Ze zijn gék geworden in Den Haag. Willem Oltmans en de kwestie Nieuw-Guinea

[p. 47]

2. Adres aan de Staten-Generaal

Groep-Rijkens

Begin 1957 bezon Oltmans zich op een manier om vanuit Indonesië de Nederlandse parlementariërs en de publieke opinie te bereiken en te overtuigen met andere inzichten inzake de kwestie Nieuw-Guinea. Hij wilde daarbij ‘de geluiden, die andere Nederlanders, diplomaten en zakenlieden, niet bij het publiek in het vaderland konden overbrengen op zo effectief mogelijk[e] wijze bekendheid geven’.¹¹³ Via Emile van Konijnenburg had hij inmiddels contact met de groep-Rijkens. Dit was een informele groep van voornamelijk Nederlandse industriëlen en zakenlieden onder leiding van Unilever-topman Paul Rijkens. De groep had geen officiële organisatie en sprak dan ook niet namens het gehele Nederlandse bedrijfsleven. ‘Het was,’ aldus Rijkens, ‘een wisselend gezelschap’ waarvan de leden elkaar vooral vonden vanwege ‘hun standpunt, dat afweek van dat van de regering’.¹¹⁴ De groep probeerde te bemiddelen in de kwestie door via informele gesprekken met hooggeplaatste Indonesiërs de officiële onderhandelingen tussen Nederland en Indonesië weer op gang te brengen. De groep was, net als Oltmans, voor de overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië, omdat in hun ogen alleen daardoor de (economische) betrekkingen tussen Nederland en Indonesië konden worden hersteld. Van Konijnenburg was samen met Rijkens de belangrijkste vertegenwoordiger van deze groep. Rijkens was tevens bevriend met prins Bernhard. Zij kenden elkaar onder meer door de Bilderbergconferenties.¹¹⁵ Via de contacten van deze groep probeerde Oltmans informatie in te winnen bij

113 Oltmans, Memoires 1953-1957, 207.

114 Paul Rijkens, Handel en wandel: nagelaten gedenkschriften, 1888-1965 (Rotterdam 1965), 167.

115 De Bilderbergconferentie is een jaarlijkse bijeenkomst die in 1954 voor het eerst werd georganiseerd in het Bilderberg Hotel in Oosterbeek naar aanleiding van de verslechterende relatie tussen de Verenigde Staten en Europa. Initiatiefnemers waren onder anderen de Pool Jozef Retinger, Paul Rijkens, de Belgische ex-premier Paul van Zeeland en prins Bernhard. Dean Rusk, de minister van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten ten tijde van de regering-Kennedy, was een van de deelnemers. Deze politieke conferenties hadden een zeer geheim karakter. Zie ook Gerard Aalders, De Bilderbergconferenties: Organisatie en werkwijze van een geheim Transatlantisch Netwerk (Amsterdam 2007).

[p. 48]

Nederlandse zakenlieden in Indonesië.

Intussen had Oltmans op 21 januari 1957 een artikel gepubliceerd in de Indonesian Observer waarin hij onder meer schreef dat Nieuw-Guinea eigenlijk meteen aan Indonesië had moeten worden overgedragen.¹¹⁶ Persattaché Pekelharing was niet blij met het artikel. Hij vond Oltmans' stelling ‘brutaal’. Bovendien leek het hem verstandiger nu niet over Nieuw-Guinea te schrijven. Oltmans vernam daarnaast van Piet van Bel¹¹⁷ dat Hans Martino, de enige andere Nederlandse journalist in Indonesië, van mening was dat Oltmans weliswaar lef had, maar niet wist waarover hij sprak.¹¹⁸ Het is opvallend hoe vaak er op Oltmans en zijn artikelen werd gereageerd met ofwel de strekking dat hij te weinig ervaring of kennis van zaken had, ofwel dat hij te stellig dan wel te fel schreef, hetgeen het belang van de krant, de regering of Oltmans zelf in gevaar zou brengen. Het is niet uitgesloten dat dit soort reacties voor een deel te wijten was aan Oltmans' stijl, maar het blijft merkwaardig dat er vooral door Nederlanders zelden inhoudelijk op zijn standpunten werd gereageerd.

116 Indonesian Observer 21 januari 1957, 3.

117 Een in Indonesië geboren Nederlander die de geluidsinstallaties bij de toespraken van Soekarno verzorgde. Oltmans zou later bevriend raken met Van Bel.

118 Oltmans, Memoires 1953-1957, 209.

Adres aan de Staten-Generaal

In deze periode leerde Oltmans de Nederlandse gasthoogleraar constitutioneel recht aan de Universitas Indonesia in Jakarta Pieter Drost kennen, die net als Oltmans voor de overdracht van Nieuw-Guinea was. Ze spraken avondenlang over een methode om het parlement en de publieke opinie in Nederland doeltreffend te bereiken. Tijdens een van de gesprekken kwam de mogelijkheid van een Adres aan de Staten-Generaal ter sprake. Oltmans had van het bestaan van deze mogelijkheid gehoord via Pekelharing. Drost reageerde enthousiast op dit idee. Hij zou de tekst schrijven. Oltmans en Drost probeerden vervolgens het Adres aan zoveel mogelijk vooraanstaande Nederlanders in Indonesië voor te leggen in de hoop dat ze het mede zouden ondertekenen. Oltmans zei daarover: ‘Soms zegde men ons een handtekening toe, die later, na onderling overleg in de roddelende en aarzelende Nederlandse gemeenschap dan weer werd teruggetrokken. Iedereen, de moedigen niet te na

[p. 49]

gesproken, scheen in zijn broek te doen voor mogelijke reacties uit Nederland.’ Uiteindelijk zetten niet meer dan achttien Nederlanders hun handtekening onder de tekst, mede doordat toezeggingen van een aantal functionarissen van verschillende Nederlandse bedrijven op het laatste moment door hun superieuren nog werden teruggetrokken.¹¹⁹ De meeste handtekeningen kwamen dan ook niet uit het bedrijfsleven, maar van Nederlandse academici werkzaam in Jakarta.¹²⁰

Op 28 januari 1957 werd na de verzending aan de Staten-Generaal de volledige tekst van het Adres gepubliceerd in De Nieuwsgier, een Nederlandstalige krant die in Indonesië werd uitgegeven. Ernaast werd een oproep geplaatst aan Nederlanders in Indonesië die zich met de inhoud van de tekst konden verenigen, om hun steun te betuigen. De slotalinea van het Adres luidt (de toon is hier iets feller dan in de rest van de tekst):

‘In verband met het bovenstaande hebben ondergetekenden de eer de Leden van de Staten-Generaal eerbiedig te verzoeken wel ten spoedigste te overwegen of het Nederlandse belang niet gebiedend eist, dat de Nederlandse Regering haar afwijzende en onbuigzame houding wijzigt en zich alsnog bereid verklaart met de Indonesische regering van gedachten te wisselen teneinde “door vredelievende en redelijke middelen” te geraken tot een definitieve vaststelling van de staatkundige status van Nieuw-Guinea in een geest van verdraagzaamheid, welwillendheid, bereidheid en vertrouwen.’¹²¹

De toon van het Adres is scherp kritisch, maar niet onredelijk. De auteurs wijzen op de moeilijk houdbare internationale positie van Nederland, de belangen van Indonesië en het Nederlandse zakenleven en doen daarnaast een verzoek tot vergevingsgezindheid, zowel van Nederlandse als Indonesische kant. Een overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië komt niet ter sprake. De nadruk ligt op het verzoek tot heroverweging van het Nederlandse standpunt.

Ondanks het relatief gematigde Adres was Oltmans zich ervan bewust dat zijn actie met Drost gewaagd was. In zijn boek De ver-

119 Oltmans, Memoires 1953-1957, 210-11.

120 Drooglever, 377.

121 Zie voor volledige tekst Oltmans, Memoires 1953-1957,

[p. 50]

raders (1968), dat leest als een lange tirade tegen de Nederlandse staat, schrijft Oltmans zelfs: ‘Als het dan niet mogelijk is langs bestaande kanalen de verziekte vooroordelen en misvattingen van een kritieke situatie te doorbreken, dan maar via een fikse rel.’¹²² Een dag voor de publicatie zou Oltmans Soekarno voor het eerst bij een massabijeenkomst in Bandung in actie zien. Hij was onder de indruk van de sprekende Soekarno, die in een soort trance leek te verkeren. Soekarno trok fel van leer tegen het Nederlandse imperialisme, waardoor de sfeer in de massa sterk anti-Nederlands werd, met enige benauwde momenten voor Oltmans zelf tot gevolg. Op de terugweg uit Bandung, veilig in de auto, overhandigde Oltmans Soekarno een exemplaar van het Adres. Soekarno las de tekst en zei daarna: ‘Wim, je hebt je land een belangrijke dienst bewezen. Maar ik vrees, dat ze je in Den Haag niet zullen begrijpen.’¹²³ Soekarno's opmerking zou een understatement blijken.

122 Willem L. Oltmans, De Verraders (Utrecht 1968),70- 1.

123 Oltmans, Memoires 1953-1957, 214.

Reacties

Op het ministerie van Buitenlandse Zaken sloeg het Adres in als een bom. Minister Luns vatte het op als een ondermijning van het Nederlandse Nieuw-Guinea-beleid en zocht onmiddellijk naar een schuldige. Ellen Pasman, die zich zoals gezegd in de jaren negentig intensief heeft beziggehouden met de wijze waarop Oltmans vanaf 1956 door de staat werd tegengewerkt, legt uit dat vanaf dat moment ‘alle aandacht op Oltmans [werd] geconcentreerd, die immers het initiatief had genomen om het kanaal naar de Staten-Generaal te vinden’. Het was voor het eerst dat het Nederlandse parlement op een dergelijke manier direct werd aangesproken. Over Oltmans zouden in opdracht van Luns de daaropvolgende jaren vele berichten en instructies circuleren op onder meer de Nederlandse ambassade en permanente vertegenwoordig in Jakarta, Washington en New York. Hij werd daarin afgeschilderd als ‘onbetrouwbaar’, als iemand die ‘de Indonesische zaak verkocht en verknocht was aan Soekarno’, en als een mislukte journalist aan wie waar mogelijk de toegang moest worden geweigerd. In Washington onderschreef ambassadeur J.H. Van Roijen de lijn van Luns volledig en zag persoon-

[p. 51]

lijk toe op de vergaring en verspreiding van informatie over Oltmans.¹²⁴ Het waren dit soort berichten die in Oltmans' proces tegen de staat als belangrijke voorbeelden werden gebruikt om aan te tonen dat hij wel degelijk was tegenwerkt.

Oltmans had het bestaan van waarschuwingen en instructies aangaande zijn persoon al jaren vermoed. In 1991 zouden zijn vermoedens worden bevestigd toen hij via een beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur alle belastende documenten in zijn bezit kreeg - naar eigen zeggen via tussenkomst van koningin Beatrix, met wie hij een ‘speciale band’ had, omdat zij net als Oltmans (maar niet tegelijkertijd) een deel van haar opvoeding en onderwijs had genoten bij Gertrude Buringh Boekhoudt, die voor Oltmans ‘als een tweede moeder’ was geweest. In datzelfde jaar nog begon hij zijn proces tegen de staat.¹²⁵

Binnen twee dagen na de publicatie van het Adres werd Oltmans door drie bladen middels een telegram ‘ontslagen’. Op 29 januari ontving hij een bericht van hoofdredacteur W. van Wijk van Het Vaderland: ‘Cannot accept mixing of journalistic and political activities stop sorry to discontinue relations with you and Het Vaderland.’¹²⁶ En een dag later van M. Rooij van NRC:

‘Ben hogelijk verbaasd over door U ontketende Adres-actie stop daarmee overschrijdt U verre grenzen van journalistieke werkzaamheid stop gebruik hierbij van uw kwaliteit van NRC medewerker voor mij onaanvaardbaar stop ik verbreek terstond relatie met u en verbiedt u verder gebruik van NRC legitimatie.’¹²⁷

Een vergelijkbaar telegram ontving Oltmans van H.M. Planten van het Algemeen Handelsblad.¹²⁸ Alleen Mathieu Smedts van Vrij Nederland hield de relatie met Oltmans intact. Later zou Oltmans via Hofland bevestigd krijgen dat het ministerie van Buitenlandse Zaken en de Binnenlandse Veiligheidsdienst de verschillende hoofdredacteuren hadden gewaarschuwd dat Oltmans ‘staatsgevaarlijk’ zou zijn en dat men toch echt niet met een figuur over wie de meest compromitterende rapporten circuleerden za-

124 Pasman, 36 en 38.

125 Oltmans over mejuffrouw Buringh Boekhoudt zie Memoires 1925-1953, o.a. 52 e.v. en 72 e.v., over Beatrix en Buringh Boekhoudt, zie ibidem, 191 en 214.

126 KB dagboek W.O. inv. nr. 1957 III 29 januari.

127 Ibidem, inv. nr. 1957 IV, 30 januari.

128 Ibidem.

[p. 52]

kelijke relaties kon blijven onderhouden.¹²⁹

Of deze specifieke waarschuwing zich ook bij de documenten bevond die Oltmans in 1991 in handen kreeg, is niet helemaal duidelijk. Pasman suggereert subtiel het bestaan van de waarschuwing door te stellen dat ‘deze kranten [ze doelt hier op NRC en Het Vaderland] begrepen wat er van hen werd verlangd’.¹³⁰ Bovendien past een dergelijk bericht in de lijn van de berichten over Oltmans waarvan het bestaan inmiddels wel bevestigd is. Overigens is het ontslag van Oltmans ook zonder dat de redacties gewaarschuwd zouden zijn wel te begrijpen, aangezien de politiek geladen actie voor een journalist, die wordt geacht objectief te zijn, hoogst ongebruikelijk was.

Ook de reacties in de kranten zelf op Oltmans' Adres waren niet mis te verstaan. De Telegraaf opende op 1 februari met een hoofdartikel waarin onder meer stond: ‘Deze poging getuigt of van een ontstellende naïviteit of van een sluw raffinement, omdat Nederlanders in Indonesië uiteraard in een moeilijke positie verkeren, omdat zij niet vrij zijn in hun beslissingen [cursivering is van mij].’¹³¹ Hiermee wekte De Telegraaf de indruk dat het volledig van de situatie in Indonesië op de hoogte was, of in ieder geval beter dan Oltmans. De Telegraaf had op dat moment echter geen correspondent in Indonesië. Het grootste gedeelte van het artikel werd besteed aan het ‘karakteriseren’ van Oltmans door te stellen dat hij nog allerlei onafgeloste schulden had en dat hij op kosten van de Indonesische regering diverse reizen had gemaakt. Columnist Pasquino beschuldigde Oltmans in dezelfde krant zelfs van landverraad en trok een vergelijking met Johan van Oldenbarnevelt. Ook het Algemeen Handelsblad publiceerde een hoofdartikel van Albert Besnard dat erg op de persoon Oltmans was gericht. Zo stond er onder meer:

‘Het is bijzonder raadselachtig hoe deze nog jonge journalist [...] zonder ooit in het land te zijn geweest en zonder enige ervaring in Indonesische aangelegenheden, zich zoveel aanzien heeft kunnen verwerven, dat hij een aantal Nederlanders, waaronder professoren, voor zijn wagen heeft kunnen spannen.’¹³²

129 Oltmans, Memoires 1953-1957, 216 en 255-7.

130 Pasman, 39.

131 De Telegraaf, 1 februari 1957, 3.

132 Algemeen Handelsblad, 2 februari 1957, 3.

[p. 53]

De Volkskrant en Het Parool keurden het Adres eveneens af.

Opvallend is dat geen enkele krant werkelijk op de inhoud van het Adres reageerde. Volgens Oltmans zelf was dat vooral te wijten aan het feit dat Hans Martino en het ANP simpelweg niet de hele tekst van het Adres hadden verspreid.¹³³ Henk Hofland zocht de oorzaak elders. Hij stelt in zijn boek Tegels Lichten (1972) dat ‘wat de organisatoren van het Adres niet hadden beseft was, dat de bunker van de Nederlandse publieke opinie voor redelijke argumenten allang weer ontoegankelijk was geworden’.¹³⁴ De timing van het Adres was dan ook niet erg handig. Nog geen jaar eerder had Indonesië tot ontzetting van vele Nederlanders de overeenkomsten van de Ronde Tafel Conferentie eenzijdig opgezegd, terwijl de leden van de Staten-Generaal nu werd gevraagd zich juist mild op te stellen tegenover Indonesië. Voor dat verzoek was maar weinig begrip. Oltmans was er zelf overigens van overtuigd dat sommige Nederlandse kranten, met name De Telegraaf, zich zo op zijn persoon richtten omdat ze ‘over het dossier aangaande het zogenaamde bestelen van mevrouw Roëll beschikte[n]’.¹³⁵

Oltmans had zichzelf sowieso in een lastige positie gemanoeuvreerd. Hij werd in de Nederlandse pers niet langer als een onafhankelijk journalist beschouwd, maar als iemand die aan de zijde van de Indonesiërs stond. Soekarno had hem daarvoor al min of meer gewaarschuwd. Inderdaad wekte Oltmans in Nederland de indruk dat hij als loopjongen van Soekarno fungeerde, door zich met regelmaat in zijn omgeving te bewegen. Oltmans ontkende dat, maar was wel gecharmeerd van de Indonesische president, die hij zelfs als vriend beschouwde. Waarschijnlijk heeft hij niet beseft, of niet willen beseffen, hoe gevoelig dat in Nederland lag. Zelfs Willem Drees, minister-president van 1948-1958 en dus verantwoordelijk voor het Nieuw-Guinea-beleid in die periode, was overtuigd van de onbetrouwbaarheid van Soekarno.²⁴

Oltmans' activiteiten in Indonesië werden tot dan toe grotendeels gesponsord door de groep-Rijkens. Vele gesprekken had hij gevoerd met de goedkeuring of zelfs aanmoediging van Emile van Konijnenburg. Juist bij het publiceren van het Adres aan de Staten-Gene-

133 Oltmans, De verraders, 73.

134 H.J.A. Hofland, Tegels lichten, of ware verhalen over de autoriteiten in het land van de voldongen feiten (Amsterdam 1972), 57.

135 Oltmans, Memoires 1953-1957, 218.

24 H.J. van Mook, Indonesië, Nederlanden de wereld (Amsterdam 1949), 71 e.v.

[p. 54]

raal verwachtte Oltmans daarom vanuit deze hoek steun. Van Konijnenburg vertelde Oltmans aanvankelijk over ‘vele en koortsachtige contacten achter de schermen’, maar kon hem die steun uiteindelijk niet geven. Hij zei over de telefoon tegen Oltmans: ‘Zelfs Het Parool heeft jullie Adres afgekraakt. De pers hier maakt het ons onmogelijk achter jullie te gaan staan.’¹³⁶ De groep-Rijkens was geschrokken van Oltmans' impulsieve actie, Oltmans was op zijn beurt teleurgesteld dat hij geen openlijke steun kreeg van deze groep industriëlen. Toch bleef er voorlopig contact, met name omdat Van Konijnenburg en Oltmans goed met elkaar overweg konden en beiden banden onderhielden met Soekarno.

Oltmans en Drost kregen overigens wel degelijk steun. De oproep in De Nieuwsgier leverde ruim vierhonderd ondertekende adhesiebetuigingen op vanuit het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië.¹³⁷ Deze steunbetuigingen werden in eerste instantie stuk voor stuk, later in lijsten, gepubliceerd. Ook werden kopieën ervan verstuurd naar de Griffier van de Staten-Generaal in Den Haag. Sommigen uitten hun steun via een brief aan Oltmans. Vooral de brief van ene heer E. Koppelaar was opvallend: ‘Alhoewel ik er weinig effekt van verwacht, gezien de onverklaarbaar-halsstarrige houding van de Nederlandse Regering tot op het huidige ogenblik, verklaar ik hiermede gaarne in te stemmen met de tekst van het adres.’ In een P.S. voegt hij nog toe: ‘Bovenstaande sombere aanhef wil niet zeggen, dat ik het genomen initiatief niet kan waarderen, integendeel.’¹³⁸ In De Nieuwsgier reageerde ene J. de Groot met een ingezonden stuk waarin hij zijn onbegrip uitte over het veronderstelde verband tussen de zogenaamde ‘twijfelachtigheid der actie en de journalist Oltmans’. Iets verderop schrijft hij: ‘De heer Oltmans is mij volkomen onbekend [...] Ik acht het des te blamerender voor de betweters in Nederland, dat dit initiatief juist van deze jongeman moest uitgaan.’¹³⁹ In Indonesië was er vanuit het Nederlandse kamp dus de nodige steun voor het adres. Vanuit Nederland zouden Oltmans en Drost echter geen enkele steunbetuiging ontvangen.

136 Oltmans, Memoires 1953-1957, 218 en De verraders, 74.

137 Oltmans heeft al deze ondertekende adhesieverklaringen stuk voor stuk bewaard, in originele versie. Ze bevinden zich in KB dagboek W.O. inv. nr. 1957 IV.

138 KB dagboek W.O. inv. nr. 1957 IV, 30 januari.

139 De Nieuwsgier, 2 februari 1957, 7.

[p. 55]

Gevolgen

Na alle commotie rond het Adres besloot Oltmans naar de Verenigde Staten te vertrekken. Terugkijkend op deze episode was Oltmans vooral verontwaardigd over de reacties gericht tegen zijn persoon en probeerde hij zich zowel in zijn memoires als in zijn al eerder verschenen boek Den Vaderland Getrouwe, uit het dagboek van een journalist (1973) te verdedigen tegen de ‘leugens’ in de kranten en de ‘kant noch wal rakende onzin’ die over zijn persoon werd verspreid. Berustend stelde hij vast: ‘Na het gebruikelijke kabaal doofde ook dit initiatief als een nachtkaars.’¹⁴⁰ In elk geval leek hij teleurgesteld dat het Adres in Nederland vooral negatieve reacties tot gevolg had. Die teleurstelling heeft, los van het feit dat hij geen werk kon vinden, zeker meegespeeld bij zijn besluit te vertrekken.

Het precieze effect van het door hem en Drost opgestelde Adres aan de Staten-Generaal is tot op heden niet eenvoudig te beoordelen. Vanuit het Nederlandse bedrijfsleven kwamen in Indonesië weliswaar de nodige steunbetuigingen binnen, maar volgens de historicus Hans Meijer zagen de Nederlanders in Indonesië in feite ‘geen heil meer in protest’.¹⁴¹ De reactie van Koppelaar leek dit te bevestigen. Meijer voegt er overigens aan toe dat veel Nederlanders verder geen risico meer wensten te lopen en het land in 1957 ‘massaal’ ontvluchtten. De term ‘massaal’ is enigszins misleidend omdat Meijer het hier heeft over een percentage vertrekkende Nederlanders van minder dan 10. Deze cijfers waren ook nog eens onbetrouwbaar, zoals hij zelf al aangeeft.¹⁴² Bovendien was het aantal Nederlanders dat Indonesië verliet sowieso veel kleiner dan de hoeveelheid Nederlanders die in december 1957 door de Indonesiërs min of meer gedwongen werden het land te verlaten, toen veel Nederlandse bedrijven werden geconfisqueerd.¹⁴³ Oltmans zelf had vlak voor de publicatie reeds gemerkt dat het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië zich in een lastig parket bevond, met name omdat men zich zorgen maakte om de reacties vanuit Nederland.

Het doel van het Adres was echter niet geweest om in Indonesië ophef te veroorzaken, maar juist om het Nederlandse publiek te bereiken en te beïnvloeden. Wat dat betreft was het Adres aan de Sta-

140 Oltmans, Memoires 1953-1957, 220 en Willem L. Oltmans, Den Vaderland getrouwe, uit het dagboek van een journalist (Utrecht 1973), 33 en 34.

141 Hans Meijer, Den Haag-Djakarta. De Nederlands-Indonesische betrekkingen 1950-1962 (Zeist 1994), 560.

142 Ibidem.

143 Giebels, 169 e.v.

[p. 56]

ten-Generaal een weinig succesvolle actie. Integendeel zelfs: door de reacties in de pers bleef de inhoud van het Adres voor het publiek onbekend en werd vooral duidelijk dat men in Nederland in het geheel niet toe was aan andere inzichten inzake de kwestie Nieuw-Guinea. In de Nederlandse pers bestond namelijk het idee, zo legt Arend Lijphart uit, dat de ondertekenaars van het Adres ‘were unable to express a free and independent opinion’. Deze kritiek was onweerlegbaar, want, zo gaat Lijphart verder

‘if Dutchmen living in Indonesia feared retaliation by the Indonesian government as a result of the Dutch New Guinea policy over which they had very little control, retaliatory measures might also be feared by those who were unwilling to oppose the Dutch government publicly on this issue.’¹⁴⁴

Lijphart legt uit dat de situatie zoals die geschetst werd in de Nederlandse pers in werkelijkheid ingewikkelder was. Angst voor repercussies was zeker niet de belangrijkste factor. Het Adres was een behoorlijk treffende omschrijving van de standpunten van de Nederlanders in Indonesië. Als het bedrijfsleven het Adres niet helemaal ondersteunde, was dat volgens Lijphart eerder omdat het te gematigd was, omdat het geen voorkeur uitsprak voor de overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië. Het idee van repercussies speelde in Nederland een veel grotere rol dan voor de Nederlanders in Indonesië, die het toch al grondig oneens waren met het Nederlandse beleid. Als gevolg daarvan was het Adres, aldus Lijphart, ‘unsuccesful and even backfired, because its originators had failed to reckon with the strenght of the image of Indonesia, in the Dutch mind, as a police state’.¹⁴⁵ Hofland zou later in iets andere woorden tot ongeveer dezelfde conclusie komen, zoals we hebben gezien. Het vreemde is dat Drooglever bijna het tegenovergestelde vermoedt. Hij stelt dat mensen uit het Nederlandse bedrijfsleven in Indonesië hun steun voor het Adres niet durfden uit te spreken omdat ‘zij bang waren hun vingers te branden bij een Nederlandse regering die op dit punt bijzonder gevoelig kon zijn’.¹⁴⁶ Dat is precies wat

144 Lijphart, 222.

145 Ibidem.

146 Drooglever, 377.

[p. 57]

Oltmans zelf ook dacht. Hij zou het bij zijn volgende poging om invloed uit te oefenen in de kwestie dan ook over een andere boeg gooien.

Oltmans' verzet in perspectief

In de binnenlandse politiek in Nederland speelde de kwestie Nieuw-Guinea lange tijd geen rol van betekenis. Er heerste volgens Drooglever vanaf 1952 een eensgezindheid waarin ‘de politiek van de ijskast’ in brede kring gewenst was, ook bij het Nederlandse volk.¹⁴⁷ Pas vanaf 1956 ontstond er enig actief verzet tegen het gevoerde Nieuw-Guinea-beleid. Oltmans' pogingen in 1956 en 1957 de kwestie bespreekbaar te maken, waren daar een onderdeel van. Hij opereerde in tegenstelling tot de groep-Rijkens in het openbaar, waardoor zijn initiatieven enige aandacht kregen in de pers en discussie opleverden, maar zijn invloed op de publieke opinie moet niet worden overschat.

Van veel meer maatschappelijk gewicht was de ‘Oproep van de Generale Synode der Nederlandse Hervormde Kerk tot bezinning op de verantwoordelijkheid van het Nederlandse volk inzake de vraagstukken rondom Nieuw-Guinea’. Dit document werd opgesteld door het leidinggevende orgaan van de zending van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Raad voor de Zending, en overgenomen door de synode van de Hervormde Kerk, die het vervolgens op 22 juni 1956 verzond aan de kerkenraden. In de tekst stond onder meer, zo schrijft Hans van de Wal, dat:

‘Nederlanders zich zouden moeten afvragen of het Nederlandse bewind de bewoners van Nieuw-Guinea niet afsnoerde van hun “natuurlijke nabuurland Indonesië” en zodoende de “aansluiting bij de grote nabuur” bemoeilijkte, terwijl ook de onvermijdelijke binding van buitenlands bestuur en zendingsarbeiders problematisch was’.¹⁴⁸

De synode zag het niet als haar taak een oplossing voor de kwestie aan te dragen, maar wilde slechts een richting aangeven. Daarbij

147 Ibidem, 374.

148 Van de Wal, Een aanvechtbare en onzekere situatie, 139.

[p. 58]

deed ze, aldus Van de Wal, ‘een beroep op de leden van de Hervormde Kerk, maar ook op het gehele Nederlandse volk “om zich los te maken van geliefkoosde denkbeelden en van vaste, vertrouwde maar gevaarlijke schema's”.’¹⁴⁹

In tegenstelling tot Oltmans, die feitelijk als eenzame journalist opereerde, had de Hervormde Kerk een brede achterban. Ze vertegenwoordigde bijna een derde van de Nederlandse bevolking en beschikte over het nodige moreel gezag dat niet zomaar terzijde kon worden geschoven. De ‘Oproep van de Hervormde Synode’ leidde tot felle discussies, zowel binnen de kerk als in de pers. De reacties waren over het algemeen negatief. ‘Zowel de liberale als de confessionele pers’ keerde zich, aldus Drooglever, ‘tegen de Synode’.¹⁵⁰ Het opvallende is dat sommige kranten al vóór de publicatie van de ‘Oproep’ reageerden. Ze baseerden zich daarbij op een samenvatting van de discussie in de synode die gemaakt was ten behoeve van de kerkelijke pers. Van de Wal legt uit dat de landelijke pers daarmee aan de haal was gegaan, waardoor NRC de Hervormde Kerk ervan kon beschuldigen voor de overdracht van Nieuw-Guinea aan Indonesië te opteren, terwijl de werkelijke tekst van de ‘Oproep’ voor die beschuldiging geen enkele aanleiding gaf. Dit beïnvloedde de discussie over de ‘Oproep’ volgens Van de Wal aanzienlijk.¹⁵¹

Desondanks heeft, zo stelt Arend Lijphart, de ‘Oproep van de Hervormde Synode’, veel meer dan Oltmans' Adres aan de Staten-Generaal een half jaar later, de publieke discussie over de kwestie Nieuw-Guinea heropend. Invloed op het beleid bleef weliswaar uit, maar toch heeft de synode een geleidelijke verandering in de publieke gemoedstoestand ten aanzien van Nieuw-Guinea in gang gezet.¹⁵²

Het opmerkelijke is dat zowel de ‘Oproep’ als Oltmans' Adres in feite slechts een heroverweging van het Nederlandse standpunt ten aanzien van Nieuw-Guinea voor ogen had. Op beide initiatieven werd in de pers zeer fel en gepikeerd gereageerd. De gezaghebbende Hervormde Kerk had echter een veel sterkere positie. Bovendien bleef in haar geval de kritiek inhoudelijk, terwijl bij Oltmans vooral diens reputatie de gemoederen bezighield. Daar-

149 Ibidem.

150 Drooglever, 376.

151 Van de Wal, 148.

152 152 Lijphart, 207.

[p. 59]

door kwam hij persoonlijk onder vuur te liggen en raakte zijn boodschap ondergesneeuwd.

[p. 60]

Telegram van hoofdredacteur W. van Wijk van Het Vaderland aan Oltmans naar aanleiding van diens Adres aan de Staten Generaal. Het telegram is gedateerd op 29 januari 1957.
Bron: KB dagboek Willem Oltmans, inv. nr. 1957 III