door kinderen: een vrolijk labyrint, waarin de ouderen, tot hun spijt, de weg weten.
Er gebeuren geen grote dingen in het werk, althans, ze krijgen nooit een grote verwoording, maar ze worden verbeeld in een kleinigheid, vaak verscheurend humoristisch, die de totale verwoesting tegenwoordig stelt. ‘Uitzicht op een haringman’, uit de bundel Kroeglopen ii, een van de verhalen van mijn voorkeur, laat er enkele voorbeelden van zien. Het begint met haast niets: de ‘ik’ en twee mannen aan een haringkar, een gesprek tussen de twee over niks, de haringman die bij de tweede haring van de ‘ik’ daar uitjes op wil doen, hoewel hij bij de eerste nadrukkelijk had gezegd die niet te willen, en de reactie van de haringman: een glimlach en het zinnetje: ‘Ik was even in gedachten.’ De ‘ik’ gaat naar een café aan de overkant, zijn uitzicht is op de kar. Hij bestelt koffie, een vrouw (schitterend getypeerd in haar vervallen staat) komt binnen en roept: ‘Heb je 't gehoord?’ En dan: ‘De zoon van de haringboer aan de overkant is toch gisteren met zijn brommer tegen de tram gereden? Nou, hij is mooi dood. De dokters konden 'm niet redden in het ziekenhuis. Ze zijn 't hem net een half uur geleden komen vertellen.’ En even later zegt ze: ‘Een jongen van zeventien. Hij leerde voor banketbakker. En hij heb op de vaktentoonstelling laatst nog een derde prijs gewonnen met een kasteel van chocola.’ De ‘ik’ ziet aan de overzijde de vader bezig, een televisiebeeld, lijkt het, met gesproken commentaar van de twee vrouwen: ‘Het gezicht van de haringman drukte in het geheel niets uit. Geen smart, geen ontsteltenis, geen wanhoop, geen melancholie. Niets. Hij hielp nu een juffrouw, die er een aantal mee moest nemen in een papiertje.’ Het verhaal loopt naar zijn eind, de haringman nog even in beeld, de vrouwen nog even aan het woord, en ten slotte de ‘ik’, bij wie zich de zin: ‘Ik was even in
gedachten’ verheldert.
Een totale verwoesting. In enkele kleinigheden. Met als hoogtepunt de zin over de derde prijs met het kasteel van chocola, een grandiozer, treuriger en humoristischer beeld voor een belofterijk leven, is nauwelijks denkbaar. En met dat beeld wordt de leerling-banketbakker de afwezige hoofdfiguur van het verhaal, maar ook het verlies dat iedere lezer aangaat, want in de lulligheid van een chocolade kasteel heeft hij zijn grootheid toch nog even aan ons kunnen manifesteren.
Kroeglopen ii verscheen in 1962; het hoort tot het middendeel van Carmiggelts werk. En dat heeft misschien zijn mooiste, zeker zijn treurigste verhalen opgeleverd. In 1983 publiceerde Carmiggelt Mag 't een ietsje meer zijn?, een zeer uitgebreide eigen keuze uit al zijn bundels. De ontwikkeling van zijn werk laat zich er goed in volgen. De vroege bundels zijn uiterst luchtig, komisch ook (nu, achteraf, lijken ze geschreven door iemand die Carmiggelt tracht na te doen: de vroege schrijver zijn eigen imitator, dat is bij alle goede auteurs het geval). Heel geleidelijk treedt een lichte vergrijzing op, het komische wordt humoristisch, het beschrevene laat niet meer zien welk een teveel aan leuks er is, maar hoezeer er een tekort daaraan is.
De taal gaat mee in die visie. Ze wordt niet alleen zorgvuldiger, in de beschrijving wordt ook de innerlijke toestand van de figuren gegeven. De grijsheid neemt toe in dichtheid, het ons vertrouwde wereldof stadsbeeld krijgt gestalte. Wie leuk is, is alleen nog de leukste thuis, en dat is vrij droevig. In die periode van zijn werk publiceert hij ook de bundel die ik het hoogtepunt van zijn werk acht: Kroeglopen.
Er staan niet alleen de beste verhalen in, ze gaan ook een relatie met elkaar aan: in de afzonderlijke stukken ontstaat een doorlopend verhaal over het ‘paradis artificiel’ waarin de hulpelozen bij elkaar komen. Tegen het slot van de verzamelbundel valt er weer licht binnen: de kleinkinderen komen de orde verstoren. En die zien de wereld nog als komisch: het boek loopt haast rond, van de eerste publicatie, Vijftig dwaasheden, in 1940 verschenen, tot Welverdiende onrust, dat in 1982 verscheen.
Een woordenrijk schrijver is Carmiggelt nooit ge-
Auteursrechtelijk beschermd
