering voor hem. Een dochter te hebben, die van haar man gescheiden was, was hem een grote schande. Zoiets gebeurde gelukkig niet veel onder de Boeren, al was dat in de laatste tijd ook al niet meer zo zeldzaam. Fransina was altijd zijn liefste kind geweest. Ze leek ook helemaal op hem, alleen was hij nog al kort, maar zij had zijn ogen en haar en zijn blanke kleur. Nu had zij dit gedaan. Haar eigen man verlaten om een ander te nemen. Laag en gemeen. Te lager omdat zij het gedaan had toen haar man haar het meeste nodig had, toen hij arm was en in de tronk zat. Hij hield nog even veel van haar als vroeger, maar anders. Hij dacht niet meer met trots aan haar, alleen met verdriet. Maar toch bleef zij zijn liefste kind, al had zij schande over zijn huis gebracht en hem in een jaar meer verdriet berokkend dan andere dingen gedurende zijn gehele leven tezamen. Maar Ferdinand Basson was de hoofdschuldige. Op het ogenblik, toen zij moedeloos was en verbitterd, was hij haar komen ompraten. Hij kon de kerel niet meer zien. Het kostte hem moeite een beleefd woord tegen hem te spreken. Dat zag Ferdinand en als hij daar kwam, omdat hij niet anders kon, sprak hij bij het binnenkomen al van weggaan.

Haar moeder was vriendeliker. Maar hij vermoedde toch ook, dat zij hem liever zag gaan dan komen. Een vrouw kon zo veinzen; vriendelik zijn terwille van de lieve vrede; kan ook beter berusten in het onvermijdelike.

Aan die twee schoonouders van hem zat hij te denken.

‘Wil jy nie bietjie dryf nie?’ vroeg hij aan Fransina.

‘Nee, ry jy maar.’

‘Wat wil sy by haar ouers gaan maak?’ dacht hij weer. ‘Sou sy net van my wil weg wees of sou sy wil tyd hê om rustig te dink? - Of sou sy planne maak om Bart te gaan sien?’

Die gedachte voelde hij toch als een steek. ‘Man, sou sy dit wil doen? - Dan kan sy maar loop ook.’

Zijn trots kwam in opstand. Over die mogelikheid had hij kunnen redeneren, maar nu het opeens als een werkelikheid voor hem stond, wondde het hem diep. Het maakte hem voor een ogenblik hard en wreed.

‘Dan hoop ek dat hy haar terugvat en dat hy haar hel gee’, dacht hij.

Hij reed lang zonder een woord te zeggen en zij keek verwonderd naar zijn gezicht. Dat hem iets hinderde kon zij wel zien. Zeker dacht hij ook aan Bart. Maar het liet haar koud.

Oom Kasper van Straten van Koffiespruit was een van de grootste mielieboeren en schaapboeren in zijn omgeving. Hij woonde op het hogeveld, waar de grond vruchtbaar is, waar het gras dicht aaneen staat als een vloerkleed en waar het veld glad is en zonder klippen. Daar liggen de bulten als grote mierenhopen tegen elkaar, door diepe, smalle laagten gescheiden; daar zijn de werven niet bij de spruiten, zoals in het ranteveld, maar ze liggen er hoog boven op de droge bulten. Ver strekken de mielielanden zich uit, van de ene plaats in de andere, lichtgroen of blauwgroen in de zomer of dor en geel in de winter.

Daar woonde oom Kasper, de vader van Fransina, de knapste boer in zijn omgeving. Van boerderij wist hij alles af en hij kon iemand altijd goede raad geven. Hij had indertijd Bart ook willen raden, maar die was daar niet van gediend geweest. Daarom was hij uit het hogeveld weggetrokken en was gaan wonen op Kafferkraal, ver genoeg van zijn schoonouders om ongehinderd te kunnen boeren zoals hij zelf wilde en niet te ver om er heen te gaan als Fransina naar huis verlangde.

In de rebellie had oom Kasper bij de regering gestaan. Ze waren in de Vrijstaat ook een paar maal uit de verte met de rebellen slaags geweest, maar bij zulke gelegenheden had oom Kasper ge-

zorgd mis te schieten. Nu in de laatste tijd helde hij over naar de Nasionale partij.

