Logo DBNL
Bart Nel, de opstandeling (1936)

Bart Nel, de opstandeling

(1936)–Johannes van Melle–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Hoofdstuk II.

Toen Fransina Bart boven op de Rooirand had zien verdwijnen, zag zij dat Annekie haar aandachtig stond aan te kijken. Ze had niet eens opgemerkt of was vergeten dat het kind daar was.

‘Is mammie nog kwaad vir pappie?’

‘Hoekom?’

‘Is mammie?’

‘Ja ek is’, zei ze. Ze wilde het niet ontkennen, al wist zij dat zij daarmee het kind pijn deed.

‘Hoekom ma?’

‘Hoekom moet jou pa oorlog-toe gaan? Hy kon mos by ons gebly het.’

‘Pappie moet seker?’

‘Hy het nie nodig om te gaan nie, maar die mans hou van oorlog, dis die. Maar kom, gaan nou liewers klaarmaak, anders is julle laat by die skool.’

Ze ging met haar mee naar binnen en gaf haar

te eten. Ze pakte ook een paar boterhammen voor haar in.

‘Eet mammie dan nie?’

‘Nee ek wil nie eet nie.’

De kleine was wakker geworden en zij hoorden hem in zichzelf liggen praten, een of ander woordje dat hij al geleerd had. Soms hoorden zij hem opgewonden met zijn benen schoppelen.

‘Boetie is wakker ma.’

‘Ja.’

De kleine eetkamer was achter de zitkamer naast de keuken en door het venster zag je over de korenvelden. Op het voetpaadje dat daar tussendoor ging zag zij een paar kinderen aankomen.

‘Hier kom Drikkie van oom Fransoois en Louise van tante Marie al aan. Maak gou, anders moet hulle nog vir jou wag.’

Annekie at haastig haar laatste stukje brood en pakte toen haar boeken en haar melk en brood in haar tas. Ze zette haar groot boerenkappie op, deed fluwelen handschoenen aan tegen de zon en ging naar buiten. De andere twee kwamen juist de werf op.

‘Dag mammie’, riep zij, weer teruglopend om haar moeder nog eens te kussen. Ze bleef nog haar moeders hand vasthouden en drukte haar hoofd tegen Fransina's arm.

‘Wat wil jy nog hê, Annekie?’

‘Niks mammie.’ Toen ging zij naar buiten.

‘Dit hê jy nog daarby’, dacht Fransina. ‘As die ouers nie kan akkerdeer nie dan kry jou kinders ook nog swaar daaronder. Ek moes dit nie gesê het nie. Maar sy is te slim; sy het dit tog goed genoeg gesien; mens kan haar nie iets voorjok nie.’

Ze bleef hen naturen tot zij bij het huis van lang Dores aangingen en kort daarna zag zij het ezelkarretje met de vier kinders er op van het huis wegrijden.

Ze ging naar binnen om haar zoontje te wassen en pap te geven en toen gaf zij hem aan de meid. Het viel haar op dat het buiten zo stil was en zij ging naar de achterstoep om te luisteren of zij de kaffermeiden in het land hoorde, maar ze hoorde hen niet.

‘Daar hê jy dit al’, dacht se. ‘So sal hulle nou maak, die hele dag lê en slaap en die vinke die koring laat opvreet. Hulle weet natuurlik al dat Bart nou weg is.

‘Loop Sara’, zei ze tegen de meid, ‘sê vir die meidjies dat hulle moet skree, die vinke sal al die koring gedaan maak1). Maar kom gou terug hoor jy, jy weet ek het baie werk.’

Fransina zuchtte: ‘Hoe ek hierdie dae moet deurkom weet die Here alleen.’

De gehele morgen bleven haar gedachten Bart

verwijten. De vrees voor wat hem kon overkomen drong zij terug achter haar gevoel van verongelijkt te zijn en achter haar woede om zijn dwaasheid en doldriftigheid.

Om een uur of elf kwamen twee van Mooiplaats. Ze wilden niet binnenkomen maar bleven op de stoep staan, twee broers, mannen van middelbare leeftijd. ‘Waar kan ons neef Bart kry?’ vroegen zij.

‘Ek weet nie’, antwoordde ze nors. ‘Hy is vanmôre Swartspruit toe maar waarheen of hulle daarvandaan sou gaan weet ek nie. Wil julle ook rebelleer?’

‘Ja ons wil.’

‘Elkeen moet self weet wat hy doen, maar ek vind dit 'n verkeerde ding.’

Ze keken verwonderd. ‘So?’ Hun houding was opeens koel. Onverschillig groetten zij en reden weer heen zonder de moeite te willen nemen met haar van mening te wisselen. Zij zag hen na hoe zij naast elkaar wegreden, twee even grote, gelijk-gebouwde mannen. Hoe trots leken zij in hun bedaardheid en onverschillige houding. Een wrevel tegen hen rees in haar op. Ze kreeg een hekel aan al de rebellen. ‘Ek hoop die regering loop hulle gou kaf1)’, dacht zij kwaad.

Tegen de middag kwam oom Giel. Ze zag hem

op zijn oud, wit paard langzaam langs het pad van zijn huis af aankomen en ze begreep, dat hij kwam om haar wat op te beuren. ‘Kom in oom Giel’, riep zij vriendelik, toen hij voor het hek afsteeg. Zuchtend ging hij zitten.

‘En Bart is nou weg?’ zei hij.

‘Ja oom, hy is weg.’

‘Hulle ry seker na generaal Myburg?’

‘Ek weet nie oom. Bart praat mos nie met my nie. - Ons verskil in hierdie dinge’, voegde zij erbij.

‘Ja Fransina, dit is 'n swaar tyd. Ek gaan ook nie met die rebelle saam nie, want 'n mens moet nie sommer teen jou regering opstaan nie.’

‘Ek sê ook so oom. Die regering weet wat hy moet doen. Maar Bart is te koppig om na 'n mens te luister. Maar hy sal nou sy kop stamp.’

Oom Giel gaf daarop geen antwoord.

‘Wat ek wou sê, Fransina, hier is nou nie 'n man in die huis nie en in boerdery is partykeer dinge wat 'n vrou moeilik self kan doen; as daar iets is waarmee ek vir jou kan help moet jy maar net laat weet. Doen die voëljaers hulle werk?’

‘Hulle is baie lui oom.’

‘Ek sal 'n bietjie met hulle gaan praat. Met die kaffers ook. As een nie vir jou wil hoor nie, moet jy my dadelik sê. Die skepsels is partymal onwillig as hulle weet dat die baas nie daar is nie.’

‘Ja oom, dit is. Sal oom bietjie sit dan sal ek gou bietjie vir oom koffie ingooi.’

‘Nee dankie Fransina, ek wil nou niks drink nie.’

Zij zaten een paar ogenblikken zwijgend bijeen.

‘Kornelia vra of jy nie liewer in die nag by ons wil wees nie; jy is hier so alleen net met die twee kindertjies. Ons meen dat dit veiliger is as jy by ons slaap.’

‘Baie dankie oom, maar ek is nie bang nie. Ek het die geweer hier en ons het darem ook 'n goeie hond. Ek hou hom snags in die huis. Daar sal nie sommer een inkom nie oom.’

‘Net soos jy wil Fransina. Mog jy later lus kry om by ons die nagte deur te bring dan is jy enige tyd1) welkom. Ons sal vir jou stuur en in die môre weer wegbring.’

‘Nee dis goed oom.’

‘Nou ja, dan wil ek nou maar eers na Bart se lande gaan. Is sy haelgeweer hier? Dan wil ek somar 'n paar skote na die vinke skiet ook as ek die kans kry.’

Zij gaf hem het geweer en niet lang daarna hoorde zij hem schieten. ‘Nou moet 'n vreemde mens die werk van Bart kom doen’, dacht zij bitter.

Ze lette op of oom Giel nog niet terugkwam en toen zij hem zag aankomen schonk zij gauw koffie op. Staande dronk hij die. ‘Ek sal elke maal weer

bietjie oorkom’, zei hij. ‘En as daar iets is wat ek vir jou kan doen moet jy my tog sê. In tye soos die moet mens die een die ander help.’

Het bezoek had haar een weinig opgebeurd, maar weldra begonnen haar gedachten weer dezelfde rondegang te lopen van eerst.

Het was eindelik na tweeën en zij keek telkens uit of zij het ezelkarretje met de kinders nog niet zag terugkomen, toen zij een ruiter van de kant van Welgevonden zag naderen. Zij ging naar binnen en hoorde na een tijd de hond blaffen. Een man klopte aan.

‘Kom binnen’, zei ze onvriendelik.

‘Ek is gestuur deur veldkornet Van Vuuren’, zei hij.

‘Watter1) Van Vuuren?’

‘Flip van Vuuren van Welgevonden.’

‘Is hy dan nou veldkornet?’

‘Ja hy is aangestel in die plek van meneer Nel.’

‘Ja en wat is dit?’ Zij gevoelde een onredelike woede opkomen tegen de man.

‘Ek ry rond om almal aan te sê dat al die mans van sestien tot sestig môre om twaalf uur met perd en geweer, vijftig patrone en vir twee dae padkos op Rondelaagte moet wees.’

‘Weet jy dan nie dat my man gaan rebelleer het nie?’

‘Ek weet ja.’

‘Nou ja?’ - Zij wilde er bijvoegen: ‘wat soek jy dan hier?’ maar hield het terug.

‘Ek gee kennis by al die huise, of die mans daar is of nie.’

‘Dit is onnodig.’

Hij zag hoe kwaad zij was en stond op, gaf haar koel de hand en reed heen.

‘Flippie van Vuuren veldkornet?’ dacht zij minachtend. ‘Hy kan nie in Bart sy spore trap nie. Bart mag nou verder wees wat hy wil maar hy is tienmaal meer man as daardie Flip van Vuuren. Hy was kastig nog al 'n Nasionalis’, dacht zij. ‘Hy het seker gedraai in die hoop van hierdie pos te kry. Ag, maar jy kry darem laaghartige mense in die wêreld. Nee dan het ek tog nog liewer 'n man soos Bart.’

Toen zij weer eens buiten ging kijken zag zij het karretje aankomen en kort daarna kwam Annekie thuis. Ze was erg opgewonden.

‘Ek is 'n rebel nê mammie?’ zei ze trots. ‘Maar Teunis van oom Doris is 'n Botha-iet en Pieta is ook sommer 'n Botha-iet. Weet ma, wat sê sy ma? Sy sê haar pa sal nog vir pappie vang. Dit kan hy nie doen nie ma. Daarvoor is hy te sleg1). Ek was so kwaad gewees ma; ek het vir haar gesê: my pa sal nog vir jou pa doodskiet. So'n

lelike ding ma. Ek wens pappie skiet haar pa dood.’

‘Nee Annekie, jy praat nou al te lelik. Julle moet tog nie rusie maak oor hierdie dinge nie; julle is te klein om die dinge te verstaan. Gesels liewers met mekaar oor iets anders. Kyk Pieta is nou jou maat en nou maak julle twee rusie.’

‘Ek wil haar nie meer vir 'n maat hê nie ma. Ek wil nou maats maak met Grieta van oom Koos. Sy is ook 'n rebel.’

‘Toe eet nou eers. Dis pure bog1) om jou so kwaad te maak.’

Ze ging met haar zitten eten maar telkens begon Annekie weer over de onenigheden op school.

‘Is die meester ook 'n Botha-iet ma?’

‘Ek weet nie. Hy is seker niks.’

‘Is hy 'n weeluis2) ma?’

‘Annekie, jy mag nie so oor jou onderwyser praat nie.’

Annekie bleef even stil. Haar wangen waren rood van opwinding en haar mooie donkere ogen glansden als diepe kuilen water.

‘Hy is seker tussen die boom en die bas3)’, zei ze minachtend.

‘Hy het natuurlik sy eie opinie maar hy bly seker

maar liewer stil. Dit is vir hom ook maar beter.’

‘Ek sal nooit stilbly nie’, zei Annekie trots.

‘Ja jy dink baie van jouself nê? Jy praat glad te veel vanmiddag.’

Annekie trachtte niets meer te zeggen maar je kon zien dat haar gedachten fel in beweging waren.

‘Is ma ook 'n rebel?’ vroeg ze opeens.

‘Annekie bly nou stil; jy is lastig met jou baie vrae. Eet nou klaar want ek wil jou na tante Maria stuur om vir my bietjie sout te vra. Jou pappie het die laaste bietjie wat daar nog was saamgeneem.’

‘Ag ek verlang nou al so na pappie’, zuchtte Annekie. ‘Verlang mammie nie ook al baie nie?’

Fransina gaf geen antwoord en het kind zweeg bedrukt.

‘Sê nou hulle skiet pappie dood, sal mammie dan baie huil?’ Maar nog zei Fransina niets.

‘Is mammie dan nog kwaad vir pappie dat pappie oorlog-toe is? Pappie kan mos nie help nie mammie. Pappie moet mos gaan. Pappie is mos 'n rebel, dan moet hy mos gaan rebelleer. Pappie kan mos nie stil by die huis sit nie? Drikkie van oom Fransoois sê 'n man wat by die huis bly is nie 'n man nie.’

‘Jou praatjies sal lyk my vandag nooit 'n end kry nie’, zei Fransina opstaande. ‘Kom, dek die tafel af en dan vat jy die soutblikkie en dan loop jy na

tante Maria en vra of sy vir my asseblief 'n bietjie sout kan leen. Jy kan dan daar nog 'n bietjie bly speel as jy wil.’

Toen zij de deur uitging dacht Fransina: ‘Die kinders is ook al heeltemal befoeter1) net soos die grootmense. Die hele wêreld is onderstebo. Hierdie dinge maak my so siek dat ek kan walg.’

Ze ging weer aan haar naaimasjien zitten en werkte zo fel, dat ze niet hoorde dat Maria, de vrouw van Pieter, binnenkwam.

‘Middag Fransina’, zei die boven het geraas van de masjiene uit.

Zij schrok op. ‘Middag Maria, ek het jou glad nie hoor kom nie.’

‘Jy is lyk my vreeslik besig nê?’ Zij was een lange, geelblonde vrouw, een weinig gebogen. Ze had een grote mond en grote, gele tanden; een lelike vrouw met kleine, witblauwe ogen. Ze sprak lijzig. Een goedig mens, dat kon je wel zien.

Fransina ging op een andere stoel zitten. ‘Is Annekie daar by jou, Maria?’

‘Ja, die kinders is soet aan 't spele. - Die meid is ook daar’, voegde zij erbij om Fransina gerust te stellen. Ze zweeg, wist niet dadelijk wat zij moest zeggen. Over iets anders spreken dan over de rebellie kon toch niet, maar zij had van Pieter gehoord, dat Fransina niet bij haar man stond.

‘Nou sal ons vrouens die boerdery moet behartig’, zei Fransina.

‘Ja. Maar wat, ons sal wel deurkom. Ons is mos ook nie waspoppe nie.’

‘Nee, jy seker nie’, dacht Fransina schamper. Zij mocht haar buurvrouw wel, maar vandaag had zij een hekel aan iedereen. ‘Ons is darem nie gemaak om twee dinge te doen nie’, zei ze; ‘die huis beheer en dan nog buitekant sake behartig daarby.’

‘Dit sal moontlik nie te lank wees nie’, suste Maria.

‘Nee, as dit lank moet duur word ek gek.’

Maria zweeg. Toen zei ze: ‘Ons moet maar by ons mans staan.’

‘As hulle liewer by ons wou staan.’

‘Hoe meen jy?’

‘Hulle laat ons hier aan ons lot oor.’

‘Dit kan nou nie anders nie. Dis vir hulle ook swaar om alles so te laat lê, vernaam nou met die koring en die ploeëry en al die ander baie werk wat daar nou is.’

‘O hulle kry lekker. Dis mos lekker vir die mans om op kommando te gaan.’

‘Jy dink so?’

‘Ja, dink jy ook nie so nie?’

‘Nee, ek dink nie so nie. Hulle gaan omdat hulle meen dat dit hulle plig is.’

‘Hulle plig is om vir hulle famielie te sorg.’

‘Daar is nog ander pligte ook.’

‘Dis nie 'n man se plig om teen sy regering op te staan nie.’

‘En as die regering verkeerd doen?’

‘Dit kan ons nie help nie. Ek is nie vir twis en tweedrag nie; ek is vir vrede.’

‘Vrede ten koste van reg?’

‘Wie weet nou wat reg is? Ons hoor nou so maar as jy die regeringsmense sou hoor, hoor jy weer glad anders.’

Maria's gezicht werd geheel rood, tot haar hals en oren waren rood. ‘Hoe lyk dit dan of jy ook al 'n Botha-iet is Fransina?’

Fransina keek haar uitdagend aan. ‘Ek is geen Botha-iet nie en ook geen rebel nie, maar ek is teen onnodige twiste en vegtery. Daardie hoë politiek moet mens oorlaat aan die wat meer weet as ons.’

‘Skaam jou Fransina. Jou man is in die veld en waag sy lewe vir sy volk en jy breek hom agteraf af.’

‘Ek het my eie opinie.’

‘'n Treurige opinie moet ek sê.’

Ze zwegen. Met kwade gezichten zaten zij beiden, van elkaar afgewend, voor zich uit te kijken.

‘Dit moet bitter wees vir Bart’, dacht Maria.

‘Mens loop toch liewer’, dacht Fransina.

Maria stond op. ‘Ek loop weer maar’, zei ze. ‘Daar is baie dinge te doen by die huis. - Dag Fransina.’

‘Middag Maria’, antwoordde zij koel. Zij stond niet op om nog met haar een praatje op de stoep te maken, maar ging dadelik naar haar masjien. Toen Maria nauweliks het huis uit was hoorde zij haar alweer aan 't naaien.

‘Hierdie vrou sal my nie gou weer hier sien nie’, mompelde zij.

 

Fransina dacht: ‘Ek wil vir pa vra of Teunis hier mag wees solank as Bart van die huis af weg is. Die avond nog schreef zij en gaf de brief mee met Aletta, de vrouw van Fransoois, die met Maria naar Uitdraai reed.

Het was laat in de middag toen zij terugkwamen. Ze hielden stil om Bart's brieven en kranten af te geven, maar wilden niet binnenkomen. Ze zaten daar naast elkaar op de oude, verveloze kar, twee jonge vrouwen, wat armelik, wat verwaarloosd, moegezeten en bedrukt; Maria groot, hoekig; Aletta mooier, kleiner, met grote, donkere ogen. ‘Nee, ons wil nie afklim nie’, zei ze tegen Fransina, ‘want ons is regtig haastig om by die huis te kom.’

‘Hê julle iets gehoor?’

‘Ons hoor dat ons klompie mans verbij is na

Balmoral. Hulle was nie baie nie, sê hulle, nog geen vyftig. Dit lyk of die mense sleg aansluit. Maar wel sien jy orals perderuiters wat na Rondelaagte ry na die regeringskamp. Dit lyk amper of die laaste een wat opgekommandeer is gaan. Daar gaan 'n gerugte dat hulle die wat weier sal doodskiet. Dis seker maar net om die mense bang te maak. Generaal Myburg is anderkant die spoor en daar is ook ene kommandant Venter met 'n rebellekommando.’

Maria zweeg, zat recht voor zich uit te kijken zonder iets te zeggen.

‘Sy is seker nog kwaad’, dacht Fransina.

‘Ja, dinge lyk nie te goed nie’, vervolgde Aletta; ‘dit lyk nie of die rebellie gaan 'n sukses wees nie. Hierlangs in ieder geval nie. Ek wonder wat hulle sal maak met rebelle wat gevang word.’

‘Hulle kan darem nie die mense doodskiet nie’, zei Fransina, ‘dit sal hulle darem nie doen nie.’

‘Mens weet ook nie’, antwoordde Aletta. ‘Die regering van ons is so gemeen dat jy nie kan sê wat hulle sal doen nie. Nou ja tot siens sal ons maar sê.’

Fransina keek hen na hoe de kar op een drafje verder reed en toen linksaf sloeg de laagte in, naar het huis van Pieter en ging toen zuchtend naar binnen. ‘As die regering so laag sou wees om van die mense wat hulle vang dood te skiet, dan sal

ek jammer wees dat ek nie van die begin af by Bart gestaan het nie’, dacht zij. ‘Maar dis sommer bogpraatjies; dit sal hulle nooit durf waag nie. Daar gaan nou baie stories rond onder die mense, die een leunagtiger as die ander.’

Er was een rekening van een nieuwe ploeg, die Bart besteld had en die nu afgestuurd was. Ook een brief aan Bart van haar vader. Hij raadde hem, zich toch niet met de rebellie in te laten. Hij wist niet wat Bart's gevoelens in deze waren, maar als hij misschien tegen de regering was, wilde hij hem in dat geval toch waarschuwen. Hij wist uit betrouwbare inlichtingen, dat de regering vast van plan was de rebellie met geweld de kop in te drukken en hoegenaamd geen gedachte had om te onderhandelen.

‘Ja, dis nou alles te laat’, dacht zij. Zij gevoelde wee van moedeloosheid, krachteloos en bedroefd en lang zat zij zomaar op een stoel niets te doen. Zij begon voor Bart te vrezen. Wat zouden ze met hem doen als hij gevangen genomen werd? Ze maakte zich eindelik zo zenuwachtig dat zij doelloos door het huis rondliep, naar de keuken en naar buiten en weer door de voordeur naar binnen, bevend van vrees. Na een tijd kwam er ontspanning, wierp zij zich over haar bed en schreide hartstochtelik. Toen zij na een tijd overeind kwam, was zij kalmer en ging zij weer aan haar werk.

De avond kwam. Haar kleintje lag rustig te slapen en Annekie was ook naar bed. Bij een kaars zat zij in de zitkamer de krant in te kijken. Die was vol van de rebellie. Dat generaal Botha zelf het bevel over de troepen in de Vrijstaat genomen had. Dat Botha's invloed en populariteit in Transvaal nu eerst goed te zien waren, want dat het overgrote deel van de Transvalers hem getrouw bleef in deze moeilijke dagen. En zo meer.

Botha trok nu op tegen generaal De Wet. Was dat nu nodig? Kon daar dan geen andere oplossing gevonden worden? Maar de regering was volgens haar vaders brief vastbesloten de rebellie met geweld te onderdrukken. Geen onderhandelingen; oorlog. Bart had misschien wel gelijk gehad, toen hij zeide dat Botha geen Boer meer was. Want zo waren de Boeren toch niet. Ze maakten graag ruzie en twistten veel; ze waren altijd verdeeld en elkeen volgde zijn eigen kop, maar als het tot felle vijandschap dreigde te komen, waren zij toch gewoonlik geneigd vrede te maken. Het moest niet te ver gaan. Eigenlik waren zij toch ondanks hun tweedracht vredelievende mensen. Zoveel had zij wel gehoord uit de verhalen van haar vader en van haar grootouders. Van Andries Pretorius en Hendrik Potgieter, hoe eenmaal op een grote volksvergadering, waar de gevoelens van de Pretoriuspartij en van de Potgieterpartij zo hoog liepen, dat er

gevaar van burgeroorlog dreigde, die twee mannen hun persoonlike grieven tot zwijgen hadden gebracht. Zij had dat als klein kind van haar vaders vader horen vertellen en zij zag het soms nog voor zich, duidelik als een gekleurd prentje, zo'n indruk had dat verhaal op haar gemaakt. Een tent waarvan de deurklappen opengeslagen waren en de twee leiders staande in de deur, tussen hen een tafel waar een bijbel op open lag en over die bijbel reikten die twee voormannen elkander de hand. Dat was mooi, dat was groots, dat is groter dan te vechten en je tegenstander te verslaan.

En later, toen Martines Wessel Pretorius, zoon van Andries Pretorius, met een kommando de Vrijstaat was ingetrokken tegen president Boshof en toen die twee machten tegenover elkaar waren, op het punt van aan te vallen, toen had Paul Kruger de twee presidenten bewogen om vrede te sluiten, en was Pretorius teruggetrokken naar Transvaal. Was dat niet mooier dan om trots en koppig door te gaan en Boer tegen Boer oorlog te doen voeren? En zelfs generaal Botha had na de driejarige oorlog, toen de haat tegen de joiners nog zo fel was, de mensen weten te bewegen de joiners weer onder hen op te nemen en die haat te laten sterven. Zo waren de Boeren, diep in hun hart vredelievend en vergevensgezind. Maar Botha en Smuts wilden geen vrede, wilden geen onderhandeling, ze wilden de

rebellen met geweld onderwerpen. Waren Botha en Smuts nog wel echte Boeren? ‘De Boer in hen was dood’, had Bart gezegd. Bart had gelijk.

Maar zij kon Bart nog niet vergeven. Hij had stil moeten zitten. Nu waagde hij alles, zijn leven, zijn goed in een hopeloze onderneming. Hij stoorde zich niet aan haar, stoorde zich aan niets, volgde zijn eigen weerbarstige kop.

Zij zat te luisteren hoe de wind begon op te steken. ‘As hierdie wind tog maar nie sterker word nie’, dacht zij, ‘dit is 'n Suidewind; dan sal hy baie kwaad aan die koring doen.’

Angstig zat zij te luisteren tot het weer stiller werd. Jammer, dat Bart nou juist die dure ploeg had besteld. Nu hij toch niet thuis was, was het maar beter geweest het zonder die ploeg te doen. Nu moest zij ook nog zorgen dat hij van het station gehaald werd.

De kaffers waren aan het ploegen, twee. De een had vandaag al gezegd dat hij niet wel voelde. Morgen zou hij zeker bij zijn strooihuis blijven, zogenaamd ziek. Overmorgen was het weer Barts dag om water te leiden. Met slechts een kaffer zou dat ook maar treurig gaan. - Och, wat een gesukkel.

Langzamerhand begon zij slaperig te worden. Zij gevoelde dood-op, maar nog zat zij te tobben. Eindelik nam zij de kaars en ging de slaapkamer in.

Annekie sliep nu bij haar in bed. Een paar ogenblikken belichtte zij haar slapend zoontje en toen bekeek zij het mooie brunette-gezichtje van Annekie. Ze lag daar met haar handen boven haar hoofd alsof zij nog een klein kind was. Een windstoot suisde om het huis en door het open venster kwam het bruisen van de blaren van de bomen op de werf. Verschrikt stond zij te luisteren. De wind hield aan. Een koude tocht woei naar binnen en ze maakte het raam toe. Toen kleedde zij zich uit en schoof onder de dekens. Annekie draaide zich op haar zij, maar sliep door. De warmte van het kind voelde behaaglik aan. Toen lag zij opnieuw te luisteren. Het woei steeds harder.

‘Dit moet ons nou ook nog daarby hê’, dacht zij mismoedig.

De volgende dag waren de vogeljagers laat en de ene kaffer kwam, zoals Fransina verwacht had, niet opdagen. Gelukkig kwam oom Giel. Met zijn doffe stem groette hij vriendelik, maar zijn gezicht met het blonde puntbaardje leek bekommerd en zijn kleine oogjes stonden neerslachtig. ‘Ek vrees dat laaste nag se koue die koring lelik geskroei het’, zei hij. ‘Vanmôre kan mens nog nie veel aan hulle geware nie, maar oor 'n paar dae sal jy dit kan sien. Die wind het hard gewaai en dit was koud gewees. Hoe gaan dit verder hier?’

‘So met 'n gesukkel oom. Die een kaffer Geel-

booi, het nie opgedaag nie. Hy het gister al gekla.’

‘Ja, hulle sal so maak; ek het dit verwag; maar ek sal bietjie na sy strooihuis ry om te kyk of hy werklik so siek is.’ Oom Giel zat daar vaderlik de dingen te bespreken. Je kon zien dat zoiets naar zijn aard was en dat het hem een genot was van dienst te kunnen zijn.

‘Tog 'n goeie ou oom’, dacht Fransina.

‘Ek het vir pa gevra of hy my klein broertjie nie kan stuur om 'n rukkie by my te kom bly’, zei ze.

Oom Giel zat te denken aan Bart. Die zou zeker niet gauw terug zijn. Hij was ervan overtuigd, dat de rebellie zou mislukken. Hij hoorde nog al eens zo een en ander, want hij sprak met beide partijen. De regeringsmensen beschouwden hem als een regeringsman en van de rebellen waren er ook weer, die dachten, dat hij aan hun kant stond. Hij praatte allen wat naar de mond. Zo kwam hij van allen iets te horen. Hij had de vorige dag, toen hij naar Uitdraai reed, een grote macht regeringstroepen zien voorbijgaan, meer dan duizend man. Zou hij haar dat vertellen? Misschien wist zij het nog niet. Maar waarom haar nodeloos nog neerslachtiger maken?

‘Pa skryf my dat die regering nie met die rebelle sal onderhandel nie’, zei Fransina.

‘Nee, hulle sal nie.’

‘Die regering kon darem minder hard wees oom. Hulle moes nou maar liewers die offisiere ook

'n kans gee; dan was die ding miskien gou op 'n end. Ek word nou ook teen op die regering oom. Hulle moes liewer probeer die mense weer bymekaar te bring. Nou sal die verdeeldheid en haat bly.’

‘Ek dink ook so, Fransina; hulle kon dink ek meer vergewensgesind wees.’

‘Dink oom hulle sal die offisiere doodskiet?’

‘Nee, glad nie Fransina. Daarvoor hoef jy nie bang te wees nie. Hulle sal tronkstraf kry seker, of boete.’

‘Hoe sal ons nog die boete kan betaal?’ zuchtte zij. ‘Ons is alreeds so in die moeilikhede. Bart het so baie geld opgeneem om die plaas te verbeter.’

‘As Bart net weer by die huis is sal alles wel regkom’, troostte hij. ‘Waar staan jou pa?’

‘Hy staan glo by die regering oom.’

‘So. - Nou ja, dan wil ek nou eers na Geelbooi ry.’

Twee dagen later kwam Teunis, een jongen van veertien jaar. Hij hielp met het ploegen, het waterleiden, molk en reed naar de winkel en was verder aangenaam gezelschap.

Een namiddag kwam tante Katrina. ‘Kom tante heeltemal met die voet?’ vroeg Fransina verbaasd.

‘Ja, Fransina, ek het nie perde om in te span nie, want Gawie en die twee seuns is mos met hulle weg. Maar ek wou darem so'n bietjie oorkom om te sien hoe dit by jou gaan.’ Ze zag er

bekommerd uit; haar prettig gezicht stond bedrukt. ‘Daar is so baie te doen by die huis dat ek amper nie weg kan nie, maar mens verlang na bietjie geselskap.’

‘Dis waar tante. - Ek is bly dat tante bietjie oorgekom het.’ Ze riep Teunis. ‘Haal tog die perde uit die kamp boetie’, vroeg ze beleefd, ‘en as tante Katrina dan wil loop kan jy haar sommer met die kar wegbring.’

‘Dik Martines en lang Dores het geweier’, zei tante Katrina. ‘Hulle sê hulle wil nie teen hulle eie famielie gaan veg nie. Nou het hulle aansegging gekry, dat hulle nie sonder toestemming die plaas mag verlaat nie.’

‘Dis darem goed van hulle’, zei Fransina.

Tante Katrina was blij dat zij dit zei.

‘Ek voel so onrustig oor Gawie en die twee seuns; dit lyk of die rebellie hoegenaamd geen kans meer het nie.’

‘Ek is baie ontevrede oor Bart daaraan deelgeneem het’, antwoordde Fransina, ‘maar die regering handel darem ook nie goed nie.’

‘Nee, ek is nie spyt dat my man en seuns gaan rebelleer het nie. 'n Man moet sy plig doen al lyk sake hopeloos. Mens mag nie sulk groot onreg laat aangaan nie. Die goeie moet maar altyd klaarstaan om die kwaad te beveg, ook al gaan hulle daarby te gronde.’

‘Dit is baie hard tante.’

‘Dit is baie hard, maar 'n mens leef maar eenmaal en die rukkie wat jy leef moet jy dan maar probeer reg doen.’

‘En as jy sien dat dit tog nie help nie, tante?’

‘Dit help altyd, ook al verloor jy, maar dit help altyd.’

‘Ek deug seker nie vir martelaar nie’, antwoordde Fransina. Zij ging koffie zetten en tante Katrina bleef zitten, had geen lust om mee naar de keuken te gaan. Ze was dik en kort en niet gewoon ver te lopen.

‘Ek kry swaar, maar hierdie mens kry ook baie swaar’, dacht zij. ‘Ek en Gawie is tenminste eensgesind. Dit moet ellendig wees as jy in so'n tyd van mekaar verskil.’

‘Sukkel tante nie baie in die boerdery nie?’ vroeg Fransina vanuit de keuken.

‘Dit gaan nog al aan, Fransina. Ons het gelukkig 'n paar betroubare kaffers, regtig deeërlike skepsels.’

‘Ja tante. Ek het al baie sonde met onsene gehad, maar oom Giel help my baie en vandat my broertjie hier is gaan dit ook beter.’

Tante Katrina ging al weer gauw terug. ‘Ek kan nie te lank van die huis af weg nie’, zei ze weer. ‘Maar kom jy nou eendag ook bietjie oor. Ek is so eensaam daar; en jy het tog nog kar en perde.’

Toen zij weg was dacht Fransina: ‘Sy waag alles wat sy het, haar man en haar kinders en nog kla sy ie. Sulke mense kan ek nie verstaan nie.’

 

Op een Zaterdagmorgen, een uur of zeven, stond Fransina, gekleed om uit te gaan, op de stoep te kijken naar de kar van oom Giel, die op een langzaam drafje aankwam. Teunis stond naast haar, wachtend of zijn zuster misschien nog iets te gelasten had. Een knappe, blonde jongen, met dezelfde mooie ogen als zij.

‘Sussie moet nou nie vergeet om haelpatrone saam te bring nie’, zei hij.

‘Nee, ek sal onthou.’

Annekie stond daar ook. ‘Toe mammie, laat my saamgaan?’ smeekte ze weer. ‘Ek was amper in geen jaar op Uitdraai nie.’

‘Hoor hoe jok jy. Nee Annekie, jy moet boetie oppas. Moet nou soet wees, my kind, en nie weer vra nie.’

Annekie zweeg, droevig starend naar de kar met de twee blauwe paarden ervoor, die al duideliker werd. Je kon nu zien dat oom Giels vrouw er ook bij was, een grote vrouw, altijd in 't zwart.

‘Tante Kornelia is natuurlik by’, dacht Fransina spottend. ‘Oom Giel sal dit nie sommer waag om met my alleen te ry nie. As daar een of ander

kwaadspreker iets van sou sê, sou die ou dit sy hele lewe nie meer vergeet nie.’

Toen de kar stil hield, liep zij naar het hek. ‘Tante-hulle wil nie eers bietjie afklim nie?’

‘Nee, ons moet maar dadelik ry’, zei oom Giel. ‘Jy sal nou maar moet agter sit as jy nie omgee nie, want drie voor sal al te nou sit.’

Ze wuifde tegen Annekie, terwijl zij wegreden, Teunis zag zij alweer naar het land gaan. Zo van ver leek het koren prachtig, maar de kou had toch nog al schade gedaan. Oom Giel reed niet vlug, als altijd bang om te veel van zijn paarden te vergen. ‘Dis die dat die twee perde so lui is’, dacht Fransina. Ze dacht aan Annekie's droevige ogen, waarmee ze hen had nagezien. Ze had haar wel graag meegenomen, maar het was beter dat zij bij boetie bleef. Ze wilde ook oom Giel niet meer lastig vallen dan noodzakelik was; de oude zou toch reeds denken dat de kar zwaargeladen was. Angst benam haar de lust tot spreken. Wat voor berichten zouden zij op Uitdraai vernemen? Iets goed zou het zeker niet zijn. Sjokkerig draafden de paarden en eentonig klopte het draaghout op de disselboom. Het werd warm; de lucht trilde al. Langzaam draaide het wijde, groene veld aan hen voorbij. Hier en daar in de laagten zag je lange spannen ossen de bruine of zwarte grond omploegen en nu en dan zagen ze een kar of ruiter en een enkele wagen,

minder dan gewoonlik. De wind lag roerloos. Ondanks het zonnige weer en het frisse groen van het veld had die wijde stilte iets neerdrukkends. De rebellie lag op het land. Lange tijden reden zij zonder woorden.

Toen zij het kleine dorp naderden begon haar hart snel te kloppen en haar handen zweetten van zenuwachtigheid. ‘Ek wonder watter nuus sal ons vandag hoor’, zei ze.

‘Ja, ek wonder ook’, zei oom Giel. Zijn toon was niet bemoedigend.

‘'n Mens moet nou se dae hom maar klaarmaak vir slegte nuus’, zei tante Kornelia.

‘Ja tante, dis waar.’

Bij het postkantoor stond een groep mannen in levendig gesprek. Ze wendden allen het hoofd naar hun kant en het leek Fransina of zij allen naar haar keken. Een paar regeringsmannen met hun geweer omgehangen reden voorbij en het scheen haar toe of zij er trots en overmoedig uitzagen. Een wrevel tegen hen kwam in haar op. Het was niet zo druk als gewoonlik op Zaterdag en telkens zag ze vrouwen, die zonder hun man waren. Voor een winkel hielden zij stil en oom Giel spande uit. Daar binnen scheen Fransina weer de aandacht te trekken. Er waren nog al wat mensen en telkens als zij haar hoofd draaide merkte zij op, dat ogen op haar gevestigd waren.

‘Hoe die mense belang in jou stel as jy die geluk het om 'n man te hê wat rebel is’, dacht zij.

Terwijl oom Giel zijn zaken ging doen, deed zij met tante Kornelia haar inkopen. Nu en dan ontmoette zij bekenden, maar zij durfde niet naar nieuws vragen en niemand sprak met haar over de rebellie. Oom Giel zou hen straks wel alles weten te vertellen.

Een jonge vrouw kwam binnen en ging naar Fransina toe. Haar gezicht liet zien, dat zij geschreid had. ‘Dag Fransina’, zei zij en zij sprak zacht en hees, alsof zij weer in tranen kon uitbarsten. Haar lippen beefden. Het was de vrouw van een van de mannen, die bij Bart waren. ‘Kom bietjie saam’, wenkte ze en trok Fransina bij haar hand buiten achter de winkel.

‘Is dit nie vreeslik, Fransina? Het jy dit al gehoor van generaal Myburg?’

‘Nee, wat is dit?’

‘Generaal Myburg se kommando is heeltemal verslaan. Daar het 'n hele klomp van hulle in die slag gebly. Ek is tog so bang dat my man ook geskiet is.’

‘Hoe weet jy?’

‘Elkeen weet dit. Almal praat daarvan. Hulle sê dit was 'n onverwagse aanval. Die rebelle het geen kans gehad nie. Hulle sê dat daar in die twintig rebelle geval het.’

‘O Martha’, zuchtte Fransina. Zij gevoelde zich draaierig, alsof zij flauw kon vallen en greep zich vast aan de uitgespannen kar. Als Bart daarbij was? Hij zou zeker daarbij zijn. Hij was natuurlik op de gevaarlikste plaats geweest.

‘Gaan sit’, zei de vrouw. ‘Sit hier op die kar. Sal ek gou bietjie water kry?’

‘Nee wag maar, dit gaan al beter.’

‘Maar is dit seker dat hulle ook by generaal Myburg was?’

‘Dit is iets wat ek nie kan uitvind nie, maar hulle plan was mos na hom toe.’

‘Ja maar tog, dis miskien moontlik dat hulle nog nie by hom was nie.’

‘Maar hulle sê, dat hij met kommandant Venter verenig het en die was by generaal Myburg.’

‘O, dan was hij ook maar daar? - Jy weet niks van Bart nie?’ vroeg zij twijfelachtig. ‘Hê jy niks oor Bart verneem nie?’

‘Nee waarlik nie, Fransina; ek sou jou dit sê.’

Ze zagen dat tante Kornelia hen zocht en dadelik daarop met oom Giel aankwam. Hij leek bedrukter dan ooit; zijn gehele houding drukte ontmoediging uit en zijn stem was nog doffer dan gewoonlik.

‘Dit is baie treurige nuus’, zei hij, ‘maar jy hoef jou darem nog nie onnodig te verontrus nie, Fransina en jy ook nie, Martha, want Bart en sy

mense was nie by generaal Myburg nie. Hulle is nog algar buitekant.’

‘Weet oom dit seker?’

‘Ja, dis positief. Bart en sy klomp was nie in die slag nie. Hulle was eers by Rooi Martines Venter maar het weer van hom af weggegaan. Rooi Martines het toe met generaal Myburg verenig, maar Bart en sy klomp was toe nie meer by hulle nie. Dis nou seker. - Die beste is om nou maar moed te hou’, voegde hij er aan toe. ‘Bart sal nou seker ook maar kom oorgee; dis al wat hy kan doen.’

Toen ging hij weer inspannen en reden zij heen, nagekeken door velen, Fransina bleek en in zichzelf gekeerd, haar gezicht half verborgen achter de grote rand van haar hoed.

 

Buiten het dorp reikte oom Giel haar een paar rekeningen. ‘Dit was al wat daar in die pos was’, zei hij, ‘en dan koerante, maar die sal ek jou net-nou gee.’

Nog geen brief van Bart nie’, dacht ze. Hij kon haar toch iets laten weten. ‘Hy voel seker nog vies’, dacht ze. Tranen van teleurstelling kwamen in haar ogen.

Oom Giel dacht aan hetzelfde. ‘Sou Bart dan nooit die kans kry om aan haar te skryf nie? Of sou hulle so kwaad wees vir mekaar dat hy nie

wil skryf nie? Dit sou darem tog te erg wees. Maar moontlik hou die pos sy briewe agter. Miskien is hy ook bang om te skryf omdat hulle dan kan agterkom waar hulle is.’ - Hij durfde er echter niet met Fransina over spreken.

Meestal reden zij in stilzwijgen voort. Het was op het heetst van de dag en moe en warm en terneergeslagen zaten zij daar met hun drieën te tobben.

Daar was voor Fransina een brief van de landbank om Bart eraan te herinneren, dat hij op het eind van de maand zijn rente moest betalen en een deel van zijn schuld aflossen. Ook een rekening van twintig pond van een van de winkeliers van het dorp en dan nog een rekening van een man van Kalklaagte een rekening van tagtig pond. Dat was natuurlik een vergissing, de man had een verkeerde voor. Er stonden geen bizonderheden bij, eenvoudig ‘to goods’1) en dan het bedrag. Daar behoefde ze niet eens op te antwoorden. Die man zou later wel zijn vergissing bemerken. De rekening van de winkelier op Uitdraai viel haar tegen. 't Was meer dan zij had verwacht. Aan de landbank zou zij vragen of zij wilden wachten tot Bart weer thuis was. Onder al dergelijke overleggingen door bleven haar gedachten toch voortdurend bij de vraag of Bart zich nu zou overgeven en wat men

met hem doen zou als hij vrijwillig zijn wapens neerlegde. Zij wees de rekening aan oom Giel. ‘Ken oom die man?’ vroeg zij.

‘Nee, maar ek weet wel van 'n winkel op Kalklaagte.’

‘Dis natuurlik 'n vergissing’, zei ze.

‘Ja, dis seker maar 'n vergissing’, antwoordde hij, maar nadat hij de rekening gezien had zei hij bijna niets meer, zat aldoor daaraan te denken. Bart was over Kalklaagte gegaan. Zou hij daar misschien voor zijn mannen dingen gekocht hebben? Het leek hem al waarschijnlijker. Maar hij zei er tegen Fransina niets over.

 

Twee dagen later kreeg zij een nieuwe rekening, nu van een winkelier op Diepsloot, een rekening van sestig pond en tegelijk nog een rekening van oom Jan de Beer van twee paarden, elk van twintig pond. Toen schrok ze. Wat zou dat betekenen? Zou Bart dan die paarden en andere dingen gekocht hebben? Dadelik ging zij op weg naar oom Giel. Het was in de middag, kort na den eten en oom Giel zat op zijn stoep een pijp te roken en te overdenken al wat er de laatste tijd was gebeurd. Toen hij een vrouw langs het doffe pad, dat van zijn huis naar dat van Bart liep, zag opkomen, haalde hij zijn verrekijker.

‘Fransina’, zei hij. ‘Daar is seker 'n fout.’

‘Sikspens’, schreeuwde hij, ‘span dadelik in.’ Hij hielp mee en vijf minuten later reed hij al Fransina tegemoet.

‘Alla Fransina, kom jy dan met die voet na ons toe?’ vroeg hij ongerust. ‘Jy kon maar 'n boodskap gestuur het, dan het ons jou kom haal.’

‘Ek kon ook maar laat inspan het oom, maar die perde was in die kamp en Teunis en die kaffers is in die lande en ek het so geskrik, dat ek sommer gou met die voet gekom het. Waar gaan oom heen?’

‘Ek het jou sien kom en toe het ek gou laat inspan.’

‘Is daar iets verkeerd?’ vroeg hij.

‘Ja oom, ek meen so. Oom weet van die rekening van die Jood op Kalklaagte, nou het ek weer 'n rekening van sestig pond van 'n ander winkelier gekry en ook 'n rekening van oom Jan de Beer van Putjieshoek, van twee perde, elk van twintig pond. Wat kan dit tog wees, oom Giel? Sou Bart dan die perde en die goed gekoop het?’

Oom Giel gaf eerst geen antwoord. ‘Laat my bietjie sien?’ vroeg hij. ‘Dis heel moontlik dat Bart die goed en die perde gekommandeer het’, zei hij.

‘Maar dis onmoontlik, Bart kan dit nie doen nie; ons kan dit nie alles betaal nie oom, dis ontmoontlik.’

‘Jy weet self hoe Bart is’, zei oom Giel. ‘As hy 'n ding doen, doen hy dit nie half nie. Sy mense het waarskynlik sekere dinge hoog nodig gehad en toe het hy die goed gekommandeer en daarvoor geteken, dit lyk my so.’

‘Hy wil nou homself totaal uitroei’, zei Fransina bitter.

‘Moontlik kan daar darem 'n vergissing wees’, zei oom Giel, ‘maar vir my lyk dit amper of dit so kan wees.’

Toen zij voor het huis kwamen, stond tante Kornelia hen op de stoep af te wachten, vrees voor slechte tijding in haar groot bleekbruin gezicht.

‘Wat is dit, Fransina?’ vroeg ze dadelik.

‘O tante, dit lyk vir my of Bart homself nou wil uitroei. Kyk wat kry ek almal.’

De oude vrouw zuchtte, maar zei niets. ‘Kom eers binne’, zei ze. ‘Sou neef Bart al die goed gekommandeer het?’ vroeg ze toen.

‘Dit lyk so’, zei oom Giel.

‘Maar dit mos vreeslik baie oom?’ klaagde Fransina.

‘Ja en wie weet hoe het die Jode vir Bart verneuk. Hulle sal die hoogste pryse opgesit het, die kan jy my glo.’

‘Maar Bart het tog nie nodig om dit alles te betaal nie’, zei tante Kornelia. ‘Die wat die goed gekry het behoort dit te betaal.’

‘Maar Bart het geteken, tante en ons sal maar moet opdok.’

‘Die ander mense sal darem ook daaraan help, dink ek.’

‘Ek weet nie, tante. Ek twyfel daar hard aan. Dit sal maar ons wees, wat die skade sal ly.’

Zij zwegen bedrukt. Toen zei oom Giel. ‘Die beste sal wees om die prokureur te gaan sien. Ek en my vrou moet tog môre weer dorp-toe; as jy wil kan jy saamry, dan kan jy die dinge met hom bespreek. Dit lyk my tog die versigtigste.’

‘Ja oom.’ Zij was erg verdrietig. Dat was al wat zij van Bart hoorde, rekeningen van schulden, die hij onnodig maakte. Wie wist hoeveel meer er nog zouden komen.

‘Ag, maar die lewe word swaar tante’, zuchtte zij. ‘As oom Giel nie hier was om my altyd te help nie, weet ek nie hoe sou ek dit maak nie.’

‘Nee wat Fransina’, dis niks om van te praat nie’, zei hij, ‘ons is mos bure.’

Hy bracht haar weer terug. ‘Hou nou maar moed’, zei hij, ‘dinge sal weer regkom. Skielik kom daar partymal weer verligting.’

 

De volgende morgen reed zij met oom Giel en tante Kornelia weer naar Uitdraai. Het ijlgebouwde dorpje lag na een nacht van regen blinkend gewassen in de zonnige dag. Het was stil in de straten,

alleen in het midden, waar de meeste winkels en kantoren stonden, was enig gewoel. Oom Giel zette haar bij den prokureur af en reed met zijn vrouw verder.

Toen zij binnenging zat daar in het wachtkamertje Ferdinand Basson, een jonge man met een blozend gezicht en met een bril op. Hij was van dezelfde leeftijd als Fransina, dertig jaar, maar leek jonger. Zijn blauwe ogen achter de brilleglazen keken goedig en opgeruimd en het kleine, zwarte snorretje boven zijn rode mond stond hem goed. Hij was goed gekleed en zag er verzorgd uit. Verrast stond hij op, toen hij zag wie er binnenkwam. Zij kenden elkaar van hun kindstijd af en hij had veel moeite gedaan om haar te krijgen, maar zij had de voorkeur gegeven aan Bart.

‘Dis 'n mistake1) wat sy gemaak het’, dacht Basson altijd, ‘sy sou dit by my beter gehad het.’ Hij was nogal rijk. Sedert een jaar was hij nu weduwnaar. Zijn enig kind, een meisje, was bij zijn schoonouders en hij woonde met een jongere broer van hem alleen op zijn plaats. Hij was echter veel van huis, handelde in vee en spekuleerde in grond.

‘Ha, dis jy Fransina’, zei hij blij.

‘Dag Ferdinand’, zei ze. ‘Sit jy hier en wag vir die prokureur?’

‘Ja, daar is iemand by hom, maar hy sal gou

klaar wees. Maar jy kan maar voor my ingaan as jy besigheid het, ek is nie so doodhaastig nie. - En hoe gaan dit nog verder?’

‘So op 'n manier. Jy weet natuurlik dat Bart gerebelleer het.’

‘Ja en hy veg nou dat dit bars daar in die bosse, hoor ek.’

‘Waar hoor jy dit?’

‘Weet jy dit dan self nog nie? Hy het daar 'n klomp van die regering bygetrek en hulle kafgeloop.’

‘Wanneer was dit gewees?’

‘Dit moet laaste Vrydag of Donderdag gewees het. Is jy nie trots op hom, Fransina?’

‘Wat is daarin om trots op te wees? Wat se nut het dit om jouself te laat doodskiet en ander mense dood te skiet vir 'n saak wat al verlore was voor dit aangevat is.’

‘Dit moet darem iets wees om trots te voel as jy 'n man is soos Bart’, zei hij. ‘Ek wens ek was ook dapper. Maar ek is nie. Ek is geen vegsman nie; ek is sommer 'n ou vrou.’

‘Was almal maar so, dan was dit baie beter. Die dapper vegsmanne wil net doodmaak en die mensdom in die elend dompel.’

‘Hoe lyk dit dan of jy en Bart nie akkerdeer in hierdie kwessie nie?’ vroeg hij verwonderd.

‘Ek wou gehad het hy moes by die huis gebly

het, geen kant kies nie. Dit was vir ons baie beter gewees. Ek sukkel my nou morsdood. Die rebellie is sommer pure bog. Ek sê nie dat Botha en Smuts goed gedoen het nie, maar dit was nou tog eenmaal so ver en daar was niks meer aan te doen nie.’

‘Hulle wil natuurlik weer die vryheid terug hê?’

‘Die rebelle? Nee, dit was glo ek nie die doel nie. Hulle wou net nie by Engeland staan nie; hulle wou gehad het dat ons neutraal sou bly.’

‘Dit was dink ek vir die regering onmoontlik.

‘En is jy dan nie op kommando nie?’

‘Nee, my kry hulle nie. Ek wil nie teen die rebelle gaan nie. Ek het losgekom omdat my niere nie te goed is nie, het ek vir hulle vertel, en dat ek daardeur nie lank agtermekaar kan perdry nie. Dit is nie waar nie, maar mens moet dit vir hulle ook gemakkelik maak. Die veldkornet wat my gekommandeer het is 'n goeie vrind van my, sien jy en ek het dadelik na hom toegery en hom dit gesê. Hy het wel gevoel dat ek sou weier as hy my wou forseer, dus dit sou dan tog ook nie gehelp het nie. Toe kies hy maar die beste kant van die saak. Nou sit ek stil by die huis. Hulle kommandeer somtyds my motorkar, dis al. Nou dit kan hulle maar doen. Maar hulle kry my nie om self daarmee te ry nie. Hulle wou eers, maar toe sê ek: ‘Nee, ek is bang ek verdwaal tussen die rebelle. Ha, ha.

'n Grappie bring 'n mens partymal ver jy weet. Jy moet net weet hoe en wanneer en teen wie.’

Ze lachte. ‘Jy weet Ferdinand, jy is darem nog nie so'n ou vrou as jy jouself uitmaak nie.’

Hij kleurde gestreeld.

‘En jy gaan nog nie weer trou nie?’

‘Ag nee, Fransina. Ek is nie so haastig om nou al weer vrou te soek nie; daar is nog tyd. My oorlede vrou is ook nog maar 'n goeie jaar dood. Sy was 'n goeie vrou gewees, maar soos jy weet, my sin het ek nooit gekry nie.’

Ze werd bloedrood en keek verward door de open deur naar buiten.

Half spottend, half weemoedig zat hij haar te bekijken.

‘Moe nie aanstoot aan my neem nie’, zei hij. ‘Jy weet by my kom partymal die woorde voor die gedagte.’

‘Ja, jy is somtyds maar 'n platjie1).’

De deur van het kantoor ging open en een man kwam naar buiten. De prokureur stak zijn hoofd om de deur en keek vragend naar Basson, maar toen hij Fransina zag, kwam hij naar haar toe. Een lange, magere, donkere man met een bril op; een mens, stil van aard.

‘Help mevrou Nel maar eerste meneer Malherbe’, zei Basson, ‘ek sal solank wag.’

Fransina ging met den prokureur naar binnen en maakte hem haar moeilikheden duidelik.

‘Ja, as dit is soos u dink, dan sal meneer Nel aanspraaklik gehou word vir hierdie geld’, zei hij na enige ogenblikken. ‘Die beste sal wees om eers die winkeliers 'n gespesifiseerde rekening te laat oorlê en dan kan ons sien of ons daar nie iets van kan afkry nie. Hoogswaarskynlik het hulle veels te hoë pryse opgesit en miskien ook nog dinge opgeskryf wat hulle nooit gelewer het nie. Sal ek hulle daar om skryf of wil u dit self doen, dit bespaar onkoste.’

‘Ek kan dit self doen’, antwoordde Fransina. ‘As ek dan antwoord van hulle het sal ek u weer kom sien.’

‘Goed. - Dit is bietjie swak van oom Jan de Beer dink ek, om van u die geld te wil hê. Maar die ou is baie suinig. Sal ek hom skryf en vra om voorlopig van die eis af te sien. Dis miskien beter dat ek dit doen?’

‘Graag.’

Ze zwegen even.

‘U het dit nou nie gemakkelik, nê mevrou?’

‘Nee, dis 'n bittere lewe soos dit nou is.’

‘Ek kan dit verstaan. - Ek hoor meneer Nel en sy klomp hou nog vol.’

‘Ja. Ek het gehoop dat hulle nou maar sou oorgee.’

‘U weet ek bewonder hulle darem al sien ek nie in hoekom hulle nog bly veg nie. Die ding is so te sê tog oor.’

‘Ek bewonder hulle niks nie’, zei ze.

Hij zweeg.

‘Nou ja, mevrou Nel, sal ons dan maar so maak? Moe nou nie wag om my raad te kom vra nie as dit nodig is. Dis 'n swaar tyd vir die rebelle en u hoef nie bang te wees dat ek u nie billik sal behandel nie. Ek is nie net meneer Nel se prokureur nie, maar ek is sy vrind ook.’

Hij deed de deur voor haar open en wachtte op Basson om binnen te komen; die ging echter nog met Fransina mee naar buiten.

‘Moe nie moed verloor nie, Fransina’, zei hij. ‘En mog jy eenmaal op een of andere wyse hulp nodig hê, dink dan aan my. Ek staan altyd klaar. As jy net fluit kom ek aangehardloop.’

Zij groette hem bedroefd. ‘Elkeen wil my help, maar my eie man verlaat my’, dacht zij.

Hij keek haar na hoe zij heenliep in de richting van de bank.

‘Daar loop die vrou wat ek moes gehad het’, dacht hij.

 

Op een vroegen morgen werd Fransina wakker door het stappen van aankomende paarden. Het schemerde. Haastig stond zij op om te kijken wie

daar voorbijging. Haar eerste gedachte was dat het Bart kon zijn, die terugkwam en zij nam, nog voor zij bij het raam was, al het besluit hem koel te ontvangen. Vier ruiters reden op een gang1) voorbij. Pieter en Fransoois en de twee zoons van oom Gawie. Ze reden daar in de schemering grijs en schaduwachtig, onwezenlik als een prent. Dus Bart was er niet bij. Natuurlik, hoe kon hij er bij zijn? Bart zouden ze niet laten gaan. Zij hadden zich dus al overgegeven, want zij waren zonder geweer. Zoals zij was kon zij niet naar buiten lopen om hen aan te roepen en daarom ging zij weer liggen. Nu eerst bemerkte zij, hoe fel zij gehoopt had Bart terug te zien. Haar hart klopte zo luid in haar keel, dat zij het kon horen. Bevend lag zij na te denken. Zo gauw het helemaal licht was zou zij naar Pieter lopen om te horen wat er van Bart was geworden. Zij kleedde zich aan, maar toen kwam een aarzeling. Moest zij nou al daarheen lopen? Zo erg belangstellend zijn om nog voor de zon op was bij Pieter aan de deur te staan om naar Bart te vragen?

‘Wat, ek maak eers vir ons koffie’, dacht zij. Ze ging naar de keuken. De meid had reeds de kachel aangemaakt en het water kookte bijna. Op haar gemak zette zij alles klaar en schonk op. Toen

bracht zij Teunis zijn koffie en toen Annekie. Verward in haar tegenstrijdige gevoelens zat zij daar te drinken. Het was of zij Bart zelf liet wachten. Alsof het hem raakte, dat zij daar nog zo zat en niet dadelik de deur uitholde naar Pieter om te horen.

‘Ek moet nou maar loop’, zei ze opstaande. ‘Ek wil darem weet.’ Maar toen zij naar buiten ging, zag zij Pieter al aankomen. Hij groette haar kalm, doodgewoon en zelfs met iets terughoudends.

‘Hê julle oorgegee?’ vroeg zij.

‘Ja.’

‘Waar is Bart?’

‘Hy het agtergebly in die kamp. Hulle sal hom natuurlik Pretoria toe neem.’

‘Na die tronk?’.

Hij knikte.

Zij zweeg een tijd.

‘Bart sê groetenis’ zei hij.

Ze antwoordde niet. Had hij dan niet eens kunnen schrijven? Al was het maar een paar woorden geweest. Wat voor een man was hij toch. Zij zag nu, dat zij hem eigenlik nog nooit goed had gekend. Dat hij zo hard kon zijn!

‘Is dit al?’ vroeg zij.

‘Ja, hij het niks anders laat weet nie.’

Ze stond op om haar tranen te verbergen en ging naar de keuken, kwam terug met koffie.

‘Waar is oom Gawie?’

‘Hulle het hom ook daar gehou.’

Pieter zat daar met zijn uitpuilende ogen als een kikker te kijken en het was of elk woord hem een opoffering was.

‘Is Bart nie gekwes nie?’

‘Nee, hy mankeer niks.’

Een hele tijd zaten zij weer te zwijgen. Ze wou niets meer vragen en Pieter zei niets, scheen in gedachten verloren; wachtte maar of zij nog meer vragen zou.

‘Ja’, zei hij eindelik met een zucht: ‘Die Bothaiete het ons gewen.’

Hij stond op. ‘Hulle kry nou lekker, vervloekte Engelse1). Maar ons dag kom nog.’

Hij keek Fransina aan, maar zij gaf geen antwoord. Hij ging langzaam naar de deur. ‘Môre’, zei hij.

‘Môre.’

Lang zat zij daar in haar stoel. ‘Bart sê groetenis’, herhaalde zij bitter.

 

Ze sukkelde maar aan met de boerderij. Oom Giel hielp wel met raad en daad en Teunes deed wat hij kon, ook van de andere buren kon zij altijd hulp vragen als het nodig was, maar toch, het ging niet zoals het moest. Het werk vorderde maar lang-

zaam. Met het ploegen en zaaien en planten raakte ze achter, er was niets aan te doen. Van de schapen gingen er dood, die bij beter zorg waarschijnlik behouden zouden zijn gebleven.

De kou had onder het koren niet zoveel schade aangericht als oom Giel eerst gevreesd had, maar later was er roest ingekomen en had veel kwaad gedaan. Het was een regenrijk jaar en reeds in het begin van December ging een van hun paarden dood aan paardenziekte.

Tegen Nieuwjaar hoorde zij, dat de gevangenen brieven mochten ontvangen, maar toen wachtte zij nog een week voor zij schreef. Ze schreef toen een koele brief, meest over zaken. Wat zij moest doen met de rekeningen van de twee winkeliers; wat met de aflossingen aan de bank en de landbank, en zo meer; dan verder meest over de boerderij. Ze ontving een even koele brief terug, waarin Bart haar de raad gaf alles met oom Giel en Malherbe te bespreken. Er was wel voor Annekie een hartelik briefje bij.

Een paar malen had zij Ferdinand Basson weer ontmoet en was eens met hem gaan theedrinken in het koffiehuis. Toen zij hem bij die gelegenheid weer met een vrouw had geplaagd, had hij lachend gezegd: ‘Ek wil nou maar wag tot Bart jou eendag wegsmyt.’ Het was alleen maar een grapje geweest, maar toch waren zijn woorden in haar ge-

dachten gebleven. Zij verbitterde meer en meer tegen Bart. ‘Ek wens ek kan hom darem een keer ook bietjie laat voel’, dacht zij.

Het andere paard was ook doodgegaan. Bijna al de paarden in de omgeving waren dood en zij, die ze nog hadden, pasten ze zo zorgvuldig op en waren zo bang ze te veel te vermoeien, dat er maar heel weinig gereden werd. Oom Giel had nog wel zijn twee karpaarden, maar zorgde ervoor alsof het zieke mensen waren.

Op een zekeren dag reed zij dan maar met den wagen. Het koren was gedorst en had slechts de helft opgebracht van andere jaren. Rekeningen en aanmaningen kwamen er elke week. Oom Jan de Beer had wel uitstel gegeven, maar wilde niet van zijn eis afzien. De winkelier van Kalklaagte en die andere winkelier dreigden met het hof. Ook de bankbestuurder op Uitdraai had haar gemaand en de landbank nam ook al een dreigende houding aan. Haar vader had haar uit de nood kunnen helpen, maar zij wilde zijn hulp niet vragen. Ze waren indertijd half tegen het huwelik met Bart geweest, hadden veel liever gezien dat zij Ferdinand Basson genomen had, die veel rijker was en uit een bevriende familie. Bovendien was haar vader kwaad, dat Bart zijn waarschuwing in de wind had geslagen. Dat zijn brief te laat gekomen was, maakte voor hem weinig verschil. Hij had hem

kort tevoren al persoonlik op die dingen gewezen, zei hij. De enkele keer dat Fransina hem na die tijd had gezien, had zij Bart half verdedigd. Zo was zij nu eenmaal.

Dus reed zij dan maar met de wagen naar Uitdraai, om te laten malen en inkopen te doen en om met Malherbe te spreken.

Ferdinand Basson was ook in het dorp. ‘Alla, maar die dorpie is stil’, dacht hij, toen hij binnenkwam. ‘Die mensdom lyk uitgestorwe.’ Hij reed maar eerst naar de bar. Pieter stond daar zijn paard vast te maken. Hij gebruikte daarvoor onnodig veel tijd, in de hoop Basson te kunnen mislopen, maar die bleef op hem staan wachten. Pieter mocht niet zonder toestemming van Kafferkraal af, maar eenmaal in de week moest hij zich bij de politie komen aanmelden. Dan deed hij tegelijk zijn zaken. Hij was in een woedende stemming en niet geneigd iemand, die niet rebelsgezind was, vriendelik aan te kijken.

‘So ou rebel’, zei Ferdinand vrolik.

‘Dag ou bontpoot1)’, antwoordde Pieter nors, maar nam toch de uitgestoken hand aan. Basson kleurde, maar lachte hartelik. ‘Jy weet, ou broer’, zei hij, ‘dat ek trots daarop is, dat ons ou nasie nog mense het soos julle.’

Daarop wist Pieter niets te zeggen. Hij wist, dat

Basson geweigerd had om met zijn auto voor de regering te rijden en daarom beschouwde hij hem met minder vijandigheid.

‘Kom’, zei Basson, ‘drink saam met my 'n glasie bier.’ Ze gingen naar binnen.

‘Dis wat ek sê’, zei Basson. ‘Ek het nou nie gerebelleer nie, ek het maar doodstil by die huis gesit, want ek is lyk my nie geskape vir sulke ondernemings nie, ek is te lafhartig, ek sê dit reg-uit, maar waarlik, neef Pieter, ek neem my hoed af vir julle wat dit gedoen het.’

Hy keek Pieter weemoedig aan. ‘Ons ou nasie is 'n treurige ou nasie.’

‘Dit het ek nou eers regtig uitgevind’, zei Pieter.

‘Hoor julle iets van Bart?’

‘Al wat ons hoor is dat dit met hom goed gaan. Maar ons kom nie meer baie by sy vrou nie. Sy is mos ook 'n Botha-iet.’

‘Ag nee?’

‘Ja man, sy is. Ek kan haar daaroor nie verdra nie. Haar man sit in die tronk en sy staan by die regering; kan jy so iets verstaan?’

‘Ek wonder’, aarzelde Basson. ‘Is jy daar seker van Pieter?’

‘So seker as ek hier staan.’

Zij zwegen even. ‘Sy kry nou swaar nê?’

‘Ja, sy sukkel, dit kan jy begryp. Sy het ook baie geldelike moeilikhede, verstaan ek. Bart het

'n hoë verband op sy plaas en skuld by die bank en nou kom daar die eise van die winkels waar hy goed gekommandeer het.’

‘Maar dis mos nie reg dat hy dit moet betaal nie. Dis mos julle wat die goed gekry het.’

‘Ek het niks daarvan gehad nie, maar ek is darem gewillig om my deel by te dra.’

‘Julle moet iets doen man.’

‘Kon ek rondry dan kon ek altemit iets probeer, maar nou is ek vas.’

‘Nee man, julle kêrels moet iets doen, dis nie reg nie, jy weet.’

‘Dit is ook nie. Maar ek verstaan dat daar in Pretoria 'n beweging aan die gang is om 'n fonds te stig om al sulke skulde daaruit te betaal.’

‘Dit sou gaaf wees’, zei Basson blij, ‘as hulle soiets gaan doen gee ek ook.’

‘Nog 'n glasie bier?’ vroeg Pieter. ‘Nie? Nou ja dan ry ek maar weer.’

Basson liep met hem mee. ‘Jou perd leef darem nog?’

‘Ja, hy leef nog, maar een van die dae sien jy my seker hier met die bycicle. Dis vreeslik soos die perde vrek.’

‘Myne kan nie vrek nie’, lachte Basson. ‘Tot siens swaer1), dit gaan jou van die beste. As daar

weer 'n rebellie is dan gaan ek wragtie-waar saam, want ek skaam my nou as ek een van julle ontmoet. Weet jy dat ek party dae wens dat ek ook daar in die tronk sit saam met die ander. Tot siens, neef Pieter; alles van die beste.’

Hij ging in zijn auto zitten, maar voor hij de motor aanzette, zat hij enige ogenblikken te denken. ‘Ek ry na Malherbe’, dacht hij. ‘Ek wil probeer of ek iets kan uitvind.’

Bij Malherbe was niemand. ‘Ek wil hê u moet so'n klein huurkontrakkie vir my optrek’, zei hij. ‘Ek het 'n deel van Kwagga'spoort gehuur om daarop 'n klompie beeste te laat wei gedurende die wintermaande. Toen zei hij: ‘Daar is nog iets.’

‘Ja?’

Basson keek Malherbe enige ogenblikken vast aan. ‘Is mevrou Nel, of laat ek sê Bart in geldelike moeilikhede?’

Malherbe keek hem verbaasd aan. ‘Nie wat ek weet nie. Wie sê so?’

‘Hulle dink nie daaroor om hulle grond te verkoop nie?’

‘Nee. Hoekom?’

‘As hulle ooit wil laat my dan weet nê?’

‘Ja, maar daar is glad nie so iets nie man? Wie sê jou sulke dinge?’

‘Nee, niemand nie. Sommer my eie gedagtes. U

beloof my nê? Ek sal 'n beter prys betaal as iemand anders.’

‘Ja goed, maar man jy is baie voorbarig.’

‘Ek is bly om dit te hoor. Tot siens dan. Moe nie met Fransina daarvan praat nie asseblief.’

Malherbe dacht: ‘Wat sou daaragter steek? Sou daar werklik al reeds sulke praatjies gaan? Of wou hy maar net by my probeer uitvind? Maar hoe dit sy, as Bart 'n goeie prys vir die grond kan kry was dit miskien nog die beste oplossing.

Toen Basson het dorp uit was, kwam hij de wagen van Fransina tegen. Omkijkend om te zien wie het was zag hij haar achter onder de tent zitten en hield stil. ‘Hou stil Teunes’, riep zij, ‘Geelbooi draai die briek1).’ Ferdinand kwam naar haar toe. ‘Is jou perde dan ook al dood?’

‘Ja, twee is dood en die ander een, Bart se ryperd, het die regering.’

‘Myne leef nog’, zei hij met een hoofdbeweging naar zijn auto, ‘ek voer hom nou met petrol.’

Ze lachte, vond het leuk gezegd, en lachte weer.

‘Hoe gaan dit met Bart?’

‘Dit gaan met hom glo goed. Hy het al geskryf, maar hy vertel nie veel nie. Maar.die offisiere kry glo ek 'n goeie behandeling, tenminste beter as die ander rebelle.’

‘Jy het geen gedagte wanneer hy sal uitkom nie?’

‘Nee, sy saak het nog nie voorgekom nie. Maar drie jaar sal hy seker kry en bo-op nog boete natuurlik.’

‘Is jy nou nog 'n Sap1)?’

‘Ek is nie 'n Sap nie man. Wie sê jou so? Ek is niks.’

‘Jy is tussen die boom en die bas? 'n Bontpoot?’ Hij lachte.

‘Dit kan ek ook nie sê nie. Ek is vir niemand, ek is teen almal. Ek haat die hele boel. Nie een party is vir my goed nie. Die bestes is nog die wat niks gedoen het nie.’

‘Soos ek?’

‘Soos jy.’

‘Het jy baie besigheid in die dorp?’

‘Taamlik.’

‘Hoelank ry jy daaroor met die wa?’

‘Ons is ses uur daar weg en dit is nou al oor tien.’

‘Sal ek nie vir jou wag nie en jou gou na huis ry met die motor? Ek kan solank by 'n paar mense aangaan waar ek lank-laas gewees het?’

Zij aarzelde even. Het was wel aanlokkelik, maar zij vreesde de praatjes van de mensen. ‘Ek sal maar liewers met die wa terug gaan. Jy weet’, lachte ze, ‘jy is 'n wewenaar en ek is nou 'n gras-

weduvrou1). Dit sal nooit gaan nie; die mense sal dit afkeur.’

‘Ag wat steur jy jou daaraan?’

‘'n Mens moet maar dikwels iets doen of laat die mense ontwil.’

‘Nou ja, soos jy wil. Ek wil darem eendag vir jou kom kuier.’

Ze trok haar wenkbrauwen op.

‘Mag dit ook nie?’

‘O ja, maar tog jy weet, die mense maak maar gou gedagtes, en Bart en ek is tog al nie te groot vrinde nie.’

‘Is dit so nê?’

‘Ja ongelukkig. Ek en hy akkerdeer nie meer so goed nie van dat hy weg is.’

‘Ek verstaan - Ek het altyd gesê dat jy 'n mistake gemaak het die dag toe jy vir hom gevat het.’ Hij schrok toen hij dat gezegd had en keek om te zien wat voor uitwerking zijn woorden hadden. Ze zag peinzend naar de verte zonder te antwoorden. Toen zei ze: ‘Ek en Bart het altyd goed met mekaar geleef, maar die rebellie het alles bederwe. Dis nie dieselfde man meer nie.’

Hij antwoordde niet en enige ogenblikken zwegen zij. ‘Maar ek hou jou op, jy het jou tyd nodig.’

Achter op het bed onder de tent zat Fransina de

kar na te kijken, hoe die snel voortreed en spoedig bovenop de eerste bult verdween. ‘Was dit 'n mistake gewees?’ dacht zij.

Malherbe zat onder zijn werk door aan haar te denken, toen zij binnenkwam. Nadat zij al haar geldelike moeilikheden uitgezegd had, zuchtte hij: ‘Dit lyk nie te goed nie. Is daar nie van u famielie wat u miskien kan help?’

‘Nee.’

‘U vader?’

‘Ek twyfel of Bart hom sal wil vra.’

‘Die rekeninge van die twee winkeliers sal ek darem met vyf en twintig persent kan afbring, dink ek en miskien zal die landsbank wel uitstel wil gee.’

‘Ja, maar dan?’

‘U het nie miskien hier of daar grond wat u sou kan verkoop nie?’

‘Nee, daar is wel die deel van Groenfontein wat eendag myne sal wees, maar dit is nou nog op pa se naam.’

‘Ek sien.’ Hij wachtte lang.

‘Sou meneer Nel gewillig wees om sy grond te verkoop as hy 'n goeie prys kan kry?’ vroeg hij aarzelend.

Ze schrok. ‘Verkoop meneer Malherbe; sou ons ons grond moet verkoop? Maar dan het ons geen plek waar ons kan bly nie.’

‘Nee, ek vra maar. U weet as dinge bly soos

dit nou is, sal U miskien eendag moet verkoop en dan gaan dit miskien so haastig, dat dit moeilik sal gaan om 'n goeie prys te kry. Nou is dit nog nie noodsaaklik nie, maar as mens eenmaal gedwing word om te verkoop is dit altyd sleg, dan moet jy dit vir enige prys laat gaan. As u nou 'n goeie bod kan kry en die Helpmekaarfonds die kommandeerskulde betaal en die boete ook, dan sou u al u skulde kan aflos en nog genoeg oorhou om êrens anders grond te koop. - Is u baie geheg aan Kafferkraal?’

‘Og nie so erg nie. Bietjie natuurlik oor ons daar al so lank woon. En dis goeie mense; maar wat die mense is maar oral goed.’

‘Ja,’ glimlachte hij, ‘die mense is oral goed.’

Weer zaten zij lang te denken.

‘U kan aan my man skryf as u wil en hom vra wat hij daarvan dink?’ vroeg ze.

Hij scheen nog te weifelen. ‘Ons kan nog bietjie wag; miskien kom hy gou los.’

‘Hy sal nie gou los kom nie.’

‘Nee nê?’

‘Nou ja, as u wil sal ek hom dan skryf, hom vra of hy gewillig sou wees om te verkoop en teen watter prys. - Sal ek dit dan maar doen?’

‘Dit lyk my die enigste oplossing.’

‘Ja, dit lyk my ook amper so, tensy u pa sou wil help.’

‘Nee, ons moet pa daarbuite hou.’

Hij zweeg. Oom Kasper van Straten zou kunnen helpen als hij wou, dat wist hij, maar om een of andere reden wilde zij haar vader niet vragen. Ach, daar waren dikwels verhoudingen in families, waar een buitenstaander geen begrip van had. Het speet hem, dat de zaken zo liepen. Hij zag niet graag, dat het een rebel tegenging. Bij het afscheid hield hij haar hand enige ogenblikken vast. ‘Moe nou nie verdrietig wees nie’, zei hij bemoedigend. ‘Sake is nog nie hopeloos nie. As julle nie wil verkoop nie kry ons miskien nog wel 'n ander plan.’

Hij schreef dadelik aan Bart. ‘Ek vra maar net vir die geval 'n goeie koper hom sou voordoen’. schreef hij.

Een week later kreeg hij antwoord. ‘Verkoop maar’, schreef Bart, ‘Ses pond sal ek aanneem. Maar probeer meer kry.’

 

‘Op een morgen kwam Basson weer daar. ‘Wat dink u van die toekoms van asbestos?’ vroeg hij.

‘Daar sal meen ek altyd 'n vraag na wees’, meende Malherbe. ‘Hulle begin dit vir al hoe meer doeleindes te gebruik.’

‘Iemand het my 'n stukkie grond in die bosveld geoffer1) en daar is asbestos op.’

‘Die beste sou wees om 'n deskundige daarheen te neem.’

Zij spraken nog een tijdje daarover en toen zei Malherbe: ‘Bart Nel wil sy deel van Kafferkraal verkoop.’

‘Ja?’ vroeg Basson.

‘Hy vra sewe pond die morg.’

‘Aits, maar dit sal hy nooit daarvoor kry nie.’

‘Ek weet nie. Daar is dertig morge onder water, uitstekende grond en die ander grond is ook goed. Die water is altyd sterk en daar is 'n groot dam wat hulle met hulle viere daar het. Dan die vangdam nog. En al die kampe. En die hele plaas omhein. Daar is 'n eersteklas huis en 'n goeie waenhuis en krale, en alles agtermekaar, want jy weet Bart is 'n boer. Ook nog 'n hele klompie geënte bome.’

Basson zat te knikken. ‘Ja, dat is almal waar, ek ken die plek. Maar sewe pond is 'n baie hoë prys. - Is dit die allerlaagste?’

‘Ja dit is die allerlaagste. Hy het my gesê dat ek moet probeer om meer te kry, maar ek meen dat dit 'n redelike prys is; die verkoper kan tevrede wees en die koper ook. Bart is nie verplig om te verkoop nie, maar hy sê dat hy nie omgee nie as hy sy prys kan kry. Hy kan nou miskien vir jare tog nie boer nie en dan wil hy later maar vir hom 'n ander stukkie grond koop.’

‘Ja natuurlik’, zei Basson. ‘Dis duidelik. As hy moes verkoop sou hy nie so baie vra nie.’

Malherbe keek met vernauwde ogen door zijn bril naar het blozende gezicht van zijn klant. Hij kende Basson goed; een man met veel doorzicht in zaken. Malherbe hield van verstandige mensen. Als Basson die grond kocht voor zeven pond, zat er iets achter.

‘Dus dit is die allerlaagste?’ vroeg Basson weer.

‘Ja, en al die onkoste vir die koper.’

Basson floot zachtjes.

‘Ek sal bietjie daaroor dink’, zei hij. Hij ging een kop koffie drinken en zat de zaak te overdenken. Als hij de grond van Bart Nel kocht, moest hij van zijn spekulatie met die grond in het bosveld vooreerst afzien. De prijs was ook veel te hoog. Bart zou nooit meer dan vijf pond of vijf pond tien krijgen. ‘Ja, so werk ou liefde nog na’, dacht hij. ‘Om die stomme Fransina te help moet ek nou maar 'n dom koop doen. Ek glo nooit dat Bart soveel gevra het nie; dis Malherbe die ou jakkals. - Vandag sal ek hom nog nie antwoord gee nie, maar môre gaan ek die koop deursit. Mens moet vir die skyn ook iets doen. Ek is bly dat Malherbe so baie gevra het, want dit sou snaaks gelyk het om self meer te offer.’

Hij ging naar buiten en stapte in zijn kar. ‘Hier ry 'n ou fool’, dacht hij.

Alleen in zijn Dodge-auto zat Ferdinand Basson te denken aan wat hij waarschijnlik nu ging doen. Dat was alweer een hele tijd later. Hij dacht: ‘Mens kan nie van regskapenheid lewe nie. As jy altyd goed wil wees kom jy naderhand die slegste daar af.’ Met zulke woorden trachtte hij zijn eergevoel en plichtsbesef tot zwijgen te brengen. Het lukte hem maar half.

‘Daar die vrou wil ik hê’, dacht hij. ‘Ek moes haar van altyd af al gehad het, maar nou moet ek haar hê. Reg of nie reg nie; manlik of nie manlik nie, maar daardie vrou wil ik hê.’

Zijn plaats lag ten Zuiden van de Witrand, een volle twee uur te paard van Kafferkraal, bijna vijftien mijl. Hij had Barts grond gekocht en reed daar nu weer heen. Al verscheidene malen was hij er geweest en elke maal was hij twijfelmoediger er vandaan gekomen. ‘As die kans skoon is vra ek haar vandag’, dacht hij.

Daar gingen geruchten dat Bart wel vijf jaar of langer zou krijgen. ‘Dit sal vir Fransina ook 'n verlossing wees’, dacht hij. Hoe lang zou zij nog moeten wachten voor hij thuis kwam? En al die tijd zou zij moeten sukkelen. Tenzij zij van de genade van haar familie ging leven, zou het beetje geld, dat zij had, opgeteerd raken en zou zij op de dag, dat haar man uit de tronk kwam, dooodarm zijn. Dan zou zij een verbitterde man thuis krijgen,

waar zij waarschijnlik in onvrede mee zou leven. Nee, voor haar, meer nog dan voor hemzelf, was het te wensen, dat zij hem nam. Laat de mensen maar praten. Laat Bart zichzelf maar daar in de tronk van woede verbijten, hij liet zich niet meer terughouden. Het was niet goed, het was gemeen, maar dat kon hem niet schelen. Voor deze ene keer zou hij ook maar eens gemeen zijn, ook maar enkel aan zichzelf denken. Bart gaf toch ook niet meer om haar; dat was duidelik. Fransina zei het zelf. Hoe was het mogelik om niet zielsveel van zo'n vrouw te houden. Kun je een kerel begrijpen, die zo'n kostelik mooie vrouw als Fransina van zich vervreemdde terwille van de politiek? Maar zo zijn die politieke voorvechters. Voor de politiek moet alles zwichten. Hun huiselik geluk, hun welvaart, hun vrijheid, alles.

Maar hij was nog niet zo zeker van haar. Het was nog een onbeantwoorde vraag of zij hem wel zou nemen. Zij was wel altijd vriendelik en hartelik, maar toch steeds op een afstand en ongenaakbaar. ‘Dan is dit ook goed’, dacht hij. ‘As sy nog soveel van hom hou dat sy hom wil troubly, dan is dit goed. Maar ek gaan haar die kans gee en my geluk probeer.’

Het was in de middag, een uur of twee. Langzaam werkte hij in het zandige pad tegen de Witrand op. Toen hij boven was, lag Kafferkraal voor

hem en zag hij het ongeschilderde zinken dak van Fransina's huis blinken. Hij zuchtte alsof hem een zware taak wachtte.

Zij was in haar huis bezig, terwijl haar gedachten heen en weer gingen tussen Basson en Bart. Zij verwachtte hem vandaag weer; hij had het haar gezegd. Ze was altijd blij als zij hem zag. Hij was zo goedig en opgeruimd; een goeie man. Toen hij, de slimme zakenman, zo'n hoge prijs voor hun grond gegeven had, had zij wel begrepen, dat daarachter een verlangen school om haar te helpen. Hij hield nog altijd van haar. Dat had hij wel niet ronduit gezegd, maar in zoiets vergis je je niet gauw. Had ze hem twaalf jaar vroeger maar genomen, hoeveel gemakkeliker en aangenamer zou haar leven geweest zijn met zo'n gelijkmatig gestemde, goedige, opgeruimde man, die nog rijk was bovendien. Met Bart was het samenleven altijd een beetje moeilik geweest. Telkens geraakte je in sloten of moest je als 't ware tegen kliprandjes opklimmen. Dan stond je wel weer eens samen op een hoogte en leek het leven prachtig, maar je was nooit zeker hoelang dat zou duren. Bij Ferdinand zou het geweest zijn alsof je over gelijk veld reed met weinig stijging en daling, gemakkelik, aangenaam, veilig. Hij zou goed voor haar geweest zijn, haar alles gegeven hebben wat zij wou, blij en gelukkig om haar goed te kunnen doen, verliefd

altijd, maar kalm. Bart was buiig. De ene dag haar verheerliken en de andere dag nukkerig of kwaad. Hij kon uren met zijn hoofd in haar schoot liggen als een opgeschoten jongen, en dan weer waren er dagen dat hij haar nauweliks scheen te zien, liep hij rond met gedachten, die hij niet uitsprak. O, hij was een moeilike man. Maar zij hield toch van hem. Als die rebellie maar niet gekomen was. En als hij nu nog maar schreef, zodat zij kon zien, dat hij naar haar verlangde. Maar hij zat daar in de tronk haat te kweken tegen haar, omdat zij geen rebel was, omdat zij gezegd had, dat zij hem dat nooit vergeven zou. Omdat zij niet zelf vriendelike brieven wou schrijven als hij het niet eerst deed.

‘Hy haat my’, dacht zij. ‘Hy het mos gesê: Eers maak ons hierdie ding reg en dan maak ek met jou reg.’

Annekie was gaan spelen; Teunes was op zijn fiets naar Welgevonden; boetie sliep. Zacht, om hem niet te wekken, knapte zij zich in haar kamer wat op. Dat deed zij altijd als zij wist dat Ferdinand kwam; dat doe je vanzelf voor iemand van wie je weet dat hij je mooi vindt, zonder enige bijbedoeling. Ze zag in de lange spiegel haar slank figuur, haar nog jong, fris gezicht met de mooie, lichte, sprekende ogen onder haar golvig, welverzorgd dik blond haar. Een poosje later hoorde zij

de auto en ging ze naar buiten om Basson binnen te nodigen. Hij keek rond of hij niemand zag. Het was stil in huis. Buiten was ook alles stil. De warme middag lag te rusten. De half toegeschoven gordijnen gaven het vertrek een aangenaam koel licht. ‘Is jy alleen by die huis?’ vroeg hij half fluisterend, nog voor hij ging zitten.

‘Ja’, zei ze verwonderd. Ze zag toen, dat hij zenuwachtig en gejaagd was; zijn adem was kort en hij had ongewone, witte vlekken in zijn blozend gezicht. Hij kwam naar haar toe waar zij stond en nam haar twee handen. ‘Het jy nog nie gemerk, dat ek nog altyd van jou hou nie?’ vroeg hij.

Zij knikte. ‘Ek het dit gemerk ja’, zei ze ernstig.

‘En hou jy van my ook?’

‘Ek is 'n getroude vrou’, antwoordde zij ontwijkend.

Hij liet haar handen los en zij gingen zitten, tegenover elkaar tegen de muur.

‘Fransina, laat ons reg-uit praat. Wil jy nie van Bart skei en my vat nie? Ek het altyd aan jou bly dink, ook nog toe ek getroud was; ek kon dit nie help nie.’

Na een paar ogenblikken zei ze. ‘Is dit nou mooi van jou, Ferdinand, om my dit te vra nou Bart in die tronk is?’ Ze had dat niet willen zeggen en toch zei ze het.

‘Nee, dis gemeen, ek weet dit, maar ek moet.

Dit moes daaruit. Mens kan nie altyd stilbly nie. Dit kwel my dae en nachte. Ek moet dit sê.’

‘Ja’, zei ze. ‘Ek verstaan.’

‘Hou jy nog van Bart?’

‘Party dae, maar party dae nie. Dit is soos mielies wat by die dag verlep en snags van die dou weer bykom. - Maar daar val geen dou meer nie’, voegde zij er treurig aan toe. Zo had zij soms zitten denken en nu kwam het net zo uit haar mond.

‘Jy meen hy wys nie dat hy nog van jou hou nie?’

‘Dis wat ek meen.’

‘Nou ja? Wat twyfel jy dan nog?’ Hij kwam naar haar toe en wilde zijn armen om haar heen leggen, maar ze hield hem zacht tegen. ‘Nee wag nog Ferdinand. Moe nie aan my vat nie. Ek wil eers oor jou woorde nadink.’

Hij ging zitten en zij stond op om naar de keuken te gaan. Toen zij terug kwam met koffie zag zij nog bleek, maar was schijnbaar bedaard, begon over onverschillige dingen te spreken. Hij antwoordde verstrooid. Toen hij zijn koffie uitgedronken had en het kopje op tafel zette, rinkelde het.

‘Ek ry nou weer maar’, zei hij. ‘Ek kom jou later weer dieselfde ding vra. As jy nie kans sien om Bart te laat staan nie, moet dan net nie kwaad vir my wees nie.’

‘Nee’, zei ze. ‘Ek weet jy meen dit goed met my, Ferdinand.’

Luisterend naar het wegrijden van de auto herhaalde ze: ‘My liefde is soos 'n mielie wat verlep omdat hy geen reen en geen dou kry nie.’ Het was of het zeggen van die droevige woorden haar een zekere troost gaf.

Het duurde een week voordat zij aan Bart schreef. Al die dagen had zij geaarzeld of zij hem erover schrijven zou of niet en getwijfeld wat en hoe zij hem schrijven zou. Eindelik deed zij het.

‘Ferdinand Basson het my gevra om met hom te trou. Hy wil hê dat ons moet skei. Wat dink jy Bart? Moet ons skei of moet ons nie?’ Zij wondde zichzelf daarmee evenveel als zij meende Bart te zullen wonden, maar het verlangen om hem pijn te doen was te sterk in haar. Ze wilde hem ook laten lijden. Zijn onverschilligheid breken, hem laten schreien van smart daar in de gevangenis. Hij zou haar woedend terugschrijven, verwijten. Dan was alles weer goed. Dan zou zij hem schrijven dat zij nog altijd van hem hield; dat zij hem alles vergaf. Ze zou trachten hem op te zoeken in de tronk en hem opbeuren en hem zeggen dat in haar hart zij eigenlik trots op hem was. Zo stuurde zij de brief weg. Zij wist diep in haar gevoel dat zij dom was, dat zij een gevaarlike poging deed,

dat Bart de koppigste en hooghartigste man was dien zij kende, maar toch deed zij het.

 

Fransoois kwam te paard van Uitdraai, zijn zadelzakken vol van allerhande dingen, die hij voor zijn vrouw had moeten kopen; koffie, suiker, thee, een stuk rundvlees; en zijn baadjeszakken zaten vol brieven en kranten voor hemzelf en voor de andere buren. Oom Gawie's brieven kwamen altijd bij de winkel en voor oom Giel bracht hij geen brieven mee, want die ouwe reed er altijd zelf om.

Er was ook een brief voor Fransina. Die was van Bart; hij kende het handschrift. Het was maar zelden dat zij aan elkaar schreven, dat wist hij. Zij was hem ook nog niet gaan bezoeken. Het ziet er niet goed uit. Zo zat hij te denken. Bijna de gehele weg langs dacht hij aan die twee, het meest aan Fransina. Zij deed verkeerd, gaf de mensen aanleiding om over haar te praten. Basson kwam daar veel te veel en men had ze samen in het koffiehuis van Uitdraai zien theedrinken. Het leek of die vrouw onverschillig werd. Zo'n vrouw, die op zichzelf woonde, moest dubbel voorzichtig zijn. Je werd zo gauw bepraat. Je kon ook nooit weten, hoe dit Bart ter ore kon komen. Katrina had er mogelik al met Gawie over gesproken. Maar Gawie zou niet zo gek zijn om het over te vertellen. Toch, je weet nooit hoe iets soms uitlekt. Hij wou, dat Aletta eens

met Fransina ging spreken, haar waarschuwen, maar die wilde niet, zei dat het haar niet aanging.

Fransina was niet gemeen, dat geloofde hij niet, maar als zij op deze manier doorging, zou zij een slechte naam krijgen, dat was zeker.

‘Was ek bietjie ouer dan sou ek self met haar daaroor praat’, dacht hij.

Toen hij bij haar hek afsteeg kwam Fransina naar buiten gelopen. Zij verbleekte toen hij haar de brief gaf, maar wachtte ermee hem open te maken. ‘Hoe gaan dit?’ vroeg hij vriendelik. Hij kon haar niet zoals de anderen verdenken, mocht haar nog altijd graag, hoewel zij een Sap was.

‘Goed’, antwoordde zij. Ze vroeg niet hoe het bij hem ging, Aletta kwam bijna niet meer bij haar en Maria in het geheel niet. Ze lieten haar links liggen, omdat zij niet ook rebels was, meende zij. Laat ze naar de maan lopen. Ze zag niet het goedige medelijden in zijn grote bruine ogen en stond te wachten tot hij zou verder gaan.

Omdat hij wel haar onwilligheid voor een praatje zag, steeg hij op. Hij wilde nog zeggen: ‘Ek hoop dis goeie nuus’, maar hield het terug, omdat hij haar niet wilde laten merken, dat hij het handschrift herkend had.

‘Dag Fransina’, zei hij op een toon alsof hij haar wilde troosten.

‘Dag Fransoois.’

Hij reed heen, maar keek nog eens om. Net een ogenblik, maar zo bleef zij nog een paar minuten in zijn gedachten. Ze had de brief opengemaakt en stond te lezen; zonder hoed, haar blank gezicht bleek onder de kap van dik blond haar, een enigszins lange vrouw, fors van heupen, rechtop met mooie lijnen; een aantrekkelike vrouw. Je kon het begrijpen, dat Basson haar graag wou hebben. Ellendige vent. Hij zou het voor haar en Bart nog moeilik maken.

Waar het pad linksaf zwenkt, keek hij nog eens om. Ze stond daar nog altijd, met de brief in haar handen, zonder bewegen. Iets in haar houding deed hem vermoeden, dat het slechte berichten waren en neerslachtig reed hij verder.

 

Fransina ging naar binnen, haastig, en liep naar haar slaapkamer. Niemand was in huis. Annekie was gaan spelen en boetie was buiten bij de meid. Teunes was op het land. Ze stond daar, met de brief tot een prop gefrommeld in haar vuist, midden op de vloer, haar lichte ogen verdonkerd, bevend van woede en verdriet. Een huilsnik brak uit haar los. Dus dat was het eind. Hij wilde van haar af zijn. Hij wilde haar niet meer hebben. Ze kon Basson maar nemen. Haar lijf schokte onder de vernedering en met haar hoofd op het einde van het ledikant schreide zij hartstochtelik. Hij had nooit

werkelik om haar gegeven. Hoe zou hij anders zo kunnen schrijven? Met brokstukken, in tussenpozen, braken gedachten in haar verdriet door, vaag en half verward. ‘Hy kon tog geskryf het - Is dit nou nodig, Fransina; kan ons nie nog 'n slag perbeer nie. Of so iets. Hy hoef nie te soebat nie. Dit kan sy nie verwag nie. Dit sou sy nie eers wil hê nie. Dit kan Bart nie. Dit sou heeltemal teen sy aard wees. Maar hy kon tog gesê het: Fransina, moe nou nie haastig wees nie, jong. Ek is wel 'n buffel partymal, maar so erg is dit tog nog nie met ons, dat ons uit mekaar moet gaan. Maar nee, hy stel homself weer so ongenaakbaar trots bokant haar. Soos altyd maar. Hy is altyd die hoë, hoogmoedige Bart. In klein dinge goed, maar in groot sake die heerser, die baas, die man wat beveel en vir wie sy moet volg en aan wie sy moet gehoorsaam. So was hy altyd gewees. Jy moet nie teen hom gaan in groot dinge nie. As Bart sê, ek wil Mooiplaas toe ry, na die Liebenbergs, en sy sê: laat ons na Welgevonden gaan, dan sal hy sê: net soos jy wil, ons ry na Welgevonden, maar as hy sê: ek wil die winter in die bosse gaan staan en sy het gesê: laat ons by die huis bly, dan sê hy: maak soos jy wil, bly by die huis, maar ek gaan. As sy wil klere koop, as sy wil gaan kuier vir haar ouers, as sy enige kleinigheid verlang, dan is dit altyd goed; maar as hy wil rebelleer en sy wil

hom daarvan terughou, dan reken hy nie met haar nie, dan bestaan sy nie vir hom nie, dan gaan hy sy eie gang. Sy is maar net een wat hom geselskap gee, een wat sy huis versorg, maar 'n maat was sy nie; sy het nie 'n sê in groot dinge nie. In groot dinge handel hy sonder haar. Wat dink hy van haar? Baie min. En nou dat sy hom geskryf het van Basson, nou staan hy daar trots en ver. Gaan maar, sê hy, as jy wil, my goed.’ - Als met windstoten ging het alles door haar denken.

‘Maar ek gaan hom nie soebat nie. As hy dit dan so wil, dan moet dit maar so wees.’

Ze streek het briefje glad en las weer. ‘As jy wil skei, met plesier.’ Dat was al wat er stond.

Ze lag ten slotte op haar knieën te snikken aan haar bed. ‘Bart, Bart’, schreide ze, ‘het jy my dan nooit regtig liefgehad nie?’

Zij hoorde Annekie in huis komen en sloot haastig haar deur.

‘Mammie, mammie’, riep ze, maar ze gaf geen antwoord tot Annekie aan de knop van de deur draaide. ‘Is mammie daar?’

‘Wag Annekie, ek kom nou.’

Ze waste haar gezicht en deed toen de deur open. Annekie stond daar nog te wachten en keek aandachtig naar het gezicht van haar moeder.

‘Het mammie gehuil?’ vroeg ze.

Fransina antwoordde niet, had alweer moeite

haar tranen in te houden en liep naar de keuken. Zonder Annekie aan te kijken zei ze: Toe, haal nou eers die eiers uit.’

Het kind ging gehoorzaam naar buiten en vroeg niet meer. Langzamerhand kwam Fransina tot bedaren en toen het avond werd en zij ging eten, kon zij weer gewoon met Annekie praten, al geraakte zij wel telkens in gedachten. Wanneer Annekie dacht, dat haar moeder het niet opmerkte, zat zij haar bezorgd te bekijken, maar ze had al geleerd niet met vragen aan te houden. Ook over haar vader sprak zij bijna nooit meer, omdat haar moeder haar dan gewoonlik toch geen antwoord gaf. Nou weer wilde zij telkens vragen:

‘Het mammie slegte nuus van pappie gekry? Het ma oor pappie gehuil?’ maar ze hield het telkens weer terug.

Vroeger dan op andere avonden zei Fransina: ‘Toe jong, gaan slaap nou, dis al laat.’

‘Ek moet nog my resitasie leer ma.’

‘Kan jy dit nie môre-vroeg doen nie?’

‘Ja ma.’

‘Nou toe dan, ek wil ook vroeg kom slaap vanaand.’

Toen Annekie zich uitgekleed had draalde zij nog, terwijl Fransina stond te wachten om haar toe te dekken.

‘Toe Annekie, klim in’, zei ze.

‘Ek het nog nie my gebedjie opgesê nie.’

Dat had ze bij haar tante Martha geleerd toen zij daar een tijdje geweest was en Fransina vond het goed. Daarna bad zij elke avond. Nadat haar vader weggegaan was, had ze daar een paar woorden van zichzelf bijgevoegd. ‘En dat pappie weer gou by die huis mag wees.’ Nu lag ze daar weer in haar witte nachtjurk voor het bed geknield te bidden.

‘Ik ga slapen, ik ben moe,

sluit mijn oogjes beide toe.

Here houd ook dezen nacht

weder over mij de wacht.

En dat pappie weer gou by die huis mag wees.’

Toen zij opstond was Fransina niet meer in de kamer. Die was naar buiten gegaan en op de donkere werf stond zij met haar zakdoek tegen haar mond gedrukt, om niet overluid te schreien.

Annekie klom droevig in bed en bleef wachten, de dekens nog weggeslagen, maar toen haar moeder eindelik kwam, vroeg zij niets.

‘Maak my toe’, zei ze.

Fransina drukte de dekens om haar heen en zoende haar. ‘Slaap gerus, Annekie.’

‘Nag mammie.’ Het kind draaide zich om en drukte haar gezicht in het kussen, maar Fransina deed of zij het niet opmerkte en ging naar de zitkamer.

Lang zat zij daar te denken. Ze kon alles nu kalmer bezien en gaandeweg kwam er meer helderheid. Ze begon de toestand te ontleden en vroeg zichzelf af hoe het alles zo gekomen was en zij zag wel, dat zij zelf er net zoveel schuld aan had als Bart. Ze had het niet zover moeten laten komen. Ze had wel wat vriendeliker kunnen zijn. Bart was nu eenmaal zo; dat had zij toch vroeger ook al geweten. Ze moest hem lang al opgezocht hebben. Maar dat had zij ook wel gelaten om hem niet zeer te doen. Had hij het zelf gevraagd, dan zou zij gegaan zijn. Nu was zij ook wel half bang geweest dat zij onwelkom zou zijn, niet alleen door hun ruzie, maar ook omdat Bart zich misschien zou schamen dat zij hem daar zo zou zien. - Och, je wist ook niet, je raakte in de war met alles. Vandaag had je lief en morgen haatte je. Je verstand raakte in een nevel. Zo gaat het als twee mekaar niet meer verstaan.

‘Maar nou moet ons stop’, dacht zij. ‘Dis nog nie te laat nie. Die brief oor Basson was 'n onvergeeflike fout, maar Bart sal verstaan. Sy moet hom nou maar opreg alles skryf en dan sal dinge weer regkom. Hulle kan nie oor sulke nietighede gaan skei nie. Wat raak haar nog die rebellie? Sy en Bart moet dit weer opmaak. Ek wonder of ek nie na Johannesburg sal gaan nie’, dacht zij.

Maar daar kwam haar trots tegen op. Dat zou

nu al te vernederend zijn. Nee, ze zou hem liever alles duidelik schrijven. Een grote opluchting was in haar gekomen. Morgen aan de dag zou ze hem schrijven. Die onzin moest nou uit zijn. Ze moesten trachten elkaar weer te verstaan. Ze zouden anders nog uit elkaar gaan voor niets.

Eindelik ging zij slapen. Het was half elf. Zij bekeek Annekie. ‘Die arme kind het ook al gehuil’, dacht zij, terwijl zij het lieve gezichtje stond te bekijken. Annekies kleur was nog een weinig bleker dan gewoonlik en de uitdrukking van haar gezichtje, nu nog in haar slaap, was droevig.

Fransina zuchtte. ‘Stomme kinders’, dacht zij.

De volgende morgen, onder haar werk door, dacht zij aldoor aan de brief. Hoe meer zij erover dacht, hoe moeiliker het voor haar werd om de juiste woorden te vinden. Spreken zou toch zoveel gemakkeliker gaan. Tenminste misschien. Praten is soms ook weer moeilik als je allebei driftig bent. Dan kun je nog weer beter schrijven. Ze ging hem niet smeken. Nee waarachtig niet. Ze had ook haar eergevoel. Maar zij wilde hem duidelijk zeggen, dat dit haar bedoeling niet was. Basson had haar wel gevraagd, maar zij wilde hem niet hebben. Zij had het alleen geschreven omdat zij... Daar bleef zij dan steken. Hoe dat te zeggen? ‘Ek wou jou net bietjie terg?’ Dat leek te kinderachtig onder de gegeven omstandigheden. ‘Ek wou jou seermaak,

want ek voel so verbitter?’ Dat was weer te erg. Zo liep zij te overwegen.

Tegen tien uur werd zij verrast door de onverwachte komst van haar ouders. Ze hoorde de kar, nog voor ze die had zien aankomen en blij liep zij naar buiten toen zij zag wie het was. Anders riep oom Kasper al vanuit de kar naar haar, maar die dag scheen hij ernstig gestemd. ‘Dag Fransina’, zei hij kalm, toen hij haar zoende. Zij zag dadelik dat er iets verkeerds was. Zijn blauwe ogen keken neerslachtig en zijn bewegingen waren minder handig en rad. Haar ma was meer zoals altijd; aan haar zag je niet altijd gauw wat zij dacht.

Ze bekeek Fransina van onder tot boven. ‘Jy sien daar goed uit’, zei ze. ‘Jy het weer vetter geword.’ Ze bezag met welgevallen de meer gevulde wangen van haar dochter en de zacht-ronde, blanke armen; haar borst was ook weer voller.

Het was een lange vrouw met grote, donkere ogen, een innemend, mat-bleek gezicht met veel rimpels. Ze was jonger dan oom Kasper maar leek net zo oud.

‘Jy het seker vir boetie gespeen?’ vroeg zij.

‘Ja ma, eindelik.’

‘Ja, hy word darem ook al te groot. Hoe gaan dit met hom?’

‘Baie goed ma; hy slaap nou.’

‘En met Annekie?’

‘Ook goed ma, sy is nou skool-toe.’

‘Waar is Teunes.’

‘Hy is nou ongelukkig juis weg; hy is met die wa na Uitdraai. Hy sal bietjie laat terug wees.’

Oom Kasper spande onderwijl uit, zwijgend. Fransina kwam nader. ‘Sal ek vir pa help?’

‘Nee, dis nie nodig nie Fransina; ek kom goed reg alleen.’

‘Teunes en die kaffers is nie een hier nie.’

‘Dis niks; ek kom klaar.’

Ze bekeek hem aandachtig en vrees voor iets onaangenaams nam haar in. ‘Waarom sou hulle so onverwags gekom het?’

‘Moet pa Uitdraai toe?’ vroeg zij.

‘Nee, ons het net na jou toe gekom.’

‘Ek is bly dat pa en ma bietjie gekom het.’ Maar oom Kasper gaf geen antwoord. Hij legde de tuigen op de kar en leidde de twee paarden naar het paardenkamp om ze daar te kniehalsteren. Hij liep langzaam, keek niet om zich heen, zooals anders zijn gewoonte was, maar hield zijn ogen op de grond. Terwijl zij hem een paar ogenblikken stond na te kijken, was Fransina stil geworden. ‘Wat sou hulle hê?’ dacht ze. ‘Sou hulle iets vermoed van wat aangaan?’

‘Kom in ma’, zei ze en zij hoorde haar moeder zuchten toen zij de stoep opgingen. Ze spraken eerst

over de gewone dingen, hoe het thuis ging met allen, en onder dat alles voelde Fransina, dat haar moeder met een zekere bijbedoeling gekomen was. Oom Kasper kwam ook al gauw, maar hij zei niet veel en toen zij hun koffie gedronken hadden, ging hij naar buiten. ‘Ek loop so'n bietjie oor die plaas’, zei hij. ‘Gesels jy solank maar klaar, Johanna.’

Toen hij weg was, was er een paar ogenblikken een zwijgen. De woorden van haar vader waren zo duidelik, dat Fransina nu maar afwachtte, wat haar moeder te zeggen zou hebben. Dat het over Basson zou wezen wist zij al, want als het over Bart was of een voorstel om bij hen te komen inwonen, zou haar vader niet weggaan.

Tante Johanna zocht naar een begin. ‘Jy weet, Fransina, ons het na jou gekom om jou te waarsku’, zei ze eindelik. Ze trok haar stoel bij Fransina en legde haar hand op die van haar dochter. ‘Moet ons nou nie kwalik neem nie, as ons jou wil kom raad gee, maar ons is regtig bekommerd oor jou.’

Fransina werd bleek, maar wachtte af wat haar moeder verder zou zeggen.

‘Dis in verband met Basson.’

‘Ma? Hoe meen ma?’ vroeg zij heftig. ‘Daar is niks tussen ons nie.’ Maar tegelijk werd zij rood van schaamte, want zij besefte opeens, dat het niet helemaal waarheid was wat ze daar zei. Er was

wel iets tussen hen, al was het dan niet wat haar moeder misschien meende. Had zij niet toegelaten, dat hij van liefde sprak? Al had zij van haar kant wel niets gedaan om hem aan te moedigen, ze had hem toch ook niet afgestoten. Nee, daar was wel iets tussen hen. Als ze zei, dat er niets tussen hen bestond, dan was dat een halve leugen.

‘Nee, natuurlik nie’, antwoordde haar moeder, ‘maar ons is tog bang, dat jy die man te veel ontmoet. - Ons moet die mense ook nie die kans gee om oor jou te praat nie.’

Ze schrok. Daaraan had zij eigenlik niet ernstig gedacht. Basson kwam een enkele maal bij haar, maar dat was toch begrijpelik. Hij kwam naar zijn grond kijken en zij woonde nog op de grond tot de mielies zou geoogst zijn. Anders zag zij hem niet. Als ze mekaar op Uitdraai ontmoetten gingen zij soms samen theedrinken, maar wat stak daar nou in? Zij begon zichzelf heftig te verdedigen.

‘Mense soek almelewe iets om te skinder’, zei ze woedend.

‘Daarom moet mens dubbel versigtig wees.’

‘Nou ja, as hulle dan wil skinder, laat hulle.’

‘Nee Fransina. Wat as daar praatjies gaan, al is hulle nou hoe ongegrond en Bart sou dit te hore kom, dan sou dit tog ellendig wees.’

‘Maar is daar dan al praatjies? Het ma dan van so iets gehoor?’

‘Nee eintlik nie, maar tog, Japie van Martha was gister daar by ons. Hy sê ons moet jou vra om by ons te kom. Jy bly hier te allenig, sê hy. Hy sê en Basson kom so nou en dan hier. Hy wou nie veel sê nie, maar hy sê hy is bang vir praatjies. Hy sê ons moet jou liewers sê om Basson nie meer te ontmoet nie.’

‘Dit is die lae klomp hier, Kafferkraal se skinderbekke’, zei Fransina woedend. Met haar rug naar haar moeder ging zij voor het venster staan en een tijdlang sprak geen van tweeën. Toen kwam Fransina weer zitten.

‘Dankie ma’, zei ze. ‘Ek is bly dat ma my dit vertel het. Ek het eintlik nooit aan so iets gedink nie. As jy self nie gemeen is nie, meen jy dat ander ook goed van jou sal dink. Ons bly onnosel in hierdie opsig. Maar dis hier 'n nare klomp mense ma. Ek begin nou so die haat aan hulle te kry, dat ek kan skreeu. Oor ek nou nie met hulle saamgaan in die politiek nie, nou moet hulle my beskinder.’

Een tijd zwegen zij weer. Toen stond tante Johanna op en loerde om de deur van de slaapkamer. ‘Ag hoe lekker slaap hy’, zei ze.

‘Kom, ons loop bietjie na buite ma, na my blomme. Dit is vir my hier in die huis te benoud.’

Ze gingen naar het bloementuintje achter het huis en zagen oom Kasper ook alweer aankomen. Hij had de paarden alweer gehaald.

‘Wil pa nou al ry?’ vroeg Fransina teleurgesteld.

‘Ja’, zei hij, ‘ek wil weer maar ry, ek is haastig.’

‘Bly pa en ma dan nie hier eet nie?’ Tranen van teleurstelling kwamen in haar ogen, maar hij deed of hij het niet zag.

‘Nee dankie, Fransina, ek moet noodsaaklik by my boerdery wees; ek het net gekom dat jou ma 'n bietjie met jou kon praat.’

Hij spande in en de twee vrouwen hielpen hem.

‘Kan jy maar nie na ons toe kom nie, Fransina?’ vroeg haar moeder. ‘Ek verlang om jou by my te hê.’

‘Nog nie ma, maar so gou as ek kan kom ek.’

Ze kuste haar vader en moeder en stond hen na te kijken, tot de kar in de verte verdween. Toen ging zij naar binnen.

Haar lust om te schrijven was weg en treurig en verontwaardigd zat zij over alles na te denken. Wat een giftige bende mensen was dat toch, die buren van haar. Hoe zou zij nog een van hen vriendelik kunnen toespreken. Maar het was zeker voornamelik die nare Maria. Aletta misschien ook. Wie wist wat voor lasterpraatjes er al over haar in omloop waren. En oom Gawie wist misschien ook al daarvan. Zijn vrouw zou het hem wel al verteld hebben.

‘Miskien het hy dit ook al aan Bart vertel.’

Deze gedachte viel over haar als het bericht van

een ramp. Zou het dat kunnen wezen? Zou Bart haar wantrouwen? Dan kon zij begrijpen, dat hij zo schreef.

Ze gevoelde zich ellendiger nog dan ooit sedert de rebellie. Gejaagd liep zij heen en weer, kwam weer zitten en trachtte haar gedachten te leiden. Bart had altijd een hekel aan Basson gehad, omdat ze hem nog zo half en half gekend had natuurlik. Hij zou zeker alles geloven wat ze van haar vertelden.

Ze was op het laatst zo uitgeput van al de akeligheid, dat ze niet meer samenhangend kon denken. Haar hersens hamerden en zij beefde of zij de koorts had. Wanhopig ging zij op bed liggen. Toen Annekie thuis kwam lag zij nog.

‘Is mammie siek?’ vroeg het kind angstig.

‘Ja Annekie, mammie is siek. Jy moet self maar kos vir jou opskep, ek wil perbeer bietjie slaap.’

Haar gedachten holden rond als een mal schaap. ‘Ek word nog gek’, dacht zij. Uitgeput, geraakte zij ten slotte in slaap. De volgende dag deed zij lusteloos en verstrooid haar werk. Soms besloot zij te schrijven, maar deed het dan toch weer niet, heen en weer geslingerd door haar tegenstrijdige gevoelens. Als Bart dan zo'n verachtelike mening van haar had, laat hem dan lopen. Wat is er nog aan als je man je niet meer vertrouwt.

Basson kwam weer en zij liet hem niet voelen

dat hij onwelkom was. Hij was mettertijd, behalve oom Giel en tante Kornelia, de enige mens, die zij nog graag zag. Ze werd met de dag onverschilliger. Met Bart was het voor altijd bedorven. Al wachtte ze op hem tot hij vrij kwam, goed zou het toch nooit weer worden.

En op zekere dag liet zij Basson Bart's brief lezen.

Zo kreeg hij dan eindelik de vrouw, die hij altijd had begeerd.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen