Zeven vertellingen

[p. 13]

Dienstbaren.

[p. 15]

I.

Langzaam, met geduldige traagheid, laveerde de Eben Haëzer kalm door de vlakke stilte van het éénzame kanaal. Het leek of de breede vaart uitsluitend voor dat ééne schip was gegraven; nergens op de lange waterstrekking, noch verder op, over het land gekeken, achter de bocht, was een tweede zeil te zien. Bedaard, een logge reuzevogel met enkelen vleugel, gleed het schip, de oevers scherend, tusschen de landen heen en weer, rustig vooruit langs de vele akkers, de eindelooze zongebrande weiden; - twee koeien stapten tot vlak aan het water, om te zien wat daar te doen was.

De Eben Haëzer was een kloeke binnenvaarder, stevig gebouwd, zorgvuldig onderhouden, een zeil op als van den prins z'n boot.

[p. 16]

Maar achteraan slipte halfstok een vlag. Aan boord van de Eben Haëzer was een doode.

Bewegingloos, in achteloos leunen veerkrachtig toch, stond bij het roer de kleine schipper, verschrompeld mannetje, uitgedroogd, maar met leven in het sluwe gezicht. Met bedachtzame traagheid, vast regelmatig, trokken de dunne lippen van den breeden mond sterke wolkjes uit den pijpstomp. De rattenoogjes vorschten ver het heimelijk broeiend zuidoosten in.

- Ve'rék wa's 't waerm toch, graaide op eenmaal de stem van een meid boven het gat van 't achteronder. En heur korte dikke bovenlijf, blank en blond in lichtpaars jak, lichtte den ouden schipper tegen.

- D'r kump al zoo'n oakelige luch', mokte ze, zachter.

- Mit disse waermt', maakte de schipper begrijpelijk.

't Was warm. En de vrouw lag nou al bijkans zes en twintig uur. Morgen moest ze zoo vróeg mogelijk gekist.

- Harmen het d'r veul weêt van, graaide Piet weer.

[p. 17]

- Uue....., klankzuinigde de schipper, gemoedelijk, om te zeggen: ‘Da's natuurlijk.’ 't Was Harmen z'n moeder. En ze leken op mekander, Harmen en z'n moeder. Hij de schipper had d'r ook weet van, dat z'n vrouw nou dan toch was gestorven, maar voor Harmen was 't wat anders. Dat was 't eigen bloed. Harmen had ook z'n moeders natuur, dat strakke, afgepaste, en heur steilheid in de leer. Je hadt d'r geen deumenee meer bij noodig, as Harmen met z'n moeder an de gang was. Nou, hem den schipper was 't wel geweest. In gemoedszaken een ieder z'n vrijheid. Als ook hem zijn vrijheid maar bleef gegund. En daar had-ie al voor gezorgd, toen-ie nog maar knecht bij den ou'en schipper was. Die stond toch ook sterk op 't geloof, maar voor zijn schip wou ie Kees niet missen. En z'n weeuw, nou die had Kees evenmin willen missen! Kees was gebleven, schipper geworden, - ja, òf ie toch ook wijs had gedaan, met nog vóór het huwelijk de Eben Haëzer met een hypotheekje van de vrouw over te nemen. Later had dat niet meer gekund, en nou was het schip geheel vrij van lasten en hij, Cornelis van der Linden, was de

[p. 18]

schipper op zijn schip! Anders waar'-ie nou zoo waar de knecht van z'n eigen stiefzoon geweest.

Harmen - die kon nou doen wat ie wou; - maar de schipper stond d'r niet op, dat de jongen bij hem bleef. Als Harmen verstàndig was, ging ie met z'n trouwen zelf op de stee an de Rietdijk wonen, dat was nou net een gedoetje voor Harmen, en wat had ie nou met het te verhuren? Hij had ommers toch ook geen aard voor 't varen. Van Piet zou 't jammer zijn, die wier' een beste schippersvrouw, dat zag je nou al na ééne vaart. Maar och zóó'n meid was overàl thuis.

- Of 't mos' nie' wêzen bie Harmen in bed, grappigden de gedachten des schippers, en z'n rottenoogjes glinsterden, genoegelijk flitste de mond een kwijl uit.

Ja zoo'n bliksemsche deern toch! Dat was, al was ze bloedeigen nicht, nou net zooveul een vrouw voor Harmen as.... as niks. De jongen táálde ook niet naar d'r. Omdat z'n moeder, vóór deze reis, gezeid had dat d'r vooreerst niks was of mocht wézen, kon Harmen Piet ankijken, krek of ze z'n zuster was. En toch had-ie d'r jaren lang op gestaan, hij most en hij zou z'n

[p. 19]

Pietje tot vrouw. Dat z'n moeder had toegegeven! Veul omdat Piet eigen broers kind was. Een weeskind zonder verder familie. En zonder een rooie duit. Zoo was de vrouw: haar deerde dat. Maar toen 't dan eenmaal besloten was, nóu! toen had Piet wat moeten hooren om d'r berooiden staat van geen cent in de wereld; en nou met deze vaart, nou d'r iemand mee móst omdat de vrouw het werk niet meer afkòn, nou was Piet genomen als van de familie, maar behandeld had de vrouw d'r tot op het láátste oogenblik, niks beter dan elk andre meid....

Wat sukkelde Harmen daar nou toch weer! Een schipper!.... om d'r twee op toe te geven! Kijk-ie daar nou lóópen kniezen.... Van-morgen griênde-n-ie, as 'n kind.

- Onweer! riep de schipper, en tikte met het hoofd, schuin op naar links.

- Joa, riep Harmen, en verdween achter het zeil.

Piet kwam op dek met den aardappelbak. Ze had d'r jak half losgeknoopt. En op-eens had de schipper een gedachte, die 'm van streek bracht.

[p. 20]

Het werd zoo raar in 'm, want nét dat-ie het dácht, was 'et of 'n ander 'm zei, dat-ie zoo iets niet denken mócht. De vrouw zou gezeid hebben: de stem van God. Nou ja, maar hij geléúfde niet an God. De vrouw had' van 'n verzuuking gesproken! Nou ja, maar de vrouw kón niet meer spreken, nou; van die d'r preêken en zêdepreêken was-ie áf...

En toch, hoe roar, hie dorst 'r toch niet an te denken. Toen de vrouw nog leefde, had-ie toch ook wel 's noar 'n ander wief gekeken, moar ie dórst nou niet noar Piet te kieken. 't Wàs of de vrouw nog.... doar benejen....

- Is Harmen veur? vroeg Piet.

- Woar ànders! weeromde de schipper norsch. En het doodelijk zwijggeduld der schepen. De meid vlug d'r aardappels schillend; de schipper bijna bewegingloos, alleen, op vaste poozen, gooiende plóts zijn roer om. Rustig gleed het vaartuig voort, stil en traag door de loome stilte van het blakerend water-en-land. En boven het hevig gevorende kielwater slipte slap als een vaatdoek de rouwvlag voorbij, zot bont ceremonieel in het algemeen kleurloos-gewoon-zijn.

[p. 21]

II.

In 't zuidoosten grauwden donderkoppen, maar ongetemperd schroeide de námiddag-zon op het schip. Als wespensteken pikte de hitte. Op dek was alles engte, benauwdheid. Het water leek gemeenzamer, of het kanaal geen diepte meer had. Wanneer het schip, onduldbaar traag, tot een oever was genaderd, kabbelde loom het lauwe water tegen een stinkende broeiing van gewas. Alles lag stil, slechts het schip mòest vooruit.

Piet, achter een vastgebonden parapluie bezig d'r Zondagsche jurk te verstellen, toevallig een zwarte, was zuchtend even opgestaan en, den schipper voorbij, 't achteronder ingesloft, met een oningehouden hik de trap af, om hem zijn oorlam te halen. Drinkend had hij haar aangekeken, zij had gelachen als plots verlegen. Of, was dit maar verbeelding van hem? Wát maalde hij daarom, onzin immers! As 't maar niet zóó warm was! Hem heugde geen dag van zulke warmte, en dat nou, met een dooie an boord. Benee was 't vast niet uit te houden. Toen Harmen straks even benee was geweest, slóeg-d-ie bijkans tegen de

[p. 22]

trap, zóó beroerd dat-ie was geworden. 't Jong was héélegaar's van streek. En die Piet, die nijdig wier', toen ze zag dat Harmen roar dee. Piet voelde veur de dooie niet dát; om Harmen gaf ze ook niet veul.... Wát nou!?.... De schipper voelde een trilling van den mond, zijn hand vatte ijlings naar 't pijpstompje, hij vreesde het te laten vallen; en weekigheid voelde hij in de beenen...., al over weer, wát was dat geweest! Scherp stond, nú-eerst klaar in zijn denken, wat daar op ééns, benauwend en ónklaar, als geblázen was in zijn hersens. Waarom zou Piet met Harmen trouwen, hìj was nou toch weduwnaar, waarom zou Piet niet trouwen met hèm! Zoo vreemd was dat; nieuw! Hij dacht opeens heel anders over Piet; het was of Piet opeens was veranderd, en het was of hij zelf opeens was veranderd. Net of iemand hem daar was komen zeggen, dat hij nog heel lang te leven had.... Vier en vijftig was-ie al.... nou ja, en Piet was vier en twintig.... O maar hij was nog mans genoeg, laatst nog zei de vrouw.... Het was of zijn gedachten stokten, niet verder durvend, báng wegkropen, zijn hoofd werd leeg.

[p. 23]

Instinctmatig verzette zijn hand het roer.... Wat een warmte! en dan die lijklucht.... Verdomd! en dáárbij zulke gedachten.

Zijn vrouw was toch zijn vrouw geweest, ze hadden het samen goed gehad, hoe anders of ze ook was dan hij, hij was toch aan het mensch gehecht.

En dan, Piet was an Harmen beleufd. Harmen hield veul van de meid, al toond-n-ie 't op zijn manier. Moar, Piet hield niet van Harmen! ze nam het jonk om z'n centen, de schipper mocht doodvallen as 't nie woar was.... Kreng van 'n meid.... Och, woarom dat! Hadd' hìj wel zooveul moeite gedoan, van slim zijn, voorzichtig en kattegeduldig, om de schippersweeuw te kriegen, as ze niet krek schìppersweeuw geweest was? Piet had geliek, ze most wel zoo doen, een dienstboare mot wel wat schipp'ren en pleuien.... Dienstboar was Piet, net als hij eens; Harmen, die, was van ànder slag.... Lollige Piet, 'n kreng van 'n meid! Veur Harmen, joa, veur Harmen geen wief.... Moar hìe, al was-ie dan vier en vuuftig, hie dorst het deerentje mak'lik an.... krek dat astrante tamteerde-n 'm.

[p. 24]

Vlamstralend pikten de rattenoogjes 't beeld op van de meid daar vóór hem. Half van hem afgekeerd zat ze. Zweetdroppels als blinkende kraaltjes spròngen weg in 't krullende nekhaar. Nu was ze toch nog in zijn bereik. Harmens vrouw moest ze nog wórden. Jongedeern; van niemand nog. - En met lust in zijn welbewuste valschheid, gaf hij toe, plotseling, aan dat als lekker-prettig àfvaren van zijn wreede gedachten naar de wezenlijke werkelijkheid: dàt de vrouw nu eenmaal dood was, dat hìj weer-vrij was, kiezen kon 'n vrouw - èn dat hij kracht had, van wil en van slimheid....

Vrêmd dat het was, zoo op één schip soamen, hie en z'n stiefzeun as konkerenten!....

III.

Eensklaps was het vreemd gaan waaien, een ruischen en rits'len van vele zijden, verraderlijk opkomend plotseling, in den stilstand alom der drukkende broeiing. Het was heengevliegeld over het water, vlug en heel licht eerst, toen wat sterker, een wind die deed als de meeuwen doen,

[p. 25]

fladdrend dreigend, eindelijk vallend. Nu huiverde het water aan tot glanzend rollende bolten, en klotste, vreemd na de loomheid des dags, tegen d' in broeiing verstikkenden wal, waar enkele lange hooge blâren spichtiger aanzien hadden gekregen.... Het waaien kwam nú ongeregeld, met scheuten. Ginds, op den straatweg met hooge boomen, laan als een scherm door het land gezet, sprongen in de statige toppen plots de takken woest door elkander, buigend tot hoepels, dwaas wanhopig.... En nù was àlles verschoten van kleur. Ineens een andere natuur. - In de nájaarsríllingen, zwir'lend door de klamme zwoelte, was het landschap plots verflenst; een valsche dofheid van grijs met paars was over alles neergestreken. Angstig vluchtten de vogels voort; in heel de natuur was angst en beweging, een opgeschríkt-zijn uit dood'lijke loomheid.

't Straks matte, machtelooze water was opgezwiept tot statigen stroom. Zelfs brééder leek opeens het kanaal. Het varen had weer gevaren. -

De een na den ander waren Harmen en de schipper gedoken en hadden hun regenspullen

[p. 26]

gekregen. Piet trok juist de deurtjes wat aan, toen regenspatten als hagelsteenen, hier, daar, ze waren te tellen, nedertikten op hout en leêr. Onthuis lagen de droppels gevloeid op de zóó lang geschroeide planken.

- D'r kump wat! graaide Piet naar den schipper.

- Smerig! smakten de lippen om de pijp uit.

Reeds tikten de droppels niet meer, reeds ruischte er regen - in 't zeil geklapper, als van verrassing. Vogels vlogen vlak langs het zeil, in hun angst op het schip niet lettende. Aan den wal vlogen blâren van wilgen af - daar dreven, deinden ze op het water.... Hu, wat een leelijke, valsche glans slierde schuin nu over het water, dwaas ook verlichtend het leeuwtje van 't roer....

Piet rilde; het leek haar griezelig, onweer aan boord. De schipper ried haar vreesgedachte.

- 't Za' wel losloopen...., troostte hij.

Piet zag zijn oogjes vonken naar haar.

Maar met dreunde 't eerste gedonder, ver niet, ook niet dichtbij, zwaar-langzaam. Dadelijk in plechtige kracht.

[p. 27]

- 't Kump van twee kanten, deelde de schipper, nu technicus, mee, vergetend al dat hij geruststellen wou, opgaand terstond in zijn taak.

- Blief oe moar benêje, zei hij nog.

Piet, de deurtjes sluitende, hoorde zijn orders, heesch, als een dreun, in het regenrumoer iets vers en zwaks. Harmen.... Harmen hoorde ze niet.

't Stonk nou benee; de kwalijke lucht sloeg de meid om het hart. - Jezus, wa' 'n oaklige reis toch! - Ze wou de deurtjes weer opengóóien. Maar dat kon niet, ze mocht het niet doen. En 't was of d'r moei nog mee het verbood.... Nou, dat natuurlijk wel niet, maar toch.... Dat 'r moei d'r niet meer was, nee, ze kos 't nog niet begriepen. Wát doar wás, in de bedstee doar....

't Geluid van een gewéldigen slag sloeg haar weeë beklemdheid tot schrik op. Dreunend weerkaatste het schip den slag, de schok kraakte dreigend de binten door. - Jezus toch! ze wou wel huilen. Bijna duisternis in het kombofje. Buiten grijs ondoorzichtbaar noodweer. Fel spetterden regen-stralen tegen het tranerig ruitje,

[p. 28]

waar boldreigend het hooge water ongeregeld tegen klotste. Met een ruk trok ze d'r jak verder los; - baatte niets bij de strakke benauwing. Gapen moest ze, had lust te spugen. De logge armen slap op de dijen, bleef ze op dezelfde plek staan, willoos, als neergezet.... Nog even dacht zij aan de mannen, die het zwaar moesten hebben, boven.... Toen gleed er wezenloosheid in haar; bewegingloos in dien valen schemer vóór het donker waar het lijk lag, hoorde ze niet meer het onweer woeden, verdoofde in onmachtigen afschuw van de stinkende verstikking....

Wrevelig waakte ze op in een angst, een vreemde gissing van gevaar, en onder het hevig stormgieren hóórde ze, afzonderlijk in 't verwoed gedruisch, zwak stommelen, waar ze gevaar in vermoedde...., toen, bijna onhoorbaar, een stemklank.... Eén stoot, en open vlógen de deurtjes. Vóór den laaienden storm stond zij. Hij spritste nat haar in het gezicht en wierp een golf van wind op 'r borst, omvatte haar in een flardende blazing. Op moest zij tegen den vinnigen regen, ze hoorde den zwaren donder grommen, toen,

[p. 29]

zag,.... het weerlicht verblindde.... zag nu wéér: het roer verlaten!.... Met één angstsprong was ze op dek.... Niemand bij 't roer, 't was vastgezet! sterk hing het schip al over.... Bijna van de been geslagen, in het plots plasstormen rondom haar, trachtte ze d'r jak te sluiten, vaatdoek al, van het oogenblik buiten. Ze voelde onder de regenstrieming d'r armen verstijven, ze voelde d'r heele kletslichaam verstijven, en éven zág ze niets, wíst ze niets, voelde nog enkel het klappen der kaken. Toen, schóót ze vooruit om lijfsbehoud, in tegen den zien- en aadmenversperrenden regen; als ijzeren bouten sloegen 'r handen, hier vast, daar vast; vast op het glibbren van hout en zeil en touw trapten 'r voeten; - toen spookte opeens de schipper op uit de ondoorzichtbaarheid, en 't was een heel kleine, kromme gestalte; ze zág hem roepen, hoorde geen klank; wanhopig wenkte z'n arm, z'n lijf; ze zag verder niets dan een lijn over boord....; toén, op eens, gíerde z'n stem om haar heen; licht kwam er; en: dáár, vlák bij in 't water: arm, hoofd!.... Op te vlíegen scheen 't dek, dobberend voelde Piet zich gaan, nét nog

[p. 30]

had ze zich vastgegrepen, hooger ging 't schip....

- Roer om! furiede jankend de schipper, zelf al ééne hand'ling bij 't zeil, klóvend áll' neer, met wanhoopsrukken....

Piet glee' het dek over, kroop voort, in doodsangst; bloed was 'r hier aan d'r arm, 't hoofd stootte; voort glee' ze.... 't Roer! En ze schéérde mee, zat op het dek. 't Schip zwaaide, zwaar met een hobbelzwier, laag door het water....

Tóen dacht ze pas, voor het eerst, aan dat hoofd.... En ze gilde haar angst terstond ook uit: één hooge snerpschreeuw, dwaas in den storm-ernst.

IV.

Statig, een wondere donkere vogel, glijdt de Eben Haëzer zacht door de breede gladde gespannenheid van het nu àl-geheimenrijk water. Onder, bezijden - rondom het schip warrelt en kabbelt het vaartvorenswater; ginds, in de verte der landen, ploft soms ontspannend vocht, als een zucht....

Verder alomme stilte, vrede.... In de blauw-

[p. 31]

en-grijze duisternis, de wijdheid van donkerte over de landen, vonken enkele woninglichten; - de Eben Haëzer nadert menschen.

De schipper bedenkt wat hij straks moet verrichten, dadelijk bij den burgemeester, voor de aangifte van het onheil. Piet blijft aldoor dicht bij hem staan. Hij behandelt zelf het zeil, zegt dan haar hoe het roer te houden. Zij hoort het gestoorde water wringen; zij durft niet meer in het water te kijken. Of er op eens een hoofd op zou duiken, als soms, bij den oever, het eendenkroos doet, of een kreng die daar rot, daar nét onder het water.... Het zou natuurlijk niet kunnen wezen, Harmen is achter gebleven, ver al weg nou.... Maar Piet durft toch, ze durft niet te kijken, en in haar gedachten komt een bevreemding, een vaag bedenken hoe vreemd op het water, hoe anders dan in het dorp het leven; zoo'n overlij[d}en maar zoo in eens, door één misstap, bij een onweer; de dood zoo mogelijk vlak om je héén.... Piet grijpt het luik van het achteronder.

....Er is daar een hofstee vlak aan het water, de menschen staan vóór het huis, ze roepen niet,

[p. 32]

de schipper ook niet, en langzaam, traag gaat het schip voorbij, nagekeken, als een lijkkoets.

Nou hebben ze samen nog wat te praten, dat denken beiden, bij 't zien van die menschen.

- Twee dooie! wat zulle ze kieken in 't darp!

- Nou! zegt Piet.

- Toch was 't goed, dat z'n moeder nou dood was.

- Joa, zegt Piet.

En weder zwijgen. Meer en meer ontglijdt het schip aan het alzijdige blauwe-duister, licht is er al in de lucht gekomen, het dorp....

- Wat wil-ìe nou Piet? zegt de schipper, dof.

- Wàt wou' j' dan....

- Weej blieven op 't schip....

Een roeiboot gaat langs. De mannen hebben de vlag gezien. Ze zeggen vreemd, gedempt, g'en-oav'nd.

De schipper zegt niets. De meid evenmin.

Maar even later, in fluisteren:

- Zeg! wee j' blieven?... as schippersvrouw...

- Da' weet je wel.

[p. 33]

- Dan moj' eerst weg. Moj moar goan dienen. Veur de winter kan 't niet wêze'.

Gauw mot-ie nou z'n zeil bij halen.

Langs 'r gaand, met een douw aan d'r arm, voelt-ie een schok in d'r borst, van 'n slok, den slok van 'n vergeten natraan.

Maar wanneer ie terugkomt, d'r graaistem, zacht, vleiend:

- Zeg! Kéés!!... Dan zuwwe 't schip verdeupe! Toe! noar mien! De Vrouw Petronella!

Hij voelt 'n beving, beklemd, verbaasd.

Even maar. Dan, op de grens van het duister, blinken zijn kleine rottenoogjes.