Zijn huis lag halverwege op de helling van een heuvel; een groot, goed huis, gebouwd van grote, gezaagde zandstenen, uit een groeve op zijn grond. Het zag uit op een grote pan, een rond water. Hier boerde tante Johanna, Fransina's moeder, met eenden en ganzen en verdiende daar heel wat mee. Oom Kasper had dat niet nodig. Zijn mielies en zijn aardappels en zijn wol brachten hem veel op. Zo was hij een rijk man, een van de rijkste boeren in zijn omgeving.

Hij had kort na de rebellie al vermoed, dat het met Barts geldzaken niet te goed stond en graag zou hij geholpen hebben, maar Bart noch Fransina zeiden hem iets. Als zij maar met een enkel woord op hun moeilikheden hadden gezinspeeld, zou hij dadelik zijn hulp aangeboden hebben. Hij zat er op te wachten, naar te verlangen. Eens, toen zij Fransina hadden bezocht, had hij er zelfs half naar gevraagd, maar zij had ontwijkend geantwoord. Toen hij hoorde dat Bart zijn grond verkocht had, was hij diep gegriefd geweest. Waarvoor was hij dan haar vader? En zij wist wel dat zij maar met een enkel woord erop hoefde te doelen. Maar te trots natuurlik. Hij kon toch ook niet achter hen aanlopen en vragen of hij hen toch asjeblieft helpen mocht? Daarvoor was hij nou weer te trots. Hij was

er zoo verbitterd om geweest, dat hij er Fransina nooit naar had gevraagd en nog altijd bleef het een kwetsbare plek in zijn herinnering.

Het was één uur en zij hadden pas gegeten, hij en zijn vrouw en zijn twee kinders, die nog ongetrouwd waren. Met zijn pijp in zijn mond stond hij op de stoep over de omgeving te kijken, over de werf, op de pan en naar de bult aan de overkant en tegelijk overdacht hij het werk, dat hij die middag wilde doen.

Op de ronding van de bult waar hij op stond te staren, op het pad dat daar liep, kwam een auto te voorschijn.

‘Ek wonder of dit broer Andries is wat na my toe kom?’ dacht hij. Hij nam zijn verrekijker van de muur in de gang.

‘Die een ken ek nie’, dacht hij. Tot hij opeens aan Ferdinand Basson dacht. Er zat ook een vrouw in.

‘Dit is hulle’, dacht hij. Hij wachtte nog even of zij het grote pad verlieten naar zijn huis en toen liep hij haastig naar binnen, greep zijn hoed en stok en ging door de keuken naar buiten.

‘Ek loop bietjie na broer Jan’, zei hij, zonder te wachten.

Tante Johanna keek even verwonderd op. ‘Kasper lyk meteens so haastig’, dacht zij; maar toen ze even later de auto hoorde en zag wie daar aan-

kwam, begreep zij het wel. Het ontstemde haar een weinig. ‘Hy hoef nou darem nie te vlug nie as hulle 'n enkele maal hier kom’, dacht zij.

Ze ging de stoep af en omhelsde haar dochter hartelik. Ze zoende ook Ferdinand. Daar kon ze niet van tussen; dat was nu eenmaal zo de manier.

‘Dis onverwags’, zei ze vriendelik, ‘maar die spreekwoord sê: onverwagte vreugde is dubbele vreugde.’

Ze was een grote vrouw, een weinig zwaar ook, maar haar gezicht was mager, met een matte, bleek-bruine kleur en veel rimpels; haar ogen hadden hun kleur verloren. Een beschaafde, innemende vrouw.

Ze zag dadelik aan Fransina dat er wat scheelde maar ze sprak door alsof zij het niet opmerkte, bewonderde Boetie, die sliep. ‘Ons lê hom maar solank op die bed’, zei ze.

‘Waar is pa?’ vroeg Fransina.

‘Hy is bietjie na broer Jan. Hy sal seker nie te lank weg wees nie. Ons het net klaar geëet, maar daar is nog kos oor; sal julle nou eers gaan eet, want julle is seker honger?’

‘Ek sal nie eet nie ma, dankie’, zei Ferdinand. ‘Ek moet weer dadelik terug. Ek het net Fransina gebring om 'n paar dae te kom kuier1), maar ek wil liewer somar weer ry.’

Ze keek verwonderd. ‘So gou?’ vroeg ze.

‘Ja ma; ek is jammer, maar ek het so baie te doen by die huis, dat ek onmoontlik lank kan versuim. Die werk lê daar opgehoop.’

‘Ag nee, maar jy kan nie nou al ry nie. Eet darem eers. Anders sal jy tog maar langs die pad moet stilhou om iets te gebruik. Dan help dit tog ook nie.’

‘Nou ja ma, dankie, dan sal ek saam met Fransina eet, maar dan moet ma my verskoon, want dan wil ek dadelik ry.’

‘Nou goed, as jy dan so doodhaastig is. - Wonderlik nê Fransina, dat die mans altyd baie werk het as hulle nie die man by die huis kry nie. Hulle wil nie met ons vroumense bra1) gesels nie.’

‘Nee ma, dis nie dit nie; dit weet ma goed’, antwoordde hij verlegen.

Tante Johanna bracht weer eten op en onderwijl praatte ze over allerlei. Ze bekeek beiden aandachtig. ‘Wat sou daar nou weer wees?’ dacht zij angstig.

‘Dit reen hierlangs mooi’, zei ze. ‘Die mielies is tog te prachtig.’

‘Ja ma’, zei Ferdinand; ‘dis 'n plesier om nou hier in die hoëveld te kom en die mielies so te sien.’

Fransina deed af en toe een vraag aangaande de

twee kinderen, die nog thuis waren of over de andere familie.

‘Koos vry nou straf’, zei haar moeder. ‘En vir Marya sal ons een van die dae ook wel moet bruilof gee.’

Ze ging thee inschenken en toen zij klaar waren zei Ferdinand: ‘Dit lyk nou sleg ma, maar ek wil nou weer maar ry. Ma moet maar vir pa groetenis sê. 'n Volgende geleentheid kan ek altemit langer versuim.’

Hij kuste Fransina en tante Johanna en ging naar buiten. Fransina ging niet mee naar de auto, maar bleef van de stoep af staan kijken hoe hij wegreed. Hij lichtte zijn hoed nog eens af en tante Johanna wuifde met haar hand. Fransina dacht: ‘Sê nou dit sou die laaste maal wees wat ek hom sien?’

Na een paar uur kwam oom Kasper terug. ‘O, hy is gelukkig weg’, dacht hij, toen hij de auto niet meer voor het huis zag staan. ‘So verstandig is hy tenminste, dat hy kan sien dat hy by my onwelkom is. Hy het seker Fransina kom bring.’

‘Dag Fransina’, zei hij hartelik, toen hij binnenkwam. ‘Dis gaaf my kind, dat jy ons weer bietjie kom sien. - Is Ferdinand al weer weg?’

‘Ja pa. Hy sê groetenis, maar hy kon nie vir pa wag nie.’

Oom Kasper gaf daar geen antwoord op. ‘Waar is jou kinders?’

‘Ousus het daar gebly, maar Boetie is hier pa. - Hy slaap nog.’

Op zijn tenen ging hij de slaapkamer in om te kijken. ‘'n Regte van Straten’, zei hij. ‘Hy sal 'n mooi seun word; net soos sy oupa gewees het.’

Tante Johanna lachte. ‘As hy dan maar nie net so lelik word in sy ou dae nie.’

Omdat Fransina zo stil en treurig leek, praatte hij maar druk door, over de mielies, de schapen, het weer, de familie. Telkens vroeg hij zich af: ‘Wat se geneuk sou daar nou weer wees? As hier-die tweede man van haar haar sleg sou behandel, maak ek hom nog dood.’

Hij wist, dat hij een intiem gesprek tussen Fransina en haar moeder had gestoord en daarom ging hij na een half uur weer naar buiten. ‘Ons kan later weer verder gesels’, zei hij, ‘maar nou moet ek gou bietjie gaan kyk hoe die kaffers met die skoffelery aangaan.’

Voor zij 's avonds in hun kamer waren kreeg oom Kasper geen gelegenheid om met zijn vrouw te spreken.

‘En nou? Wat is dit nou weer met Fransina?’ vroeg hij, zodra zij de deur achter zich toegedaan hadden.

‘Sy wil terug na Bart?’

‘Wat?’

‘Ja, sy wil weer terug na hom.’

‘Is Basson dan nie goed vir haar nie?’

‘Hy is baie goed vir haar sê sy. Sy sê hy doen wat hy kan om haar die lewe aangenaam te maak. Sy hou ook wel van hom sê sy. Op 'n manier dan altyd. Nie soos sy een tyd van Bart gehou het nie; maar tog sy hou wel van hom. Maar sy wil terug. Sy sê sy kry Bart jammer. Sy wil na hom terug dat hy weer sy kinders en haar by hom het.’

‘Wil hy haar weer hê?’

‘Dit weet sy nie.’

‘Hy het haar nie geskryf nie?’

‘Nee.’

Oom Kasper ging op een stoel zitten en trok langzaam zijn schoenen uit. ‘Wat dink jy daarvan?’ vroeg hij eindelik.

‘Ek weet ook nie Kas. Maar sy hou nog van hom, ek sien dit. Sy hou lyk my nou meer van hom as ooit. Daarom het ek maar niks gesê nie; al lyk dit my gevaarlik.’

‘Hoe gevaarlik?’

‘Nou ja, verstaan jy nie Kas. Sy het nou 'n man wat goed is vir haar. Maar sal dit goed gaan met Bart? So'n ding tussen hulle kan maklik maak dat hulle soos kat en hond leef. Die eerste ruk gaan dit miskien goed, maar later sal hy haar moontlik gaan verwyt. Dit sal altyd 'n gevaar bly.’

‘Ja, dis waar; dit sal 'n vasvalplek1) bly wat nooit sal opdroog nie.’

‘Daar is ek ook bang voor, dat dit 'n seer kan wees wat nie wil toegaan nie.’

Hij zuchtte en begon zich uit te kleden. Op hun rug lagen zij naar de zolder te kijken, weifelend, vrezend.

‘As dit sou gebeur sal dit weer 'n pratery en 'n skendery afgee van die andere wêreld’, zei hij.

‘Og Kas, dit traak my nou nie. As ek net maar wis wat die beste is vir Fransina.’

‘Nie wat die beste is nie, maar wat die eerlikste is. Die beste kan sy nie meer vra nie. Sy het daardie fout gemaak en moet daarvoor boet, dit kan nie anders nie, dis die wêreld se beloop; vir jou sondes moet jy ly, daar kan jy niet aan ontkom nie, maar wat is die eerlikste, dis wat ek nie weet nie. Wie van die twee mans het die meeste reg op haar?’

‘Bart volgens my opienie, want hy is tog na regte haar eie man.’

‘En is Basson nie haar eie man nie?’

‘Hy is ja, maar tog Bart was eers haar man. Sy het van hom af weggegaan, maar as sy nou spyt is daaroor en hy wil haar hê dan meen ek het hy die meeste regte.’

‘Ek weet nie, Johanna. Die ding is nie so een-

voudig nie. 'n Vrou steel is nie 'n perd steel nie.’

‘Wat wil jy haar dan raai Kas?’

‘As sy kan klaarkom met Basson sou ek sê: laat sy liewers bly waar sy is. Dit is 'n smerige affêre, maar so word dit nog smeriger.’

‘En die kinders, moet mens ook nie met hulle rekening hou nie?’

‘Nee, met die kinders moet mens nie rekening hou nie.’

‘Maar Kas, hoe kan jy dit sê?’

‘Hulle het baie te doen met die wenselikheid van die ding, maar nie met die eerlikheid daarvan nie. Ek praat nou van die regverdigheid van die saak, sien jy. Ek wil eers weet wat is die eerlikste en regverdigste; en daarby bly die kinders buite beskouwing.’

‘Nee Kas, mens kan ook te regverdig wees.’

‘Nie sommer nie.’

Ze lagen weer te denken. De kaars stond op een tafeltje bij zijn hoofd. De grote kamer met de stoelen en de grote klerenkast, de wastafel met de waskom, het stond alles met hun lichtkanten en donkere schaduwzijden alsof het alles stond te luisteren. Hij ging rechtop zitten en reikte naar zijn baadje, dat over een stoel hing en nam zijn pijp.

‘Verniet om nou te wil slaap’, zei hij. Hij stak zijn pijp aan de kaars aan en geraakte diep in gedachten.

Eindelik zei tante Johanna. ‘Sy wil hê, dat jy met Bart gaan praat.’ Ze vroeg het angstig, een verwoed antwoord vrezend. Maar het kwam niet; hij bleef zwijgen. Toen zei hij na een tijd: ‘Wil sy haarself so verneder? - Maar sy verdien dit ook.’

‘Hoe hard kan jy oordeel Kas; en dis nou nog al oor jou eie kind.’

‘Jy weet self hoe ek van Fransina hou, maar reg is reg. Sy het Bart baie gemeen behandel.’

‘Hy het ook wel aanleiding gegee darem.’

‘Nie tot so iets nie. Dat sy ontevrede was en kwaad, dit kan ek verstaan, maar Bart het haar nooit rede gegee tot so iets nie. - En as sy nou die minste wil wees en haarself aanbied om terug te kom, dan is die vernedering niks meer as wat sy verdien nie. Dit moet haar baie hard val, want sy het 'n baie trotse en hoogmoedige natuur, maar tog is dit niks meer as wat sy verdien nie.’

‘Wat meen jy dan? Moet sy dit doen?’

‘Ek sou dit nie doen nie as ek sy is. Ek sal haar dit ook ontraai, maar as sy dit beslis wil doen, dan moet sy dit self weet. Sy moet dan maar doen wat sy meen dat goed is.’

Zij luisterden, omdat zij iets meenden te horen. Door de muur heen hoorden zij Fransina. Ze meenden haar te horen schreien. Tante Johanna stond op, deed voorzichtig de deur open en ging de gang

in om aan Fransina's deur te luisteren. Het was donker in haar kamer, geen kier licht was onder de deur, maar zij hoorde hoe zij zich omwierp in haar bed en hard lag te snikken. Een poosje stond zij te luisteren en ging toen weer zacht heen.

Oom Kasper zat met zijn pijp in zijn hand zonder te roken, zijn gezicht bleek van medelijden.

‘Jy moes maar gaan Kas’, fluisterde tante Johanna.

‘Toe dan maar,’ zei hij. Hij dacht: ‘Voor sover ek Bart ken sal hy haar tog nie terugvat nie. Bart is een van die as jy hom eenmaal 'n skop gegee het vergeet hy dit nooit.’

Hij rookte tot zijn pijp uitgebrand was en blies toen de kaars uit. Na een kwartier verroerde hij zich niet meer. Tante Johanna ook niet. Hij hoorde de klok in de zitkamer tien, elf, twaalf uur slaan, maar hij bewoog zich niet. Zijn vrouw scheen te slapen, maar hij was er niet zeker van. Soms dacht hij, dat hij even gesluimerd had. Een haan kraaide en andere gaven slaperig antwoord.

‘Dis net-nou dag’, dacht hij.

Daar fluisterde zijn vrouw: ‘Slaap jy Kas?’

‘Nee ek kan nie slaap nie. Hê jy al geslaap?’

‘Nee, ek kan ook nie slaap nie.’

Hij draaide zich om en streek met zijn hand liefkozend over haar mager, zacht gezicht: ‘My stomme ou vrou’, zei hij, ‘jy kry swaar nê?’

Zij boog haar hoofd tegen zijn hals maar gaf geen antwoord.

 

‘Dus dan moet ek net vra of hy jou wil sien?’ vroeg oom Kasper.

‘Ja pa’, zei Fransina.

Zij stonden aan de achterkant van het huis, aan het begin van de vruchtboomgaard, buiten het gehoor van de mensen in huis. Het was morgen en oom Kasper was gekleed om uit te gaan.

‘Jy meen jy doen goed?’

‘Ja pa.’

Ze stonden weer ernstig te denken. Zoals die twee elkaar altijd verstaan hadden, waren er geen twee andere in het huis. En toch was zij zo ver van hem af, dat zij hem toen niet eens had willen zeggen, dat zij in geldelike moeilikheden waren, alleen omdat hij indertijd half tegen haar huwelik was geweest. Maar hijzelf was net zo. Hij stond daar nu weer aan te denken. Dat was ook wel een oorzaak geweest dat zij Basson genomen had.

‘Hoekom hê jy my toe nooit gevra om vir julle te help nie, Fransina, toe Bart verplig was om sy grond te verkoop?’ vroeg hij.

‘Ek glo nie Bart sou dit wou gehad het pa.’

‘Hoekom nie; is ek dan 'n vreemde van julle dat ek julle nie eers mag help nie?’

‘Nee pa, maar 'n man soos Bart sal altyd pro-

beer alleen deurkom sonder dat hy iemand hoef te vra.’

‘Maar hy kon nie deurkom nie. Dat hy sukkel solank as hy kan dit kan ek verstaan, so is maar enige mens wat eergevoel het, maar as dit eenmaal sover is dat jy hulp nodig het, wat se oneer steek dan daarin om jou eie ouers te gaan vra? Julle het my baie seergemaak daarmee.’

‘Ek is jammer pa, maar pa weet ook, dis nie pa en ma alleen nie, daar is die broers en susters ook.’

‘Maar is ek dan nie nog baas oor al my goed nie? Wat het hulle daarmee te doen wat ek met my geld doen?’

‘Ja pa, dis waar, maar tog, dis nie lekker nie as jy weet dat ander jaloers is en meen dat jy meer kry as hulle. Mens sien dit tog maar al te baie.’

‘By ons is dit hoop ek nog nie so nie.’

‘Og, ons weet ook nie pa. Jou eie broers en susters miskien nie, maar jou swaers en skoonsusters is altemit weer wel so. Buitendien pa, ons was nie uitverkoop nie. Bart het 'n goeie prys gekry; beter as wat hy kon verwag.’

‘Nou ja, dis verby, maar ek dink so by myself dat daardie ding ook 'n stoot gegee het om dinge na 'n punt te laat loop.’

‘Nee pa, dit was nie dit nie.’

Weer stonden zij een tijd te zwijgen.

‘Nou ja, dan sal ek maar ry’, zei hij. Zij gingen naar voren waar de auto al klaar stond en hij stapte in. Peinzend stond zij hem na te zien. ‘Hy sal dan in elk geval weet, dat ek nog van hom hou’, dacht zij. Oom Kasper daar in zijn auto dacht: ‘Op so'n ongelukkige boodskap was ek nog nooit uitgestuur nie. Dis 'n vernedering. Hier moet ek my dogter vir 'n man gaan aanbied wat sal weier so seker as wat. - Maar vir Fransina sal ek baie doen.’

Het was een goeie dertig mijl naar Japie van Tonder. Twee uur zou hij er zeker over doen. ‘As hy nou maar by die huis is’, dacht hij. Toen hij nog een paar mijl van het huis af was haalde hij een ruiter in. Het was Bart. Hij hield stil en verwonderd steeg Bart af.

‘Dag pa’, zei hij kalm.

‘Dag Bart. - Swartland loop jy alvas vooruit’, zei hij tegen de kaffer die bij hem zat. ‘Kom sit so'n bietjie by my in die kar Bart, ek wil graag met jou oor iets gesels.’

Bart maakte zijn paard vast en kwam in de kar zitten.

‘Hoe gaan dit nog Bart.’

‘Nog goed pa. En met pa-hulle?’

‘Ook nog goed. Ek is bly dat jy eindelik weer los is.’

Bart gaf daar geen antwoord op. Wat zou zijn schoonvader van hem willen?’

‘Fransina stuur my’, zei oom Kasper.

‘Ja?’ vroeg Bart koel.

‘Sy vra of sy jou kan sien? Sy wil graag met jou praat.’

Bart zweeg een poosje, toen zei hij nors: ‘Wat wil sy van my hê?’

Een woede steeg opeens in oom Kasper op. Zijn kop werd dik en rood en hij zweeg. Die kerel ging het hem nog onaangenamer maken dan het op zichzelf al was. Bart zweeg ook; zat schijnbaar onverschillig te wachten. Met moeite hield oom Kasper zich in om een stekelig antwoord te geven.

‘Sy wil graag by jou terug kom.’

‘Behandel Basson haar dan nie goed nie?’ vroeg Bart. Zijn donkere ogen schoten opeens vol haat en hij keek zijn schoonvader aan alsof hij Basson voor zich zag.

‘Nee, dit nie; hy is goed vir haar; dit moet ek eerlik sê, al kan ek die vent ook nie meer verdra nie.’

‘Nou ja, waarom sal sy dan by hom weggaan?’

‘Sy sê sy hoort by jou.’

‘Nou nie meer nie.’

Oom Kasper zweeg en een paar minuten zaten zij voor zich te kijken naar het pad, naar de kaffer

die daar voortstapte. Oom Kasper zocht naar wat hij nu zeggen moest.

‘Vat haar weer Bart’, zei hij overredend. ‘Julle sal weer goed klaarkom, ek sien dit. Julle weet self nie hoeveel julle van mekaar hou nie.’

Maar Bart schudde het hoofd. ‘Dis te laat pa. Dat ek nog altyd van haar hou is so. God alleen weet hoeveel, maar ek wil haar nie weer terugvat nie.’

‘Dink jy ook nie aan die kinders nie?’

‘Ek dink aan hulle maar dit sal my ook nie beweeg om weer met haar te leef nie.’

‘Kan jy haar nie vergeef nie?’

‘Ek kan vergeef maar ek kan nie vergeet nie. - Kyk pa’, vervolgde hij hartstochtelik en hij draaide zich naar oom Kasper om hem aan te kijken. ‘Van Fransina het ek gehou soos min mans van hulle vrouens hou. En nou nog; nou nog hou ek van haar, en as ek sou dink dat sy 'n slegte lewe sou hê by daardie vent, dan sou ek haar dink ek weer terugvat; maar nou nie. As ek haar sou terugvat is dit die een gruwel op die ander.’

Oom Kasper zweeg.

‘Pa sou dit ook nie doen nie.’

‘Dit weet ek nie. Mens moet self soiets ondervind om daaroor te kan oordeel. Maar dis nie die kwessie wat ek sou doen in so'n geval nie, maar dis die vraag wat die Here wil dat jy moet doen.’

‘Ek dink die Here sou dit afkeur, pa. Dis 'n dubbele hoereerdery.’

Oom Kasper zweeg. Bart had gelijk. Hij zag het zoals hij het zelf zag.

‘Jy wil nie nog daaroor nadink nie?’ vroeg hij na een stilte.

‘Nee pa.’

‘Ek is baie jammer’, zei oom Kasper droevig, ‘ek het gehoop dat julle dit weer sou opmaak tussen julle dat alles dan weer op 'n manier zou reggemaak gewees het.’

‘Nee pa, dit kan nie.’

Een tijd nog zaten zij daar naast elkaar, denkend aan Fransina. Bart stapte langzaam uit en reikte zijn hand. ‘Dag pa’, zei hij moedeloos.

‘Dag Bart. Ek is self ook jammer dat ek jou verloor het seun.’

Bart gaf geen antwoord, maakte zijn paard los en steeg op.

De auto ging hem voorbij, maar hij keek niet meer op.

‘Sommige foute is onherstelbaar’, dacht oom Kasper.

 

Fransina was weer terug op Bassons Rust; deed haar werk en praatte met haar man zoals voorheen, ijverig en vriendelik. Basson deed alsof hij geen verandering aan haar zag, praatte en maakte grap-

jes, bedacht vriendelikheden en nam haar mee uit zoals altijd en liet niet merken, dat hij wel zag dat zij verdriet had. Fransina was stiller, ernstiger, meer ingetogen. Er kwam bijna nooit meer een driftig woord uit haar mond, noch tegen hem of tegen de kinderen, noch tegen de meiden. En zij was liever voor Basson. Als hij haar aanhaalde, legde zij haar hoofd tegen zijn nek. Soms als zij tegen hem aangeleund zat, had zij tranen in haar ogen.

Op een avond, na hef eten, toen de kinderen sliepen, zaten zij nog in de zitkamer. Er brandde maar een kaars en in het groote vertrek waren de hoeken in een halfdonker. Hij had zijn stoel naast haar getrokken en zat met haar hand in de zijne. Haar hoofd rustte tegen zijn schouder.

‘My hart’, zei hij en streelde met zijn wang over haar haar.

Ze kroop dichter tegen hem aan.

‘Hou jy baie van my?’ vroeg hij.

Ze knikte.

Die avond was Basson zichzelf niet meester. Zijn vragen kwamen tegen zijn wil eruit.

‘Meer as van Bart?’

Maar zij schudde het hoofd.

‘Sou jy dan liewers by Bart wees?’

Ze knikte.

Maar hij werd niet kwaad. Waarom zou hij kwaad worden? Hij wist dat immers allang.

‘Wil jy weer na hom terug?’

‘Hy wil my nie meer hê nie.’

Hij zweeg, maar zij bleven zo zitten. Zij streek met haar hand over zijn gezicht. ‘Arme Ferdinand’, zei ze.

Zijn wang rustte op haar haar. ‘Arme Fransina.’

Zo zaten zij weer een tijdlang zwijgend, maar door Basson voer diep een grote vreugde, want hij voelde, dat zij nog nooit zo dicht bij elkaar waren geweest.

Zij drukte zijn hoofd vaster tegen het hare aan.

‘Nou het ek alleen jou’, fluisterde zij. ‘Jy wil my hê.’

Ze spraken nog niet van opstaan.

‘Ons lyk twee jong mense wat opsit’, dacht Basson, met een opflikkering van zijn gewone vrolikheid. Maar toen dreef hij weer terug in een wijde weemoed.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen