Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw

[p. 71]

III. De rederijkers

Eerst tegen het midden van de vijftiende eeuw vinden we op de Zeeuwse eilanden de duidelijke sporen van letterkundig leven. Een enkele Middelburgse geestelijke ¹ schreef, nog in de veertiende eeuw, een kloosterkroniek die verloren ging, en indien Melis Stoke een Zeeuw was ², is hij de oudste vertegenwoordiger, zo niet van de eigenlijke letterkunde, dan toch van de wetenschap in Zeeland. Op Paasdag 1390 trad Willem van Hildegaersberch er met twee andere sprooksprekers voor het grafelijke hof op ³, maar we weten noch of zijn optreden een aanwijzing is, dat Zeeland zelf geen kundige minstrelen bezat, noch of die beide medespelers misschien toch Zeeuwen waren. Bijna een eeuw voordat we van de eerste rederijkers in Zeeland horen, vinden we melding gemaakt van spelen, die te Middelburg werden opgevoerd door de scholieren van de grote (d.i. Latijnse) school, onder leiding van hun rector ⁴, en we mogen aannemen dat het schooldrama evenals elders ook in Zeeland bekend is geweest, al vloeien ook op dit terrein de bronnen schaars en al is ons van opgevoerde spelen uit de veertiende en de vijftiende eeuw er ook niet één bij name bekend gebleven.

Tegen het midden van de vijftiende eeuw gaat het letterkundig leven in Zeeland zich met vaster lijnen aftekenen. Uit Vlaanderen en Brabant dringen ongeveer tegelijkertijd twee stromingen de Noordelijke gewesten binnen: de conste van rhetoriken, die aanhang verwerft onder de handel- en neringdrijvende burgerij, en het Humanisme, dat de geestelijkheid en in 't algemeen de intellectuelen opwekt en aanzet tot wetenschappelijke en letterkundige arbeid. De eerste bedient zich van de volkstaal, goeddeels door Franse woorden verbasterd; de voertaal van het Humanisme echter is het Latijn. Van enig contact tussen deze beide stromingen blijkt, althans in Zeeland en vóór de zeventiende eeuw, niets; elk volgt haar eigen weg en werft haar eigen aanhangers.

De merkwaardige instelling der rederijkerskamers, in het begin der vijftiende eeuw in Vlaanderen onder Franse invloed ontstaan uit kerkelijke of geestelijke broederschappen, heeft zich al vrij spoedig ook over Zeeland verbreid ⁵. Daargelaten of de Middelburgse kamer inderdaad van 1430 dateert, en dus de oudste uit alle noordelijke gewesten is, vast staat dat tegen het eind van de vijftiende eeuw, als in Holland en de overige gewesten van het Noorden rederijkerskamers nog maar sporadisch voorkomen, in Zeeland gilden gevonden worden in Middelburg, Vere, Goes en Reimerswaal, en bovendien in de toen nog geheel tot Vlaanderen behorende plaatsen Sluis, Hulst, Aksel en Zaamslag. In Goes heeft in of vóór 1481 een landjuweel plaatsgevonden, in Hulst in 1483, in Reimerswaal in 1507, in Dordrecht, de eerste stad buiten Zeeland, waarvan we dit horen, pas in 1552. Duidelijk blijkt uit deze feiten dat de rederijkerij door Zeeland uit het Zuiden naar de Noordelijke gewesten is doorgedrongen.

De invloed van de rederijkers op het maatschappelijke en geestelijke leven, en met name hun aandeel aan de Hervorming, is niet licht te onderschatten ⁶. Vooral in de zestiende eeuw, het tijdperk van hun bloei, waren zij een factor waarmede kerk en staat beide rekening hadden te houden. In de loop der jaren waren hun macht en hun bezittingen gelijkelijk toegenomen; overal genoten ze de bescherming van de overheid, en aan hoogdagen en ommegangen verleenden ze een luister, die geen ander gilde

1 Henricus Nicolai de Alta Terra; vgl. hiervóór, blz. 28.

2 Vgl. hiervóór, blz. 51.

3 Gedichten van Willem van Hildegaersberch, uitgegeven door W. Bisschop en E. Verwijs ('s-Gravenhage, 1870), blz. VII.

4 Vgl. Kesteloo, Stadsrek., I, blz. 227, alwaar een plaats uit de rekening van 1366/67.

5 Een samenvattende studie over de geschiedenis der Zeeuwse rederijkers ontbreekt nog. Het Zeeuwsch genootschap der Wetenschappen schreef in 1790 daarover een prijsvraag uit: ‘Vermits de geschiedenis der Rethorijkers binnen de Provintie van Zeeland niet zeer bekend is, en dezelve nogtans vermoedelijk invloed gehad hebben op de gebeurtenissen van vroegere tijden: vraagt men een geschiedkundig verslag van den oorsprong, de verrigtingen en lotgevallen der onderscheiden Rethorijkers binnen gemelde Provintie?’. - De vraag bleef echter onbeantwoord en werd later ingetrokken.
Behalve op de nader te noemen bronnen en op archiefonderzoek berust het volgende vooral op de bekende monografieën over de rederijkers, t.w.: Willem Kops, Schets eener geschiedenisse der rederijkeren (Werken van de Maetschappy der Nederlandsche letterkunde te Leyden, II (1774), blz. 213 - 351); G.D.J. Schotel, Geschiedenis der rederijkers in Nederland² (Rotterdam, 1871), 2 dln.; Prudens van Duyse, De rederijkkamers in Nederland (Gent, 1900 - 1902), 2 dln. en J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland (Groningen, 1904 - 1908), 2 dln.

6 Vgl. Te Water, Kort verhaal van de Reformatie in Zeeland, t.a.p., blz. 5; Worp, t.a.p., I, blz. 181 - 192; J. Loosjes, De invloed der rederijkers op de Hervorming (Stemmen voor waarheid en vrede, 1909, blz. 246 - 290, 359 - 376, 417 - 442, 609 - 646); L.M. van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw (Haarlem, 1937); J. van Mierlo, De middelnederlandsche letterkunde van omstreeks 1300 tot de Renaissance (Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, II) ('s-Hertogenbosch-Brussel, 1941), blz. 366 - 373.

[p. 72]

in dezelfde mate kon aanbieden. De pracht van hun vertoningen, de humor en de ernst van hun spelen, hun vrijmoedige kritiek op kerk en maatschappij maakten hen gezien bij het volk, bij de magistraat, die hen op het stadhuis, zogoed als bij de burgerij, die hen op het marktplein zag spelen. De rederijkersfeesten vormden een band tussen de gildebroeders van de verstverwijderde plaatsen als geen ander gilde bezat, en maakten hen tot leden van één grote, wijdverbreide nationale organisatie.

Voor de rederijkers was de kunst in vele gevallen, vooral in de zestiende eeuw, middel, geen doel. Hun spelen van sinne hadden dikwijls geen andere strekking dan het volk te onderwijzen en te stichten, en de aandacht te richten op maatschappelijke of kerkelijke misstanden. Uit het volk voortgekomen, spraken zij uit wat er leefde en woelde in de hoofden en de harten. De ontevredenheid over de ongebonden levenswijze van sommige priesters en de grote staat, die de kanunniken voerden, het gemor over de misbruiken, waartoe de aflaathandel aanleiding gaf, verschil van inzicht met de leer der kerk over het leerpunt der goede werken, elke uiting van misnoegen en kritiek kon in hun spel onder woorden worden gebracht. Daarmede werd de grond gelegd voor de strijd, die overheid en rederijkers vooral in het tweede kwart van de zestiende eeuw met felheid zouden voeren, en die, anders dan men verwachten zou, geen einde heeft genomen toen de omstandigheden zich in die mate gewijzigd hadden, dat het eertijds verbodene nu uitsluitend geoorloofd was geworden. Nauwelijks toch was het Calvinisme aan de macht gekomen, of de kerk keerde zich met rigoristische gestrengheid tegen de rederijkers, die in zo belangrijke mate tot haar overwinning hadden bijgedragen, en ook ditmaal vond de kerk de overheid aan haar zijde. Voor deze bestrijding bestond tweeërlei reden. In de eerste plaats toch waren, vooral ten plattelande, de opvoeringen van de rederijkersgilden een welkome aanleiding tot losbandigheid en brooddronkenheid, en in de tweede plaats was het, in 't bijzonder op Zuidbeveland, waar dit verzet dan ook het sterkst was, vooral het Rooms-Katholiek gebleven deel der bevolking, dat zich in deze gilden verenigde en er de voorreformatorische traditie voortzette. Langer dan een eeuw heeft deze strijd geduurd en het einde van deze schermutselingen kwam pas, toen het Calvinisme niet alleen in naam, maar ook in feite onder heel het Zeeuwse volk ingang had gevonden, zodat de rederijkerskamers òf te lichtzinnig werden geacht, òf, zoals op Zuidbeveland, door gebrek aan leden hun natuurlijke dood stierven. Alleen in de steden, waar ze een ander karakter droegen en meer te vergelijken zijn met de achttiende-eeuwse dichtgenootschappen, konden ze hun bestaan langer rekken: de Middelburgse en Vlissingse kamers tot het laatst der zeventiende, de Veerse kamer zelfs tot het eind der achttiende eeuw.

Bestrijding door overheid en kerk

Ook uit Zeeland zijn ons voorbeelden bekend van maatregelen, door de overheid genomen om aan de hervormingsgezinde tendenzen der rederijkers paal en perk te stellen. Op 21 Februari 1535 vermaande de raad van Zieriksee het rederijkersgilde der stad, ‘dat sy niet en (zouden) speelen, dat schandeloos is’ en in het vervolg van hetgeen zij wilden opvoeren aan de burgemeester zouden kennis geven ⁷. Deze vrij vage mededeling doet vermoeden dat onder de Zierikseese rederijkers hervormingsgezinden waren, alhoewel daarvan verder niets blijkt. Opmerkelijk is dat de opvoering van ‘Den Boom der Schriftueren’ in 1539 door de Middelburgse rederijkers geen aanleiding schijnt te hebben gegeven tot enige verbodsbepaling, alhoewel de geestelijkheid in dit spel fel werd gehekeld en het tien jaar later

7 Te Water, Kort verhaal, t.a.p., blz. 6.

[p. 73]

op een lijst van verboden boeken werd geplaatst. In 1563 voerden de rederijkers van Kapelle op Zuidbeveland een klucht op, waarin de broek van de Heilige Franciscus een belangrijk aandeel scheen te hebben gehad. De geestelijkheid maakte er werk van, de zaak kwam zelfs voor de Landvoogdes, maar per slot van rekening bleek een en ander op een vergissing te berusten ⁸.

Van heel wat feller aard was de oppositie van het Calvinisme tegen de rederijkerij. Al in 1581 besloot de particuliere synode van Zeeland om bij de Staten van het gewest aan te dringen op ‘executie van de 26^e vraghe der particuliere questien des Dortschen synodi aengaende de rhethoryck-spelen’ ⁹, in overeenstemming met het kort daarop door de te Middelburg gehouden nationale synode genomen besluit, dat inzake de kamerspelen ‘een ijeghelick aenhouden sal bij syne overheyt, dat onstichtynghe gheweert wordt’ ¹⁰. Ook de Haagse nationale synode van 1586 keerde zich tegen de rederijkersspelen, als aanleidingen tot onstichtelijkheid ¹¹.

Nergens is het verzet van overheidswege tegen de rederijkers zo krachtig en aanhoudend geweest als in Zeeland, klaarblijkelijk omdat hier de aandrang van de kerk het grootst was. In een reeks van plakkaten hebben de Staten zich telkens weer tegen de batementspelen gekeerd, in 1583, 1590, 1591, 1621, 1625, 1636, 1639, 1646, 1652 en 1673 ¹². Dat deze verordeningen telkens weer hernieuwd moesten worden, wijst er op hoezeer de rederijkersgilden op de Zeeuwse eilanden wortel hadden geschoten. Met name geldt dit voor Zuidbeveland, dat dan ook enkele malen afzonderlijk werd aangeschreven. Dat men vooral de Rooms-Katholieke rederijkers, die op dit eiland nog in organisatorisch verband verenigd waren, bedoelde, blijkt wel daaruit dat de gereglementeerde rederijkersgilden in de steden Middelburg, Vlissingen en Vere de bescherming van de overheid genoten ¹³.

Dat de strijd van de Staten tegen de rederijkers was gericht, en niet tegen het opvoeren van toneelstukken in 't algemeen, blijkt duidelijk uit een besluit, dat zij slechts enkele jaren na de resolutie van 1591 namen. In hun zitting van 5 Augustus 1595 verscheen een tiental Zeeuwse studenten uit Leiden, die hun verzochten ‘hunne actie van exhibitie van zeker tragedie ende comedie’ met hun tegenwoordigheid te vereren. De Staten - er was een zoon van het Statenlid Caspar van Vosbergen onder de spelers - voldeden aan dit verzoek en schonken aan de studenten bovendien nog een gratificatie van £ 25 Vlaams, ‘boven alle oncosten, gedaen in 't erigeren van de stellingen, schilderen, kleederen ende anders-sins’ ¹⁴. Ook de Middelburgse kerkeraad had tegen deze opvoering geen bezwaar, wat uit zijn stilzwijgen mag worden opgemaakt ¹⁵. Uitdrukkelijk spreekt dit college trouwens steeds van rhetorijkers, niet van het toneelspel op zichzelf, al zullen op een enkele uitzondering na beide wel onafscheidelijk verbonden zijn geweest. In Zeeland, waar de overheid een veel grotere macht in kerkelijke aangelegenheden bezat dan elders ¹⁶, treedt de kerk trouwens veel minder fel tegen de rederijkers op dan in de andere gewesten. Dit felle optreden was hier onnodig, omdat de wereldlijke overheid zich hier agressiever betoonde dan bv. in Holland, waar de magistraat der steden meer libertijnsgezind was. Wanneer echter in 1602 de provinciale synode van Zeeland verzoekt ‘alsoo doort placaet van policie de rhetorijck-spelen om ghewichtighe redenen verboden zijn ende diesniettegenstande op velen plaetsen tplacaet dienaengaende niet onderhouden en wordt, dat het den E.E.heeren believe tverbodt van dien te vernieuwen, midtsgaders oock tegen de spelen in de latijnsche ende franssche scholen naerder te verclaeren, alsoo door sulcke onnoodighe ende ontstichtelijcke oeffeningen de jonckheijt haeren tijdt verliest’, wijzen Gedeputeerde Staten dit verzoek van de hand:

8 Vgl. hierna, blz. 113.

9 Vgl. Acta der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572 - 1620, verzameld en uitgegeven door J. Reitsma en S.D. van Veen, V (Groningen, 1896), blz. 9. - Op de 26ste der ‘Particuliere vraghen’ die op de Dordtse synode van 1578 behandeld waren, luidende ‘oftmen gheestelicke comedien ende tragedien voor den volcke in Rhetorye spelen magh?’ had deze synode ontkennend geantwoord, ‘nademael dese ghewoonte noyt in de Israelitische ofte Apostolische kercke gheweest is, ende veel ongheschicktheden daerwt volghen ende het oock openbaer is dat de facteurs der selver dickwils de fundamenten der Christelicker religie niet ghenoegh verstaen’. - Acta van de Nederlandsche synoden der zestiende eeuw, verzameld en uitgegeven door F.L. Rutgers (Utrecht, 1889), blz. 269.

10 T.a.p., blz. 449.

11 T.ap., blz. 549, 552, 629.

12 Groot placaet-boeck ('s-Gravenhage, 1658 - 1705), I., blz. 349 - 360, 467 - 470; III, blz. 594 - 598; IV, blz. 1032 - 1033; Notulen van Zeeland, 1590, blz. 36, 99.

13 De verbodsbepaling van de Middelburgse magistraat van 1676 (vgl. hierna, blz. 86) is de enige, onverklaarbare, uitzondering op deze regel.

14 Notulen van de Staeten van Zeelandt, 1595, blz. 141, 159. - De bedoelde studenten waren: Jeremias van Dale, student in de medicijnen, Simon Schotte, in de rechten, Jacob Miggrode, in de theologie, Jonas van Reigersberch, in de theologie, Mathias Looper, in de rechten, Apollonius Schotte, in de rechten, Sebastiaen Collaertsen, in de rechten, Josias van Vosbergen, in de rechten, Abraham Isacq, in de theologie, Johan Fernando Visscher, in de rechten. - De jonge Antonius Walaeus maakte een lofdicht op deze voorstelling, waaruit blijkt dat de studenten klassieke spelen opvoerden, nl. van Sophocles, Seneca en Plautus. - Vgl. Prosphonematicum ad doctiss. nobilissimosque adolescentes Lugduno Bat. in patriam Zelandiam, per ferias caniculares, reduces; ibique publice exhibentes spectandos Aiacem flagel. Sophoclis. Herculem furent. Senecae. Capteivos Plauti. Anno 1595. - Ant. Walaeus, Omnia opera, II (Lugd. Bat., 1648), p. 501 - 502.

15 Het feit dat zoons van aanzienlijke overheidspersonen aan de opvoering deelnamen, kan op het oordeel van de kerkeraad niet van invloed zijn geweest; herhaaldelijk toch worden magistraatspersonen door de kerkeraad wegens aanstotelijke gedragingen berispt en vermaand.

16 Nl. doordat de kerkenorde uit Leycesters tijd (1586) hier vervangen werd door de Staatse van 1591.

[p. 74]

‘alsoo hierop bij placate is voorsien, en connen die van den Rade niet voorder daerinne doen’ ¹⁷. Sindsdien kwam de rederijkerij niet meer ter sprake vóór 1618, toen men besloot om aan de synode te Dordrecht in bedenking te geven, de Staten-Generaal om een ‘algemeijne ordre’ te verzoeken tegen ‘de batementspelen en diergelijcke onbehoorlycheden’ ¹⁸.

Het plakkaat van 9 Juni 1625 ¹⁹ richt zich klaarblijkelijk meer tegen rondreizende kermistroepen dan tegen rederijkers, maar dat van 15 Juli 1636 ²⁰, dat aan de ambachtsheren van Zuidbeveland was gericht, noemt de ‘batement-spelen’ met name. Tien jaar later, op 31 Mei 1646, vaardigden de Staten een nieuwe verordening uit, aangezien hun ter ore was gekomen dat ‘in verscheyden quartieren deser provintie, vele insolentien ende dertelheden gepleecht werden, in rethorijck ende batement-spelen’, die daarom instantelijk verboden werden. Aan de officieren en magistraten, daartoe gekwalificeerd, werd scherp gelast, hieraan ‘sonder eenige ooch-luyckinge ofte dissimulatie’ de hand te houden ²¹. In 1654 richtte de classis van Zuidbeveland zich tot de Staten, die daarop de ambachtsheren van het eiland nogmaals herinnerden aan de eerder afgekondigde verbodsbepalingen ²². Niettemin moest de predikant van Hoedekenskerke, ds. Michael Eversdijk, op 13 Januari 1673 bij de classis een vertoog indienen over de ‘Confrerien of Landluydengilden’, waarbij zich ook gereformeerden lieten inschrijven. De predikant zette daarin in den brede uiteen dat deze confrerieën ‘van een puiren paepsen gront en aart’ waren, ‘superstitieus en afgodisch’ in haar oefeningen, vergezeld gingen van ‘profaniteit en goddeloosheit’ en geheel verschillend waren van ‘de borgerlike gilden en schutterien in de steden’ ²³. Nog geen veertien dagen daarop volgde het plakkaat van de Staten van 24 Januari 1673, dat de rederijkersspelen nogmaals verbood ²⁴, met uitzondering van die der geprivilegeerde kamers in de besloten steden ²⁵. Het is het laatste van deze aard, dat door de Staten werd uitgevaardigd, maar er zijn bewijzen te over dat de gilden op Zuidbeveland er zich weinig of niets van hebben aangetrokken en rustig zijn doorgegaan met hun opvoeringen. In 1696 moesten kerkeraad en classis er in 's-Heer-Arendskerke en Heinkenszand verhinderen ²⁶, en op 7 September 1700 moest de classis het besluit nemen om alle lidmaten te censureren die zich schuldig maakten aan ringsteken, gaaischieten, rethorijkspelen en soortgelijke vermaken. Toen de classis beval dat dit verbod van alle kansels bekend moest worden gemaakt, weigerden vier of vijf kerken, met die van Goes aan het hoofd, daaraan te voldoen, wat tot veel geharrewar aanleiding gaf ²⁷. Op het laatst van 1711 kwam men er achter, dat de rederijkers van 's-Gravenpolder tegen Driekoningen een spel voorbereidden, waar natuurlijk een stokje voor werd gestoken ²⁸. In Mei 1717 beloofde de baljuw van Zeeland Bewesten-Schelde nog eens aan de classis, ‘de Rhetorika op allerlei wijze te verhinderen’ ²⁹. Wat hem daartoe aanleiding gaf is onbekend. Intussen schijnen in het begin van de achttiende eeuw ook de laatstovergebleven kamers op Zuidbeveland verdwenen te zijn, ongetwijfeld tengevolge van de toenemende invloed van het Calvinisme, alhoewel dat op dit eiland er nooit in geslaagd is, de oude Roomse godsdienst te verdrijven.

Vooral de piëtistische predikanten hebben zich in de eerste helft van de zeventiende eeuw krachtdadig verzet tegen deze uiting van het middeleeuwse volksleven, die voor hen in de eerste plaats een overblijfsel was van de ‘Paepse superstitie’, Udemans noemt ‘batementen, camerspelen, ende andere sotte cluyten’ in één adem met ‘oncuysche ende dertele ghebaerden’ en ‘lichtveerdighe dansserijen’, waartegen hij op zeer besliste wijze stelling neemt ³⁰. Eewoud Teelinck noemt ‘stellagie spelen zelve te spelen, ofte

17 Vgl. Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., blz. 87; vgl. blz. 57.

18 Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., blz. 150.

19 Groot placaet-boeck, IV 's-Gravenhage, 1705), blz. 1032 - 1033.

20 Notulen der Staten van Zeeland, 1636, blz. 147.

21 Groot placaet-boeck, I ('s-Gravenhage, 1658), blz. 467 - 470.

22 Vgl. J.J. van der Horst, De Katholieken op Zuid-Beveland in 1654 (Bijdr. v. d. gesch. v. h. bisdom v. Haarlem, 2 (1874), blz. 272 - 275).

23 Actenboek G van de classis van Zuidbeveland, blz. 1 - 28. - Vgl. J. ab Utrecht Dresselhuis, De redenrijkers te Goes (Eene nalezing) (Zeeland, 1855, blz. 155 - 156).

24 Hieruit mag worden opgemaakt, dat ds. Eversdijk wel degelijk ook, naast de schuttersgilden, de rederijkersgilden op het oog had.

25 Groot placaet-boeck, III ('s-Graven-hage, 1683), blz. 594 - 598.

26 Vgl. hierna, blz. 114 - 115.

27 Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 161 - 162.

28 T.a.p., blz. 162 - 165.

29 T.a.p., blz. 165.

30 Godefr. Udemans, Practycke³ (Dordrecht, 1632), blz. 285. - De eerste druk is van 1612.

[p. 75]

t'aenschouwen’ onder de ‘oneerlijcke ende ongeoorloofde vermakingen’ ³¹. Ook zijn broer Willem noemt ‘commedien, tragedien, batement-spelen, camer-spelen, lichtveerdighe speelkens, waer in veel onkuyssche, ergerlijcke, vuyle, gebaerden vertoont worden’ onder de ‘aenleydinge tot oncuysheyt’ ³², en had al eerder aan ‘vele genaemde gereformeerde Christenen’ verweten dat ze meewerkten aan de opvoering van batementspelen ³³. Zijn zoon Maximiliaen sluit zich bij het oordeel van zijn vader hierover letterlijk aan ³⁴. Ook Adriaen Hoffer keert zich tegen de rederijkers, ‘dewelcke alhoewel sy den naam van Reden-rijck draghen, evenwel nochtans duergaans redeloose, ende onbesnedene menschen sijn, die niet minder in haar leven en betrachten, dan het ghene sy tot stichtinghe voor den volcke schynen te willen voortbrenghen’, waardoor de ware poëzie in verachting wordt gebracht ³⁵. Het is dan ook te begrijpen dat in tegenstelling tot de Walcherse steden in Zieriksee de rederijkerij in de zeventiende eeuw een kwijnend bestaan heeft geleid, al heeft ze er zich tot het laatste kwart van de eeuw weten te handhaven.

31 Ireneus Philalethius, Vyer ende wolck-calomne (Amstelredam, 1622), blz. 105.

32 Willem Teellinck, Huys-boeck², II (Middelburg, 1639), blz. 117.

33 Willem Teellinck, Gesonde bitterheyt (Amsterdam, 1624), blz. 33. - Elders verwijt hij het houden van battementspelen vooral aan de rijken (Zephaniae waerschouwinge (Amsterdam, 1623), blz. 93).

34 Maximiliaen Teellinck, Grondighe verclaringhe, over de thien gheboden (Middelburgh, 1639), blz. 117.

35 Adrianus Hofferus, Nederduytsche poëmata (Amsterdam, 1635), blz. ** 4 v°.

Middelburg

De oudste der Zeeuwse rederijkerskamers is het ‘Bloemken Jesse’ van Middelburg ³⁶, en indien we de overlevering mogen geloven, die haar oprichting in 1430 stelt, is deze kamer tegelijk de oudste uit de Noordelijke Nederlanden. Het ligt trouwens voor de hand, deze in Zeeland te zoeken, het overgangsgebied immers tussen de kultuur van Noord en Zuid, de brug tussen de beide helften van de Dietse landen, waarin Noordbrabant met zijn moerassen en heidevelden en zijn gering aantal steden een wig had gedreven. Reeds was Middelburg in het begin der vijftiende eeuw een bloeiende koopstad, waarheen vooral uit Brabant en Vlaanderen vele kooplieden, maar ook vele geestelijken kwamen, en waarschijnlijk is door de laatstgenoemden de Middelburgse kamer in het leven geroepen ³⁷, naar het voorbeeld der Vlaamse en Brabantse rederijkersgilden.

Het oudste document dat de Middelburgse kamer noemt is de ordonnantie, die baljuw, burgemeesters, schepenen en raden der stad haar op 9 Januari 1484 verleenden ³⁸. Uit deze brief blijkt dat de kamer Sinte-Anna tot patrones had, en haar jaarfeest vierde op de Zondag na het naamfeest van deze heilige (26 Juli). Wie tot het gilde wilde toetreden, moest zijn wens daartoe te kennen geven aan de deken en zijn gezworenen. Verzette niemand zich tegen zijn aanneming als gildebroeder, dan werd hij toegelaten tegen een intreegeld van acht groten en één groot voor de cnape. Bij overlijden van de gildebroeder verviel zijn pallore - de gebruikelijke naam voor het feestgewaad - aan het gilde; de gildebroeders waren daarvoor gehouden om de overledene ter aarde te dragen. 's Daags daarop ‘soe sal den deken als dan gehouden wezen eene memorie te doene van een singende misse van requiem van die penningen die onder hem liggen’, die alle gildebroeders moesten bijwonen. Kwamen rederijkers van buiten batementen of wagenspelen opvoeren, dan droegen de gildebroeders gemeenschappelijk de kosten. Tweemaal 's jaars legde de deken rekening en verantwoording af van de gelden, die hij onder zijn beheer had, en wel op de dag van de verkiezing van een deken, en op Sinte-Anna of de dag daarna. Iedere gildebroeder was verplicht zich een pallore te doen maken op eigen kosten, en minstens één in de drie jaar. Deze pallore, waarop het embleem der kamer geborduurd was, mocht niemand ter afdoening van schuld in ontvangst nemen; als officieel gewaad vertegenwoordigde het de goede naam van het gilde. Daarom mocht niemand ook met zijn pallore ‘in stoven

36 Zie: N.C. Lambrechtsen van Ritthem, Beknopte geschiedenis van de Middelburgsche rethorijkkamer Het Bloemken Jesse (Verhandelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1e serie, III, 1e stuk (Leyden, 1819), blz. 117 - 175); Marie G.A. de Man, De voormalige Middelburgsche rederijkerskamer Het Bloemken Jesse onder de kenspreuk ‘In minnen groeyende’ en hare gildepenningen (Jaarboek van het Kon. Ned. Genootschap voor munt- en penningkunde, 4 (1917), blz. l - 40); Unger, Bronnen, I en II, passim; Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 105 - 106; III, blz. 314, 351 - 352; IV, blz. 70, 97 - 98; V, blz. 91 - 92; VI, blz. 59 - 60; VII, blz. 52.

37 Voor deze veronderstelling pleit ook, dat het huis waarin de kamer haar bijeenkomsten hield, in het derde wijkregister der stad beschreven staat als ‘de Proserie de Kamer van Rhetorica’ (Zeelands Chronyk almanach, 1786, blz. 1021). Nog in 1483 waren priesters lid van het gilde, en werden te hunnen behoeve enkele uitzonderingsbepalingen gemaakt; o.a. behoefden ze geen pallore te dragen.

38 Unger, Bronnen, I, no. 85, naar een sindsdien verloren afschrift overgedrukt uit: eeuwsch jaarboekje en Middelburgsche naamwijzer, 1858, Mengelwerk, blz. 3 - 10.

[p. 76]

noch in bourdeelen gaen noch in tavaernen tot eenigen dobbelspelen of droncken drijncken noch gheenderhande spel spelen ten ware scaetsen, balslaen of schieten’. Ook mocht men de pallore niet dragen op de plaats ‘daer eenige dootslagen geschien’ (als bv. bij terechtstellingen), en evenmin mocht men het kleed ‘in die lombaerde dragen’. Op al deze overtredingen stond verbeurte van het ambtsgewaad. Het privilege bevat verder enkele strafbepalingen voor leden die de repetities der op te voeren stukken niet bijwoonden of de hun toegewezen rol weigerden te spelen. Priesters en magistraatspersonen, die in het gilde traden, konden dispensatie krijgen van bepaalde voorschriften, bv. van het dragen van de pallore en het deelnemen aan de opvoeringen. Het stadsbestuur koos jaarlijks de deken, de gezworenen en de gildeknaap, ‘gelijck men in andere gilden doet’. Men kan hieruit gevoeglijk opmaken dat het een of ander Vlaams of Brabants rederijkersreglemeht als voorbeeld heeft gediend voor het Middelburgse, maar het is niet aan te wijzen welk.

Deze ordonnantie, die nagenoeg volkomen gelijkluidend is met die van de Reimerswaalse kamer en op dezelfde dag als deze is uitgevaardigd ³⁹, bleef slechts tot 1514 van kracht, toen het stadsbestuur op 17 Maart aan de kamer een nieuw privilege schonk ⁴⁰. Dit privilege, dat merkwaardigerwijze van het oudere geen gewag maakt, stelde een overdeken en dertien ‘tabbeertdragers’ aan, die in het rood gekleed moesten zijn en elke vier jaar van de stad een nobel ontvingen. De magistraat nam op zich, te zorgen voor het onderhoud van de speelwagen van het gilde, en schonk bovendien maandelijks vijf schellingen tot onderhoud van de kamer, ‘mits condiciën en voirwaerden, soo wanneer dat de stad eenighe victorien maect ofte eenighen triumphe bedrive, zoo zullen deselve van de Rethorike gehouden zijn te spelen, ende der stad eere daarinne te bewaren, 't zy by batementen oft staande spelen’. Bovendien moest de kamer jaarlijks dertien ‘staande spelen’ opvoeren, en voorts op alle Zondagen tijdens de jaarmarkt een uitvoering geven, verder op alle heiligendagen, ‘insgelijks wanneer de scutters opscieten zullen’, op Sint-Joris, Sint-Sebastiaan ‘ende als de cleuveniers horen feeste houden van den zeven weën’. Al deze spelen moesten ‘spelen van genuchte’ zijn. Op Nieuwjaarsdag en Driekoningenavond moesten de rederijkers ‘naar ouder costume’ op het stadhuis een opvoering geven, en tenslotte waren ze gehouden om op Sacramentsdag en de dag van de processie ‘te spelen den ommeganck, ende de processie in ordinancie te helpen stellen ende onderhouden’ ⁴¹.

Het privilege bevatte vervolgens de ordonnantiën van het gilde zelf, die gedeeltelijk overeenkomen met de bepalingen van het privilege van 1484. Er blijkt o.a. uit dat het aantal gildebroeders onbeperkt was, en dat elke gildebroeder het in zilver uitgevoerde insigne van de kamer op zijn borst moest dragen, of het in kleuren op zijn rok moest laten borduren.

De Middelburgse rederijkers hebben steeds de bescherming van de magistraat genoten, en gedurende heel het bestaan der kamer, dat zich over een tijdsverloop van twee en een halve eeuw uitstrekt, blijkt nimmer iets van enig ernstig conflict tussen het gilde en de stedelijke regering; integendeel geniet de kamer van haar steeds bescherming en steun. Vóór de overgang van Middelburg naar de Staatse zijde draagt ze geheel en al het karakter van een geestelijk gilde. Ze had de leiding bij de grootse processies, die elk jaar op Sacramentsdag plaatsvonden, en bij alle gelegenheden die daartoe aanleiding gaven, trad ze met haar esbatementen voor de regering en het volk op. De kamer genoot dezelfde voorrechten, maar had ook dezelfde verplichtingen als de overige 22 gilden der stad. Met de drie schuttersgilden, die haar het meest verwant waren, wordt ze herhaaldelijk

39 Deze overeenkomst is zo volkomen, dat eenzelfde persoon de beide ordonnanties moet hebben opgesteld, ofwel de Reimerswaalse naar de Middelburgse gekopieerd is.

40 Unger, Bronnen, I, no. 98; Lambrechtsen van Ritthem. t.a.p., blz. 166 - 172.

41 Unger, Bronnen, I, no. 213.

[p. 77]

in één adem genoemd ⁴²; in tijden van onrust is aan deze vier gilden de bewaking van de poorten opgedragen, en in 1575 worden deze gilden zelfs gerekend met burgemeesteren, schepenen en raden ‘het gansche corpus der stad’ te vertegenwoordigen ⁴³.

Het oudste spoor ⁴⁴ van de aanwezigheid van een rederijkerskamer in Middelburg dateert uit 1444, wanneer ter gelegenheid van de jaarlijkse processie op H. Kruisdag (26 Juni) de stad aan de Westmonsterkerk £ 3 uitbetaalde wegens verleende hulp, ‘en ook om den boom van Yesse te helpen maken’ ⁴⁵. Het jaar daarop waren de ‘esbatement-spelers’ van Middelburg in Vere, ‘als men onser vrouwen ommedrouch’ ⁴⁶. De stadsrekening van 1480 vermeldt dat de loods, staande in ‘damerie’ (de amerij) ⁴⁷, om de ‘wagenen’ daarin te plaatsen ‘van den Rethorike’ gedekt werd. Colijn, de koster van de Westmonsterkerk, werd van stadswege betaald omdat hij de wagen van Rethorica gestoffeerd en geverfd had, en ook wordt in dezelfde rekening nog gesproken van de toren van de Rethorike, klaarblijkelijk een van de requisieten ⁴⁸. In 1483 kregen de gezellen van Rethorike, toen ze met enkele leden van de Wet in de Liebaard (de stadsherberg) vergaderd waren, een maaltijd. Toen ze op Driekoningenavond 1493 hun opwachting kwamen maken bij de koning van de stad, die op het stadhuis recipieerde, kregen ze een stoop Rijnwijn. In hetzelfde jaar schonk de stad hun laken, om er een zotsrok met twee kousen van te laten maken, en bovendien kreeg Willem Treurniet, als gouverneur van de kamer, vijf ellen rood en grauw laken ‘om daermede met der stede livreie gekleed te zijn’ ⁴⁹ en van Rethorica twee poortkannen Rijnwijn, omdat ze een spel van sinne gespeeld hadden ⁵⁰.

In 1507 waren de Middelburgse rederijkers op het landjuweel te Reimerswaal, waar ze een prijs wonnen, die uit zeven tinnen stopen en tien tinnen kannen bestond. In Februari 1513 speelden ze ‘'t wagenspel’ op het stadhuis. Herhaaldelijk treffen we in de nu volgende jaren in de stadsrekeningen posten aan voor wijn, aan de rederijkers wegens hun opvoeringen geschonken ⁵¹. In 1518 trokken ze naar Goes ‘om den prijs te winnen’, en in 1525 werd hun £ 3 betaald voor een reis naar Reimerswaal ⁵².

42 Zie o.a. de ‘Costumen van Middelburg’ van 1569 of 1570, bij Unger, Bronnen, I, no. 419, XIX, Van gyselinge, IX.

43 Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p., blz. 152.

44 Toen ter gelegenheid van de intrede van Philips van Bourgondië in Brugge, in 1440, op de hoeken van de straten pantomimes werden vertoond, vond men daaronder, zoals Die excellente cronike van Vlanderen (Antwerpen, 1531), blz. C 7 r°, meedeelt, aan het einde van de Zegherstrate, ‘den boom van Yesse. Te wetene een persoon liggende te bedde, ende huyt hem spruytende eenen groten boom up elcken tack sittende een cleen kindekin in witte ghecleet ende met een crone up thooft, ende Maria inden middel, soe elck dat wel verstaet, ende daer voren stont: Dits dye roede van Yesse’. Op grond o.a. van de overeenkomst der namen en het feit dat deze voorstelling, met enig verschil, die van het blazoen der Middelburgse kamer is, acht Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p., blz. 132 - 137, het voor ‘zeer waarschijnlijk’ dat deze kamer in 1440 te Brugge was en dan deze pantomime verzorgd zou hebben.

45 Kesteloo, Stadsrek., I, blz. 215.

46 Stadsrekeningen van Vere, 1445. - In 1464 speelden ze te Vere een esbattement, en in 1466 speelden zij er ‘te ommegange vanden heligen cruysse’.

47 Het amerij-huisje stond in 1490 in het schuttershof van Sint-Sebastiaan.

48 Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 105. - Toen in 1483 de ‘batementswagen’ omstreeks Vastenavond tweemaal vervoerd moest worden, en er twee wielen aan moesten worden gezet, betaalde de stad al deze onkosten. In 1493 moest Pieter de schilder de wagen stofferen en schilderen, waarvoor de stad 55 ellen kanefas schonk. In 1495 werd de nieuwe wagen eveneens op stadskosten met laken bekleed en geschilderd. - T.a.p., II, blz. 105, 106. - In 1515 stoffeerde de schilder Willem van den Broucke de wagen voor 20 schelling. - T.a.p., III, blz. 351. - In 1549 werd een pond ‘vlaege’ (spek) gekocht, om er de speelwagen mee te ‘smouten’. - T.a.p., IV, blz. 97.

49 Posten uit 1515, 1518 en 1525 voor tabberdlaken ten behoeve van de rederijkers bij Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 351.

50 Al het bovenstaande t.a.p., II, blz. 105 - 106.

51 T.a.p., III, blz. 351.

52 T.a.p., III, blz. 351, 352.

Den Boom der Schriftueren

Enkele maanden na het Gentse landjuweel van 1539, waar de Middelburgse kamer niet aanwezig was, gaf deze, op de 1ste Augustus van hetzelfde jaar, te Middelburg een opvoering van ‘Den Boom der Schriftueren’ ⁵³. Dit spel, klaarblijkelijk door een van de ‘Sint Annen kinderen’ zelf gedicht, vertoont zo al geen Lutherse, dan toch een Erasmiaanse strekking ⁵⁴. Medecyn der Sielen, d.i. Christus, en Menschelijcke Leeringhe strijden om het bezit van de non Elck Bysonder, die in het prieel van Suyver Consciencie onder de Boom der Schriftueren ligt te rusten. Aanvankelijk wint Medecyn der Sielen haar gunst, maar Eyghen Wijsheyt en Natuerlijcke Begheerte, de dienaars van Menschelijcke Leeringhe, weten haar door schoonklinkende woorden en beloften over te halen en voeren haar met zich mee als de toekomstige bruid van hun heer. Gheloove, door Medecyn der Sielen tenslotte opgeroepen om een einde te maken aan het rijk van Menschelijcke Leeringhe, redt met ‘het sweerdt van twoort Gods’ Elck Bysonder uit de macht van Menschelijcke Leeringhe en brengt haar terug tot haar ‘eerste lief’.

De strekking van ‘Den Boom der Schriftueren’ en die van de Gentse spelen lopen niet ver uiteen, maar hoeveel scherper is de toon der Middelburgse rederijkers, hoeveel directer hun aanval op de kerk en de geestelijk-

53 Den boom der schriftueren van VI personagien ghespeelt tot Middelburch in Zeelant den eersten in Augusto int iaer XXXIX. (Z. p. e. j.; 1539?) (48 blzn.; 8vo) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage, defect ex.). - Den boom der schriftueren van VI personagien ghespeelt tot Middelburch in Zeelant den eersten in Augusto int iaer XXXIX. (Z.p.e.j.; 1539?) (38 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden). - Den boom der schriftueren van VI personagien ghespelt tot Middelburch in Zeelant den eersten in Augusto int iaer XXXIX. (Z.p.e.j.; Antwerpen, Nic. van Oldenborch, ± 1539?) (32 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden; defect ex.). - Den boom der schriftueren van VI personagien ghespeelt tot Middelburch in Zeelant, den eersten Augusto, int jaer XXXIX. Tot Dordrecht voor Jasper Troyens boecvercoper inden Griffioen by de Wynbrug. Anno 1592 (36 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden). - Den boom der schriftueren van ses personagien ghespeelt tot Middelburch in Zeelant, den eersten Augusto, int jaer XXXIX. Tot Gorinchem by Jan Haensberch, woonende aen 't Kerckhoff int Wapen van Dordrecht, anno 1608 (36 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden). - Den boom der schriftueren van VI personagien, ghespeelt tot Middelburch in Zeelant, den eersten Augusto in 't jaer 1539 opnieuw uitgegeven met een ophelderende woordenlijst door G.D.J. Schotel, Utrecht, 1870.
Een kopie, die het meest overeenkomt met de oudste hierboven genoemde druk, maar met talloze spellingvarianten, bevindt zich in hs. II, no. 129 van de Kon. Bibl. te Brussel, ‘Spelen van sinnen en refereynen’, fol. 36a - 47b.

54 Vgl. Van Mierlo, De middelnederlandsche letterkunde van omstreeks 1300 tot de Renaissance, t.a.p., blz. 370.

[p. 78]

heid. Hoe hatelijk is de voorstelling der priesters, zoals Menschelijcke Leeringhe ze aan Elck Bysonder afschildert:

Verslint eenen kemel, maer een mugge wilt cleesen
voor tvolc, om te cryghen goet of ghelt;
doen si u ghebot niet, segt: tis eenen geest die u quelt.
Doet zielmissen doen, vigelien en memorien,
dertichsten, jaerghetyden, so crijchde ghewelt.
Prijst broerscappen, ghilden van grooter victorien,
preect parabelkens voor dees dantelorien,
en ghelaet u alleens in u vertalen,
dat ghi de sluetels hebt vander eewiger glorien
so devoot, al soudy God vanden cruyce halen ⁵⁵.

Scherp bestrijdt de anonyme schrijver van het spel, die we wel onder de Middelburgse rederijkers zelf te zoeken zullen hebben, de leer der goede werken, niet minder scherp ook de aflaathandel, en in geen ander rederijkersspel uit deze tijd treft men een zo felle, onomwonden belediging der geestelijken aan, die hier beurtelings Farizeeën, antichristenen, Bels dienaren, grijpende wolven in schaapskleren en ‘standaertvoerders van Lucifers wempelen’ worden gescholden. Literaire verdiensten bezit het spel niet; het is, als vele andere soortgelijke spelen uit de zestiende eeuw, hier en daar langdradig en veelal niet meer dan berijmd proza, zodat in alle opzichten de inhoud merkwaardiger is dan de vorm. Het feit dat het in de zestiende- en zeventiende-eeuwse uitgaven steeds gevolgd wordt door ‘Een spel van sinnen op tderde, tvierde, ende tvijfde capittel van dwerck der apostolen’ ⁵⁶, heeft aanleiding gegeven tot de veronderstelling dat dit apostelspel uit dezelfde tijd allereerst, maar bovendien ook uit dezelfde kring afkomstig zou zijn als het Middelburgse spel. Wanneer de spelers zich in de proloog ‘wy scholieren’ noemen, zou men geneigd zijn aan de ‘Missus scholieren’ van Vere te denken. De Brabantse eigenaardigheden van de tekst kunnen op rekening van een Antwerpse drukker worden gesteld, te meer omdat ze niet in het rijm voorkomen. Bewijzen voor een Zeeuwse afkomst van dit spel van sinne zijn er echter niet ⁵⁷.

Dit apostelspel, terecht gekenschetst als ‘het ketterproces op de planken’ ⁵⁸, behandelt ‘van woorde te woorde’ de in de drie bedoelde hoofdstukken der Handelingen beschreven geschiedenis: de prediking van Petrus en Paulus, de genezing van de kreupele, hun gevangenneming en verhoor, hun bevrijding uit de gevangenis, opnieuw hun gevangenneming en verhoor, en tenslotte hun moedig doorstane geseling. De apostelen treden hier op als representanten van de ‘Duytsche doctoren’, de nieuwe predikers die de mensen leren dat zij ‘door Christum alleene de salicheyt ontfaen’. Ook uit dit stuk spreekt duidelijk de haat tegen een geestelijkheid, die door haar leven het recht op Evangelieprediking in de ogen van het volk verbeurd had en daarmede de weg had geëffend voor een beweging, die in enkele tientallen jaren tot haar ondergang zou leiden.

De lijst der verboden boeken, in 1550 op bevel der Keizerlijke Majesteit door de universiteit van Leuven opgemaakt, veroordeelde met de Gentse spelen van 1539 ook ‘Den Boom der Schriftueren’ en ‘Een spel van sinnen’ als ketters ⁵⁹. En indien een zekere overeenkomst tussen het Middelburgse spel en ‘Tspel van de Cristenkercke’ van de Roomse Reinier Pouwelsz het vermoeden wettigt, dat deze Utrechtse rederijker zijn stuk bedoeld heeft als een tegenhanger van ‘Den Boom der Schriftueren’ ⁶⁰, dan blijkt daaruit dat dit spel van sinne toch meer beroering heeft gewekt

55 Vs. 529 - 538.

56 Uitgegeven door F. Pijper in de Bibliotheca Reformatoria Neerlandica, I ('s-Gravenhage, 1903), blz. 287 - 366. Het spel werd vroeger aan Willem van Haecht toegeschreven, ten onrechte echter; vgL.c.G.N. de Vooys, Apostelspelen in de rederijkerstijd (Meded. d. Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterk., dl. 65, serie A, no. 5) (Amsterdam, 1928), blz. 11.

57 De Vooys, t.a.p. - Terloops breng ik hier de mogelijkheid ter sprake dat ook ‘Den Boom der Schriftueren’ door Veerse rederijkers zou zijn opgevoerd. Ook deze immers konden zich ‘Sint Annen kinderen’ noemen, en in Vere waren de nieuwe denkbeelden op godsdienstig terrein eer meer dan minder verbreid dan in Middelburg.

58 Pijper, t.a.p., blz. 275.

59 H. Reusch. Der Index der verbotenen Bücher, I (Bonn, 1883), S. 112; Chr. Sepp, Verboden lectuur. Een drietal indices librorum prohibitorum toegelicht (Leiden, 1889), blz. 90 - 91.
Jacob van Middeldonck, deken van ‘De Damastbloeme’ te Antwerpen, werd in 1546 aangeklaagd omdat hij vier jaar tevoren ‘Den Boom der Schriftueren’ had voorgedragen, een spel ‘smakende heresie, contrarie onsen heylighen kersten geloove ende insetten der heyliger Roomscher kercken’ (Antwerpsch Archievenblad, 8 (1871), blz. 359 - 362). Hij werd echter vrijgesproken. Vgl. J. van Mierlo, ‘Den Boom der Schriftueren’ en het geval Jacob van Middeldonck (Versl. en meded. d. Kon. Vlaamsche Ac., 1939, blz. 889 - 905).

60 G.A. Brands, Tspel van de Cristenkercke (Utrecht, 1921), blz. XXVI - XXVII.

[p. 79]

dan de absolute stilzwijgendheid der Middelburgse archieven zou doen vermoeden.

Intussen schijnt de magistraat de kamer naar aanleiding van deze opvoering geen moeilijkheden in de weg te hebben gelegd, en het rederijkersleven ging zijn gewone gang. Op Meidag 1549 kwamen de kamers van ‘Drysen’ (? lees: Sluys?) in Vlaanderen, Goes, Vere en Vlissingen te Middelburg vóór het stadhuis een spel van sinne spelen ⁶¹. In 1556 werd £ 2 betaald aan mr. Jan Apart, ‘over dat hij gemaect heeft 25 of 26 speelen sprekende op theijlyghe cruijsce om jaerlicx te dienen ende ghespeelt te worden inden ommeganck deser stadt’. Deze Jan Apart (Appaert, Happaert) zal ongetwijfeld tot het rederijkersgilde hebben behoord, evenals zijn compagnons Joos Maninc en Joos Mahyeu (Mahuij), met wie hij in de stadsrekeningen van deze tijd herhaaldelijk genoemd wordt. In 1550 kregen beide laatstgenoemden 20 schelling ‘over dat zij luijden op den omme-ganckdach tspel vuijtgebrocht hebben noepende tvlieen vande kinderen van Yesarel duer troode meel (sic)’. In 1552 kregen Jan Appaert en Joos Mahuij £ 4 ‘over dat zij luijden met huere consoorten vuijtgebrocht hebben tspel van Faro ofte den vuijtganck vanden kinderen Ysrael vuijten landen van Egipten’, een spel dat ook later nog herhaaldelijk werd opgevoerd, en dus in de smaak schijnt te zijn gevallen ⁶². Naar alle waarschijnlijkheid is van deze spelen niets bewaard gebleven ⁶³.

In 1559 besloot de raad om aan de kamer 100 gulden te betalen, waarvoor deze zich moest verbinden om aan het einde van de processie ‘te furnieren van schilderie ende van personagien ende sieraed alzulcke vijf tavreelen’ als zij haar ‘in partraituere’ vertoond had. De stad zou dan de stellage doen plaatsen en tegen een redelijke beloning ambachtslieden verschaffen ⁶⁴. In 1564 besloot de raad om aan de rederijkers 25 Carolusguldens te schenken ‘tot den oncosten, die syluyden doen sullen desen toecommenden ommeganck uit speelen van tmeyespel boeven de costen van der stellayge te stellen’ ⁶⁵, maar welk dit Meispel geweest is, vernemen we niet. In 1565 voerde het gilde vóór Palmzondag in de vasten het spel van Sint-Jans onthoofding op ⁶⁶; ook maakte het in hetzelfde jaar een ommegang ‘tot eere vander stadt’ ⁶⁷. De publicatie op de viering van Ommegangdag en Sacramentsdag, die in 1566 werd uitgevaardigd, legde een sinds lang bestaande gewoonte vast, toen ze voorschreef ‘dat alle de gesellen van der Rethoricke hemzelven zullen vougen om de processie, ambochten ende spelen in ordonnantie te stellen ende voort te doen gaene, op de correctie voorscreven’ ⁶⁸.

Toen in hetzelfde jaar Middelburg met een aanval van de ontevreden elementen bedreigd werd, die zich onder aanvoering van Pieter Haeck verenigd hadden, vaardigde de overheid op 25 Februari een ordonnantie op de dagwacht uit, waarbij de bewaking der poorten werd opgedragen aan personen, ‘genoemen uuyt het corpus van de drie schutteriën ende Retorica’ ⁶⁹. Kort daarop werden dezelfde corporaties ook met de nachtwacht belast ⁷⁰. In de volgende jaren van beroering werd deze opdracht herhaaldelijk vernieuwd ⁷¹, Tijdens het beleg van Middelburg gaven deken en beleders van het gilde van hun loyaliteit blijk door de schenking van ‘een zilvere cop’ aan de overheid ⁷². Dit gebeurde in 1572, maar in de jaren daaraan voorafgaande schijnt de verhouding tussen de kamer en de magistraat niet altijd even ideaal te zijn geweest. Jan Happaert, die zo hij al geen factor van het gilde was, dan toch als de auteur van tal van spelen daarin een vooraanstaande plaats bekleedde, werd in 1567 door burgemeesters en schepenen ‘ter cause van de religie ende oproer’ uitgewezen ⁷³,

61 De kamers kregen ieder 4 poortstopen Rijnwijn, de Middelburgse kamer bovendien £ 6 tot goedmaking van de kosten. - Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 351 - 352.

62 In 1552 werd van de wijnheren £ 4 ontvangen voor teruggaaf van hetgeen de stad betaald had aan degenen ‘die de roode zee vuijtgebrocht hebben opden ommeganck-dach’. Een schilder kreeg in hetzelfde jaar 12 schelling, omdat hij de Rode Zee geschilderd had. In 1553 schilderde Arend Jansz de Rode Zee, en werden ‘twee Brabansche breede rollen lijnwaets’ gekocht ‘totter beleedinge van de roode zee’. In 1564 kregen Joos Mahijeu ‘ende zijn consoorten’ £ 2 ‘van dat zijluijden de Roode Zee ghespeelt hebben inden ommeganck’. De rekening van 1565 maakt melding van ‘tspel vand(er) roode zee en den duvels wage’. - Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 69 - 70.

63 In hs. M van de Haarlemse kamer ‘Trou moet blijcken’ bevindt zich een tafelspel, dat meer een soort revue dan een toneelspel is, en dat blijkens de slotspreuk ‘In minnen groyende’ van de Middelburgse kamer zou kunnen zijn. VgL.c.G.N. de Vooys, Rederijkersspelen in het archief van ‘Trou moet blijcken’ (Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 45 (1926), blz. 265 - 286), blz. 286.

64 Register ten Rade, 11 April 1559.

65 Unger, Bronnen, I, no. 608, § 2.

66 Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 97. - Jan Thönisz, ‘steêboô’ van Amsterdam, is de dichter van een spel ‘Van Sint Jans onthoofdinghe’, dat van een reformatorische geest doortrokken is. Vgl. Kalff, III, blz. 71. Te Thielt werd in 1614 ‘'t spel van Sente-Jans onthoofdinghe’ gespeeld (Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland, t.a.p., II, blz. 105).

67 Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 70 - 71.

68 Unger, Bronnen, I, no. 213, § 4.

69 Unger, Bronnen, I, no. 221. - Ook in 1544 was de bewaking van de stadspoorten al aan ‘die scutterie ende rethoricque’ opgedragen; t.a.p., no. 495.

70 T.a.p., no. 222.

71 T.a.p., no. 524 (1566), no. 531 (1567), no. 254 (1570 of 1571), no. 534 (1572).

72 T.a.p., II, no. 357.

73 Onderzoek van 's konings wege ingesteld omtrent de Middelburgsche beroerten van 1566 en 1567; uitgegeven door J. van Vloten (Utrecht, 1873), blz. 205.

[p. 80]

en we kunnen ons bezwaarlijk voorstellen dat zijn ketterij enerzijds, zijn verbanning anderzijds respectievelijk op de overheid en op het gilde een goede indruk heeft gemaakt. Houdt hiermee wellicht verband, dat wet en raad op 30 October 1568 besloten om aan de rederijkers bekend te maken dat zij ‘om sekere redenen, hen daertoe porrende ende moverende’, de bijeenkomsten van het gilde voor zes maanden schorsten? ⁷⁴

74 Unger, Bronnen, I, no. 535, en Register ten Rade, 30 October 1568. - Het gilde bleef de vijf schellingen 's maands genieten, die het van de stad ontving, en was verplicht om ook tijdens de schorsing de dienst in de kerk te blijven uitoefenen. Mr. Jacob Sagarus, overdeken, stelde het gilde van een en ander in kennis.

Adolphus van Lare

In 1569 schreef Adolphus van Lare, in wie we wel een lid van de Middelburgse kamer zullen moeten zien, een kort wagenspel voor het barbiers- (en chirurgijns-) gilde van de stad, dat jaarlijks op de ommegangsdag, drie weken na Pinksteren en elf dagen na Sacramentsdag, door vier van de jongste leden van dit gilde gespeeld zou worden ⁷⁵. Wetgeleerden, Farizeeën en doctoren spannen samen tegen Christus en besluiten om hem de overspelige vrouw voor te leiden,

Ende vragen zijn advijs tot deeser stonden
Oft hij dit vrouken wil gracie verleenen
Oft dat men se duer haer misdaet sal steenen.
Salmense steenen soe is barmharticheijt buijten geset,
Gheeft hijse gratie soe breeckt hij Moijses wet,
Aldus wordt hij beschaemt in allen hoecken.

Maar wanneer Christus dan in het zand schrijft en tot de omstanders zegt: ‘Die sonder sonde is die worpe den eersten steene’, vluchten allen, en Christus blijft met de vrouw alleen achter. Veel meer dan een parafraserende uitbeelding van het bekende Nieuwtestamentische verhaal is dit spel niet.

Van Lare was, toen hij dit spel in het rekeningenboek van het gilde neerschreef, deken van het Chirurgijnsgilde, waarvan hij in 1573, tijdens het beleg van de stad, beleder was. We weten verder niets van hem, en zijn naam komt onder de ons bekende leden van het rederijkersgilde niet voor. Maar ook al heeft hij daartoe niet behoord, zijn werk vertoont naar vorm en naar inhoud zozeer alle kenmerken van de rederijkerspoëzie, dat het in dit kader vermeld dient te worden ⁷⁶.

75 Het opschrift luidt: Dit is het omgaende spel datmen speelt altijt op den ommegancxdach binnen Middelburch drij weecken naer Sinxen ende elf dagen naer Sacramentsdach ende moet ghespeelt weesen bij den drij joncxsten vanden ambachte van de barbiers winckel houdende binnen der stadt ende een de joncxste op Armuijden, dies moet altijt de joncxste waer hij woont, Godt weesen, wt wijsende onse previlege ons bijden heeren deeser stadt verleent; het onderschrift: finis coronat opus. Dit spel is lanck 77 regulen. Adolphus van Lare me scripsit anno 1569 die vero 4 mensis Junij. - Het spel is, maar niet feilloos, afgedrukt in: A.A. Fokker, Losse bladen uit de geschiedenis van het chirurgijnsgilde te Middelburg (Tijdschr. d. Ned. Maatsch. ter bev. d. geneesk., 1877, II, blz. 346 - 349), en nogmaals in: D. Schoute, Uit boeken die verloren gingen (Ned. tijdschr. v. geneesk., 85 (1941), blz. 3620 - 3629), met een facsimile van het hs.

76 Schoute, t.a.p., blz. 3621, ziet in Van Lare alleen de afschrijver van het spel, dat volgens hem veel ouder is. Zolang we geen aanwijzingen hebben voor het tegendeel, is er m.i. echter geen aanleiding om de woorden ‘me scripsit’ anders op te vatten dan als ‘heeft mij gedicht’.

De legende van den Geusen troubele

Uit 1573 of kort daarna dateert ‘De legende van den Geusen troubele over Zeelant van den jare 1572 ende l573’, die ons, voorafgegaan door een referein en gevolgd door ‘een liedeken op te benautheyt van Middelborch uit beleggen van de Geusen uit jaer 1573 in Januario stilo curie, op de wyse: Der minnen saet’ in een handschrift bewaard is ⁷⁷. De schrijver, die zich achter de zinspreuk ‘Niet sonder maer’ verschuilde, was klaarblijkelijk een Middelburgs rederijker. De gebeurtenissen van 1572 en 1573 heeft hij meegemaakt; enkele bijzonderheden over het beleg van Middelburg en de krijgsgebeurtenissen, die daarmede verband hielden, zoekt men in andere geschiedbronnen tevergeefs. Als ijverig Spaansgezinde en Rooms-Katholiek betreurt hij de loop van zaken in 1572, waaronder de overgang van Vlissingen naar de Geuzen hem het meest ter harte gaat. ‘Tfy Vlissingen’ klaagt hij,

Tfy Vlissingen, hoe ghy u onteert hebt,
u selven doende die groote scande
dat ghy uwen rock nu omgekeert hebt,
met boeren, met Geusen menigerande,

en de angst besluipt hem, dat ook Middelburg, ‘dblomken van den lande’

77 Uitgegeven door G.D.J. Schotel in: De legende van den Geusen troubele over Zeelant in den jare 1572 ende 1573, door een Roomsch Catholyk tijdgenoot. Met een voorwoord (Leiden, 1872). Het hs. bevindt zich in het Gemeente-archief te Leiden (no. 7688). De vorige eigenaar, de stadsarchitect van Leiden Van der Paauw, meende dat het hs. door Jan van Hout was afgeschreven en vermoedelijk door hem ook op de Leidse kamer was voorgedragen. J. Prinsen JLz. acht het niet onwaarschijnlijk, dat Van Hout, als hij de gedichten inderdaad heeft gekopieerd, om ze in de kamer voor te dragen, er een ‘liedeken’ van zichzelf aan heeft toegevoegd (Tijdschr. v. Ned, taal- en letterk., 22 (1903), blz. 238). Noch voor het een, noch voor het ander is m.i. het minste bewijs.

[p. 81]

in hun handen zal vallen. ‘Tis te scoonen bloeme voor sulcken guyten’, meent hij, maar wat hij zich aanvankelijk, in zijn angst, als onmogelijk gedacht heeft, wordt weldra een feit. Nadat de opstandelingen heel Zeeland in hun macht hebben gekregen, valt tenslotte ook de hoofdstad in hun handen, nadat de burgerij door een beleg van bijna twee jaar uitgehongerd was.

Daer therte flau is, daer wort den cop laff.
Diaer 73, naer shoofs schryvens wys,
opten vetten Donderdach, de stadt men opgaff,
tsuccoers faelgeerde, de vaert was vol ys.
Daer en was geenen troost noch goed advys,
de borghers waren gheexcuseert,
de schamel kinderen broesch als een rys
hebben ter dood toe ghepersevereert.
Deendracht der borgheren den peys passeert
die God haer deur syn Exalencie sandt.
De Prince heeftse gheaccepteert,
want hyse lancmoedich vol patientie vandt.
God geve ons vrede vur [voor] een sententie, want
al synse van honger som op straet gestorven,
haer assistencie is te laet verworven.

Deze slotregels van het gedicht, dat ongeveer 500 regels telt en een tamelijk uitvoerige beschrijving van de oorlogsfeiten en de nood der belegerde stad geeft, bewijzen dat de onbekende auteur niet veel meer dan een rijmelaar was. Men zal hem in elk geval niet moeten zoeken onder de rederijkers die na de overgave der stad deel uitmaakten van het gilde, want ongetwijfeld zullen deze allen althans in naam Hervormd en anti-Spaans zijn geweest. Waarschijnlijk zal de gezindheid der gildebroeders het enige zijn geweest, waarin de kamer van na de overgang van Middelburg zich zal hebben onderscheiden van die van vóór 1574; van enige verandering, laat staan van een nieuw reglement, vernemen we althans niets. De kamer zal zich, als overal elders, aan de veranderde omstandigheden hebben aangepast, en de toevoer van nieuwe leden, die we als waarschijnlijk mogen veronderstellen, zal dit proces in de hand hebben gewerkt. De berichten uit de stadsrekeningen van na 1574 over de kamer geven de indruk, dat alles op de oude voet wordt voortgezet. Alleen zou men er uit kunnen opmaken dat het toezicht op de op te voeren stukken strenger was dan vroeger; zo benoemt de raad in 1582 een commissie, waarin o.a. de overdeken van het gilde, mr. Pieter van der Baerse, secretaris van Middelburg, zitting had, om het spel van zinnen door te zien dat de kamer op Tweede Pinksterdag wilde spelen ⁷⁸.

In 1589 liet de kamer, misschien ter ere van de intocht van Maurits in Middelburg ⁷⁹, een blazoen maken ⁸⁰, waarschijnlijk ter vervanging van een ouder, dat verloren gegaan is. Twee jaar later lieten de gildebroeders zichzelf uitschilderen ⁸¹; dit schilderij is echter verloren gegaan. Ook werd in 1592 de oudst bewaarde gildepenning geslagen ⁸². Uit een en ander mag men opmaken dat de kamer tegen het eind der zestiende eeuw een bloeitijd beleefde, waarin zij trouwens de welvaart en de voorspoed van Middelburg in deze jaren weerspiegelde. Overigens deed deze bloei geen dichttalenten ontluiken. Uit het eind der zestiende en het begin der zeventiende eeuw bezitten we enkele volmaakt kunsteloze refereinen, door de timmermansbaas Pieter Joossen, bijgenaamd Altijt Recht Hout ⁸³, toegevoegd aan het door

78 Register ten Rade, 28 April 1582. - Verdere berichten over de lotgevallen der kamer in deze jaren bij Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 97 - 98. - In de rekeningen van 1580 en volgende jaren komen posten voor wegens huur van de rederijkerskamer ‘om daerinne te houwen het lantrecht van Middelburch’. De stad huurde de kamer van 1579 tot 1648, toen het Landrecht zijn zetel op het stadhuis vestigde. Vgl. Kesteloo, Stadsrek., VI, blz. 60.

79 Zoals Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p., blz. 155 - 156, veronderstelt.

80 Dit blazoen, op een eikenhouten ruitvormig bord afgebeeld, kwam later in bezit van het wijnkopersgilde, dat het in 1805 aan het Zeeuws Genootschap der Wetenschappen schonk; het hangt thans in de vestibule van het Museum. Het stelt ‘de boom van Jesse’ voor: de ter aarde liggende, in diepe slaap verzonken profeet Jesaja, in een met kunstige gouden figuren versierd gewaad gehuld, uit wiens lichaam een boom oprijst met lange, smalle bladeren. Op de takken zitten rechts de H. Anna, de patrones der kamer, en links de H. Maagd. De eerste houdt een boek in de hand; haar gelaat toont oudere trekken en zij draagt het achterhoofd gesluierd; de tweede bespeelt een kleine harp, is ongesluierd, maar heeft een sluier in sierlijke plooien van de linkerschouder afhangen. In de kruin van de boom zit het Christuskind met de wereldbol in de hand; een kronkelend lint onder hem draagt het opschrift ‘In minnen groeyende’. Links van de boom, op een versierd schild, is het wapen van Zeeland, rechts dat van Middelburg afgebeeld, beide in de juiste kleuren geschilderd, en geheel bovenaan, tussen twee gouden roosjes, het wapen van de Prins van Oranje, met het jaartal 15 - 89. Op de achtergrond is een stad met gekanteelde muren geschilderd, waarvan de poorten, de torens en de gebouwen duidelijk zichtbaar zijn. De met blokjes versierde rand draagt het randschrift ‘wt de wortel van Jesse zal een struixken ryse en daer op een bloome waerdich om pryse, 1589’. - De voorstelling berust, zoals bekend, op de Messiaanse profetie in Jesaja 11, vs. l en 10. - Vgl. de beschrijving van het blazoen bij Marie G.A. de Man, t.a.p., blz. 5 - 7, met de afbeelding ervan.

81 Volgens Schotel, t.a.p., II, blz. 172, waren 36 rederijkers op dit schilderij afgebeeld, en luidde het onderschrift:

Hendryck Laurys prince in syner leven,
Jacob van Berghe was deken voorwaer,
Doen wert dit paneel gemaeckt als men heeft geschreven,
Vyftien hondert en een en tnegentig jaer.

82 Beschreven en afgebeeld bij Marie G.A. de Man, t.a.p., blz. 12 - 13. Deze penning draagt evenals die van 1642 de voorstelling van de boom van Jesse. De ordonnantie van 1514 spreekt van een metalen draagpenning, waarvan echter geen exemplaar bekend is. Misschien is deze dezelfde als de penning die Schotel, t.a.p., II, blz. 173, heeft beschreven.

83 Zie: De kroniek van Pieter Joossen Altijt Recht Hout, medegedeeld door R. Fruin (Archief Z.G.d.W., 1909, blz. 65 - 96). - Dat Pieter Joossen, die in 1586 in het timmermansgilde was opgenomen, lid van het ‘Bloemken Jesse’ was, blijkt uit het referein dat hij voorin zijn kroniek schreef.

[p. 82]

hem aangelegde gildeboek van het timmermansgilde, waarvan hij in 1594 deken werd; deze refereinen dateren uit 1595 en 1621. Pieter Joossen begon in 1602 bovendien aan een kroniek te werken, die klaarblijkelijk bedoeld was als een vervolg op die van Reygersberch; toen hij in 1626 stierf, had hij de geschiedenis van Middelburg van 1551 tot 1572 er in beschreven. Noch zijn proza, noch zijn poëzie bezit ook maar enige letterkundige waarde ⁸⁴.

In 1613 begint de Middelburgse kamer zich opeens op landjuwelen te vertonen, waarvan ze zich sinds het rederijkersfeest van Reimerswaal in 1507 als het ware angstvallig verre had gehouden. In Juli verscheen ze op het feest van de Vlaamse rederijkerskamer ‘'t Wit Lavender’ te Amsterdam, waar ze de eerste prijs voor de beantwoording van de vraag verkreeg, en bovendien de enige prijs, die was uitgeloofd voor ‘tbeste liedeken’ ⁸⁵. Een maand later waren de Middelburgse rederijkers op het landjuweel van de ‘Wijngaertrancxkens’ te Haarlem, waar Hendrik Cannenburgh (zinspreuk: Godt is mijn burcht) de eerste prijs wegdroeg voor het antwoord ⁸⁶. Met hem dongen nog twee andere leden van het gilde mee naar de prijzen. Toen de Amsterdamse kamer ‘'t Wit Lavender’ in Mei 1624 weer een ‘reden-feest’ organiseerde, sprak het vanzelf dat het ‘ Bloemken Jesse’, na haar succes van 1613, er niet op het appèl zou ontbreken. Cannenburgh, in deze jaren de meest op de voorgrond tredende figuur onder de Middelburgse rederijkers, oogstte er ook ditmaal succes: zijn antwoord op de vraag kreeg de enige uitgeloofde prijs, zijn referein de eerste, en bovendien kreeg Middelburg nog de prijs ‘van 't verst' coment’ ⁸⁷. Ook aan het landjuweel van de Vlaamse kamer der ‘Wit-Angieren’ te Haarlem in Juni 1629 nam Middelburg deel, ditmaal in gezelschap van Vlissingen en Vere. Op deze wedstrijd, waar de bloem der Hollandse en Zeeuwse rederijkers tezamen was gekomen, kon echter zelfs Cannenburgh geen prijs wegdragen ⁸⁸.

Toen de ‘Blaeu Acolye’ van Vlissingen op de 1ste Juli 1641 een rederijkersfeest gaf, was Middelburg daar natuurlijk vertegenwoordigd. Als ‘naeste bueren’ werden de gildebroeders er speciaal welkom geheten. Cannenburgh schijnt intussen gestorven te zijn; zijn opvolger als de woordvoerder van het ‘Bloemken Jesse’ was Samuel Bollaert (zinspreuk: Patientie verwint). Deze nieuwe ster aan de rederijkershemel verliet het tournooi met drie prijzen: de eerste voor het kniewerk, de derde voor het lied, en de enige voor ‘'t best pronuncieren’ ⁸⁹, zodat zijn confraters alle reden hadden om tevreden te zijn. De nieuwe gildepenning, die ze in dit jaar lieten slaan, houdt wellicht met de in Vlissingen behaalde triumfen verband ⁹⁰.

Ook in haar eigen stad liet de kamer van tijd tot tijd van zich horen. In Juli 1621 richtte ze een vertoog tot de raad, waarin ze mededeling deed van een verzoek, haar door verscheidene liefhebbers en patriotten gedaan, om openbaar een spel op te voeren van ‘de tyrannie der Spanjaarden en hare adherenten, en hoe miraculeuselijk God deze landen van derzelver tyrannie heeft beschermd’. De raad besloot om de compositiën, die van deze vertoning gemaakt waren, door de regerende burgemeesters en de pensionaris der stad te laten overlezen in het bijzijn van enkele predikanten, waarna deze commissie haar een rapport zou uitbrengen ^90a. De afloop van deze kwestie is onbekend. Het verzet der Zeeuwse burgerij tegen een eventuele verlenging van het Bestand vond onder de rederijkers klaarblijkelijk een krachtige weerklank.

Drie rederijkers uit dit tijdperk treden meer dan de anderen op de voorgrond. Het zijn Cannenburgh en Willem Wijnants, en enkele tientallen jaren later Samuel Bollaert.

84 Ook de ‘Verklaringhe van een monnincks cap, hare cracht, macht, deucht ende virtuyten. Item een ghedicht van 't Bestandt. Tot Middelburch, by Jasper de Craeyer. 1609’ (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1574; vgl. nos. 1575 en 1575a) is, omdat het bij een Middelburgs uitgever het licht zag, misschien van een Middelburgs, althans van een Zeeuws rederijker. De dichter ondertekent alleen met zijn zinspreuk: T'heeft al syn tijdt.

85 De vraag luidde: ‘Wat 's d'oorsaeck meest, waerom 'tverkeerde werelts rond, Sich waenwijs so bedrieght, en bloeyd in alle sond?’ Het antwoord van het ‘Bloemken Jesse’: ‘Om dat 's ong'loovigh waent, dat Gods belofte traeght’, ondertekend met de zinspreuk der kamer, is afgedrukt in het: Antwoort op de vraghe, uytghegeven by de Brabandsche reden-rijck camer 't Wit Lavender, Uyt levender jonst tot Amsterdam (Amsterdam, 1613), blz. D v° - D 2 r°. Het antwoord van een der leden van de kamer (zinspreuk: Kent u selven): ‘'sVleesch hoochmoedich vernuft, is oorsaec aller sonden’: blz. E 4 v° - F r°. Het antwoord van de kamer op de vraag van het referein: blz. L 3 v° - L 4 r°, dat van een der leden ‘in 't particulier’: blz. N 2 v° - N 3 r°, het ‘liedeken’ van de kamer: blz. S 4 r°, dat van het particuliere lid: blz. V 2 v° - V 3 r°.

86 De vraag luidde: ‘Of Gods ghenade door Christi lijden en 's gheests kracht Ons salicheyt maer ten deel, of gheheel heeft ghewracht?’ Het antwoord van het ‘Bloemken Jesse’, bij monde van Cannenburgh: ‘Niet wy, maer Godt alleen heeft ghewracht ons heyl goedich’, ondertekend met de zinspreuk der kamer, is afgedrukt in het: Nootwendich vertoogh der alleen-suyverende springh-ader aller kinderen Gods (Haerlem, 1614), blz. B 7 v° - B 8 r°. De lijst der prijzen vermeldt dat het afkomstig is van een lid der kamer, ‘tot zijn devijs schrijvende. God is mijn Burcht’. Het antwoord op de vraag, op de stokregel: ‘'T is al volbrocht aen tCruys, sprack wech waerheyt en leven’, ondertekend met de zinspreuk ‘Kent u selven’, en dus van dezelfde rederijker die op het feest van ‘'t Wit Lavender’ was geweest: blz. D 4 v° - D 5 r°. Het antwoord op de vraag, op de stokregel: ‘Gods ghenade, Christi lyden, en 'sgheests kracht alleen Heeft ons salicheyt gheheel ghewracht voor groot en cleen’, ondertekend met de zinspreuk ‘Al om vreucht’: blz. F 7 v° - F 8 r°. De drie antwoorden op de vraag van het referein, op de stok: ‘Want Reden leert deucht, oock sich selfs verwinnen’: blz. I 2 v° - I 3 r°, K 7 v° - K 8 r°, N 2 v° - N 3 r°. De drie antwoorden op het lied: blz. O 5 v°, P 4 r°, Q 5 v°. - Van het ‘Nootwendich vertoogh’ bestaan ook exemplaren onder de titel: Der reden-rijcken springh-ader (Haerlem, 1614).

87 De vraag luidde: ‘Waer door geniet de mensch zijn meeste rust en lust?’ Het antwoord van Cannenburgh: ‘Door Godts liefd' en ghenaed' in Christus doot volbracht’ is afgedrukt in: Levenders reden-feest, oft Amsteldams Helicon, op-ghestelt by de Brabantsche reden-rijcke vergaderingh uyt levender ionst (Amsteldam, 1624), blz. C 4 r° - C 4 v°. Het antwoord op het referein: blz. I 3 r° - I 3 v°, het liedeken: blz. O 3 r°. De prijs voor ‘den sin-rijcksten reghel’ bestond uit ‘een gheamaellieerde fruyt-schael’, die voor het referein uit ‘een gheamaellieerde kelck’, die ‘van 't verst' coment’ uit ‘een minghels wijn-kan’.

88 De vraag luidde: ‘Welck is d'weerdighste vrucht, die Godt ons heeft ghegheven?’ Het antwoord van Cannenburgh: ‘Het is de weerdtste vrucht, een vrucht des buycx Marije’ is afgedrukt in: Der Wit-Angieren eeren-krans: ghesproten uyt de Vlaemsche natie (Haerlem, 1630), blz. B 3 v° - B 4 r°. Het antwoord van een ander lid van de kamer (zinspreuk: Houdt raedt voor daedt) op de stok: ‘Daer is geen weerder vrucht, als Christus, 't bloemken Iesse’: blz. B 4 v° - C r°. De antwoorden van beide rederijkers op het referein: blz. L 4 v° - M r°, M v° - M 2 r°, de liedekens: blz. V 2 v°, V 3 r°.

89 De vraag luidde: ‘Wat oeff'ningh is elck best, en nodighst voor 't gemeen?’ Het antwoord van Bollaert: ‘Den sulcken wort belooft, dit en toecoment leven’ en dat van een ander rederijker van het ‘Bloemken Jesse’ (zinspreuk: Hout raedt voor daedt): ‘Naer Godes wil en woort, recht bidden soo 't behoort’ is afgedrukt in: Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. H 2 r° - H 3 v°. Hun antwoorden op de regel: blz. X 2 r° - X 3 v°, op het lied: blz. Hh 4 v° - Ii r°, Bollaerts antwoord op het kniewerk: blz. Tt v° - Tt 2 r°. - Van Bollaert bevat de bundel bovendien nog een ‘Knie-werck. Bedanck-rijmpjen aen het Broederschap van de Blaeu Acoleye’: blz. (XX) 2 v°.

90 Deze zeer artistieke penning, die aan de ene zijde een voorstelling van de boom van Jesse draagt, is het werk van de bekwame stempelsnijder Johannes Looff. Zie: Marie G.A. de Man, t.a.p., blz. 14 - 16; idem, Het leven en de werken van Johannes Looff, stempelsnijder en graveur te Middelburg (Archief Z.G.d.W., 1925, blz. 1 - 72), blz. 56 - 57.

90a Notulen ten Rade, 30 Juli 1621.

[p. 83]

Hendrik (van) Cannenburgh

Hendrik (van) Cannenburgh ⁹¹ is de meest productieve onder de zeventiende-eeuwse leden van het Middelburgse gilde geweest, waarvan hij in 1616 deken en in 1621 boekhouder was. Zijn publicaties beslaan ongeveer een kwarteeuw (1602 - 1629) en zijn ten dele van politieke aard. Behalve de al eerder genoemde antwoorden in de refereinbundels van de ‘Wijngaertrancxkens’ (1613) en ‘'t Wit Lavender’ (1624) en misschien nog een geuzenlied op de slag van Nieuwpoort ⁹², dat dan zijn oudste werk zou zijn, gaf hij vier vlugschriften uit, alle met zijn zinspreuk ‘Godt is mijn burcht’ ondertekend.

Het oudste, evenals de andere in dichtmaat gesteld, is een van de talrijke geschriften tegen de Spanjaarden en hun aanhangers, die in deze tijd het licht zagen. In Juni 1602 hadden de Staten van Holland een open brief gezonden aan de inwoners der Zuidelijke Nederlanden, waarin deze opgewekt werden om zich met de Noordelijken te verenigen en de Aartshertogen te verjagen ⁹³. Als reactie daarop verschenen enkele tegenschriften, o.a. de ‘ Domp-hooren der Hollanscher fackel, tot blusschinge des brandt-briefs ende missive die onlancks met de volle mane uut s'Graven haghe gheschoten wierden’ van de Jezuïet Jean David (1545 - 1613) ⁹⁴. Tegen dit pamflet nu schreef Cannenburgh: ‘Een t'samensprekinge van twee personagien, te weten, Polytick Verstant ende Partialen Sin’ (1602) ⁹⁵. Partialen Sin verdedigt het standpunt van de ‘Domp-hooren’, Polytick Verstant valt dit libel aan. Wist ik niet beter, zegt de eerste spreker, dan zou ik denken dat je een Geus was, alhoewel je onder ons, Rooms-Katholieken, woont. Cannenburgh moet zich onder het schrijven dus een Zuidnederlandse lezerskring hebben voorgesteld, en men vraagt zich af of een pamflet als dit op de een of andere wijze in Vlaanderen werd binnengesmokkeld en daar onder de bevolking verspreid. Op de dialoog volgen nog enkele liederen, een danklied op de overwinning van de Geuzen ter zee ⁹⁶, een referein tegen de ‘Domp-hooren’ en de Spanjaarden ⁹⁷, een danklied dat als ketendicht een kunstwerk van rederijkersvaardigheid is ⁹⁸ en tenslotte nog een aansporing, aan de infante Isabella in de mond gelegd, aan haar echtgenoot Albertus, om het land te verlaten alvorens Nassau hen met schande verjaagt ⁹⁹.

Eerst een hele tijd later, in 1618, is een tweede politiek pamflet van Cannenburgh verschenen: ‘Een cleyn vensterken, waer door gekeecken werdt hoe die groote meesters haer tot de poorten der hellen wentelen’ ¹⁰⁰. Men moet dit schotschrift, dat na de terechtstelling van Oldenbarnevelt het licht zag en waarvan de titel een zinspeling inhoudt op de zelfmoord van Ledenberg, bezien in het schijnsel van de felle hartstochten, die in dit onheilsjaar de gemoederen bewogen en ontvlamden. De vier ‘liedekens’, op populaire wijzen te zingen, die Cannenburgh aan de dood van de oude raadpensionaris en de veranderingen in de regering heeft gewijd, zijn alleen te verontschuldigen wanneer men weet hoe fel vooral bij de Contra-Remonstranten, waartoe Cannenburgh behoorde, de partijstrijd was ontbrand en hoe geen wapen werd versmaad waar het ging om de bestrijding van degenen, wier politiek men als een gevaar beschouwde voor staat en kerk beide. Zo zijn de voor ons gevoel minderwaardige aanvallen op Oldenbarnevelts karakter en integriteit, waaraan ook deze Middelburgse rederijker zich schuldig maakt, te verklaren, al worden ze daarmee niet verontschuldigd.

Sympathieker, omdat het niet tegen de binnenlandse vijand, maar tegen de Spanjaard is gericht, is het ‘Protest. Ofte scherp dreighement, 't welck den coninck van Spagnen is doende’ (1629) ¹⁰¹, een spotdicht op de koning

91 Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 105. - Cannenburgh was getrouwd met Catharina Bertgels. Toen op 4 Mei 1607 uit dit huwelijk een dochter werd gedoopt, was de vrouw van de predikant Hermanus Faukelius een der getuigen. Wellicht valt hieruit iets op te maken voor de maatschappelijke stand, waartoe Cannenburgh behoorde..

92 Het tweede deel van ‘'t Geuse liet-boeck’ (Amstelredam, ± 1640) bevat een ‘Veldt-slach, gheschiedt in Vlaenderen en by Nieupoort, door Albertus ten een sy, ende Maurits Prince van Orangien ter ander sy, daer den Admirant met veel groote heeren gevangen wiert, ende de nederlage cregen, 2 July’ (Het Geuzenliedboek, naar de oude drukken uit de nalatenschap van E.T. Kuiper uitgegeven door P. Leendertz Jr. (Zutphen, 1924 - 1925), no. 170), dat Kuiper om de kursief gedrukte voorlaatste regel: ‘Godt is mijn Borght’ eveneens aan Cannenburgh toeschrijft.

93 Pamflet Knuttel, no. 1192 - 1195.

94 Pamflet Knuttel, no. 1197; B.B., D. 137.

95 Een t'samensprekinge van twee personagien, te weten, Polytick Verstant ende Partialen Sin, de welcke handelen vant inhout des Domp-hoorens ende noch andere voorvallende saken. Retrograde. Papen en Iesuiten zijn wijs niet ongeleert, Altijt wiltse beminnen sonder afwijcken: Schapen Christi zijnse geensins verkeert, Verblijf u dies arme ende rijcken. Ghedruct int iaer 1602 (28 blzn.; 8vo) (Pamflet Petit, no. 771). - De dialoog en de refereynen en liedekens zijn alle ondertekend met de zinspreuk: God is mijn Burght.

96 Een nieu liedeken, op de wijse: Den tijt is hier. - Blz. C 2 v° - C 3 r°. - In het laatste couplet zijn de woorden ‘In minnen groyende’ kapitaal gedrukt.

97 Refereyn (stokregel: Ick duchte d'Infante sal daer misval af crijghen). - Blz. C 3 v° - C 4 r°. - Dit referein is ook afzonderlijk gedrukt onder de titel: Refereyn op den Domphoom (z. pl. en j.; l bl. folio) (Pamflet Tiele, no. 497).

98 Refereyn, ende dancksegghinghe voor de genadighe beschuttinge die ons de Heere dus langhe in dese landen bewesen heeft (stokregel: Loff zy u noothelper nu, en t'allen tijden). - Bij een ketendicht rijmt het slotwoord van elke regel op het beginwoord van de volgende. Vgl. J. van Leeuwen, Matthijs de Castelein en zijne Const van rhetoriken (Utrecht, 1894), blz. 60.

99 Een nieu liedeken, op de wijse, Schoon ionckheerken vol van trouwe. - Blz. C 5 v° - C 6 r°.

100 Een cleyn vensterken, waer door gekeecken werdt hoe die groote meesters haer tot de poorten der hellen wentelen, soo met haer gevangen zielen te vermoorden, alsoo, naer dat hy ghesouten waer, zijn inghewandt in een dieff-put begraven werdt. In dicht gestelt. Door een cloeck moedich Seuw (z. pl. en j.; 8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 2753). - Andere uitgaven: Pamflet Knuttel, nos. 2754 en 2755: 3de druk. - De ‘liedekens’ zijn alle vier ondertekend met de zinspreuk: Godt is mijn burcht. Het eerste en het vierde zijn opgenomen in: Eene nieuwe tijdinghe, ofte clachte, Johans van Oldenbarnevelt, over synen staet daer hy nu tegenwoordigh in is, daer hy meynde verheven te syn: nu so vernedert is gheworden. Noch is hier by gevoecht een vrolijcken ende ghenoechlijcken Trommelslagh seer vermaeckelijcken ende kortswijlich. Met noch een Refereyn, ghemaeckt op den naem van de principallste Arminiaensche predicanten. Alles door eenen liefhebber der Nederlantscher vrije provintien. Na de copye tot Middelborgh, anno 1618 (4 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 2756). - Bovendien is het eerste opgenomen in: Het tweede deel van 't Geuse Liet-boeck (Amstelredam, ± 1640), en het eerste en vierde in: Een nieu Geuse Liedt-boeck ... 't Derde deel (Haarlem, 1645) (Het Geuzenliedboek, t.a.p., nos. 199 en 200).

101 Protest. Ofte scherp dreyghement, 't welck den coninck van Spagnen is doende d'Heeren Staten Generael, den Prince van Oragnen, als admirael vande zee, d'Heeren Bewint-hebbers vande Oost ende West-Indische compagnien: als oock mede alle capiteynen, reeders, ende participanten vande vrye-vaert. Ter occasie van 't veroveren vande Silver-vlote. Met de antwoorde op het selve protest. Als oock een liedt, daer op passende. Tot Middelburgh, ghedruckt voor Jacob vande Vivere, boeck-vercooper, woonende by de nieuwe Beurse, in de nieuwe Druckerie, anno 1629 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3861). - In de laatste regel van het ‘liedeken’ noemt de dichter zich ‘Iesses Soon’.

[p. 84]

van Spanje over het verlies van zijn zilvervloot. De houterige, onbeholpen alexandrijnen staan even ver van poëzie af als het met mythologische termen overladen lied, dat aan dit libel is toegevoegd. Nog in hetzelfde jaar gaf Cannenburgh een ‘Lof-dicht’ ¹⁰² uit op de verovering van Wezel en 's-Hertogenbosch, ook nu weer in stroeve alexandrijnen geschreven. Een dichter is in deze rederijker, die zich na 1629 niet meer heeft doen horen, niet verloren gegaan.

102 Lof-dicht. Ofte dancksegginghe over de twee heerlijcke victorijen, ons onlancx corts naer malcander van Godt de Heere verleent, namentlijck de stadt Wesel, ende de gheachte onwinbare stadt 's Hertoghenbosch. By een ghestelt door Hendrick van Kannenburch. Middelburgh, ghedruckt voor Iacob vande Vivere, boeck-vercooper, woonende op den hoeck vande Nieuwe Beurse, inde nieuwe Druckerie, anno 1629 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3888). - Het ‘Lof-dicht’ zowel als het ‘Danck-liedt’, dat er op volgt, zijn ondertekend met de zinspreuk van de dichter; het eerste begint met een aanroep tot ‘Jesses jonghste soon’. - Beide zijn herdrukt in: Lof-dichten, ter eeren den doorluchtighsten vorst Frederic Henric Prince van Orange, &c. over de twee voortreffelijcke victoryen der stercke steden Wesel, ende het on-winbaer geachte 's Hertogen-bosch: vervatende een verhael van 't ghepasseerde zedert 't optrecken der Prince van Orange, tottet veroveren van 's Hertogen-bosch. Tot Amsterdam, voor Jacob Pietersz Wachter, boeck-verkooper woonende op den Dam, anno 1629, blz. D 3 r° - E 3 r° en E 3 v°.
Behalve Cannenburgh bezongen ook Willem Wijnants en de Vlissingse rederijker Vincent Mathijsz het beleg van 's-Hertogenbosch. De literatuur over dit onderwerp is bijeengebracht in: (C Ingen-Housz), Literatuurlijst van het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629 (Handel. v. h. Prov. genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, 1927 - 1929, blz. 93 - 152).

Willem Wijnants

Datzelfde geldt voor Willem Wijnants , over wiens levensomstandigheden we al even weinig ingelicht zijn als over die van Cannenburgh. Misschien is hij de Willem Wijnants van Deventer, die glasblazer was en 17 November 1626 gratis poorter werd: gratis omdat de stad op zijn poorterschap prijs stelde ¹⁰³. Hiervoor pleit dat het oudste werk van deze rederijker uit 1628 dateert. In de later aangelegde lijsten van rederijkers komt zijn naam niet voor, en evenmin vinden we die in de bundels der landjuwelen, waaraan de Middelburgse kamer haar medewerking heeft verleend, maar in de, alleen met zijn zinspreuk ‘Die wel doet wel vint’ ondertekende ‘Treur-klachte’ (1628) ¹⁰⁴ wijst een vermelding van ‘Iesses Spruyt’ en het noemen van de zinspreuk der kamer onmiskenbaar op Wijnants' gilde-broederschap. In deze op een blad in plano gedrukte klacht over de bedroefde staat van het lieve vaderland leren we Wijnants kennen als een goed patriot en een even vurig Gomarist als Cannenburgh en waarschijnlijk wel het overgrote deel der Middelburgse rederijkers geweest is. Heftig valt ook hij, tien jaar na de dood van Oldenbarnevelt en de veroordeling van Arminius' leerstellingen, de Arminianen aan, en werpt hun de rampen en onheilen, die het land bedreigen, verwijtend voor de voeten.

De ‘Spaensche tryumphe’ (1629) ¹⁰⁵, die Wijnants een jaar later uitgaf, bezingt de inneming van Wezel en 's-Hertogenbosch, waarvoor de Zeeuwse rederijkers een opmerkelijke belangstelling aan de dag hebben gelegd. Het mist de heftige toon van de ‘Treur-klachte’ en bezit zomin als dit lied ook maar enige letterkundige waarde.

103 Kesteloo, Stadsrek., VI, blz. 63. - In dezelfde tijd woonde een schilder Jacob Wynants te Middelburg, waar hij al in 1601 voorkomt en in 1611 als getrouwd met Jacobmynken Jansdr. van Serooskercke wordt genoemd. In 1620 en 1634 was hij beleder, in 1637 deken van het Sint-Lucasgilde. Vgl. A. Bredius, Künstler-inventare, V (Haag, 1918), S. 1614 - 1616.

104 Treur-klachte over den teghenwoordighen bedroefden staet, van ons lieve vaderlandt. Tot Middelburgh; ghedruckt voor Zacharias Rooman, boeck-vercooper, woonende inde Kerck-strate, inden Vergulden Bybel, anno 1628 (l bl. in plano) (Pamflet Knuttel, no. 3806).

105 Spaensche tryumphe, Over de begintselen haerder victory, midtsgaders een aen-wijsinge vande subijte veranderinge, door de groote weldaet Godst (sic), in 't verlossen der lang' verdructer burgerije binnen Wesel. Daer beneffens het veroveren der stercke stadt s'Hertogen-bosch, verovert den 17. September 1629. door den doorluchtigen hooch-geboren Vorst Frederick Hendrick Prince van Orangien. Nae den lacchen komt treuren, en uae (sic) der vreuchde komt leet. Prov. 14. 13. Door W. Wynants. Tot Middelburgh, by Zacharias Roman, kunst ende boeck-vercooper, woonende inde Kerck-strate, inden Vergulden Bybel, anno 1629 (12 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3904). - De ‘Spaensche tryumphe’ is overgenomen in: Lof-dichten, t.a.p., blz. H v° - H 4 v°.

Samuel Bollaert

Tot een jongere generatie behoort de rederijker Samuel Bollaert ¹⁰⁶. Waarschijnlijk is hij een zoon van de uit Antwerpen afkomstige Titus Bollaert, die in Juli 1612 te Middelburg met Janneken Soetemans in het huwelijk trad. Overigens is ons niets over Samuels leven bekend. Er bestaat een hs. van hem, dat klaarblijkelijk de kopij bevat van een door hem geschreven verzameling liederen, die hij in druk wilde geven onder de titel ‘In minnen groiende, dat is de gedurige liefde onses Heilants ende Salich-makers Jesu Christii, in rijm gestelt door Samuel Bollaert, beminner vande rijmconst’ ¹⁰⁷. Bollaert droeg dit onuitgegeven werk, waarvoor de Enkhuizer burgemeester-dichter Claes Jacobsz. Wits (1599 - 1669), de dichter van de populaire ‘ Stichtelijke bedenkingen’ (1639), een lofdicht schreef, aan het gilde op, waarvan hij deel uitmaakte. De inhoud is in hoofdzaak van stichtelijk-theologische aard, maar naast een uitvoerige berijming van de ‘Schriftmatige bekentenisse der 12 artikelen des waren Christelicken geloofs’ en van het Onze Vader vindt men er ook een minnelied als ‘Minne traentiens’, de klacht van een verstoten minnaar die voor zijn liefjes venster zijn leed uitzingt:

106 Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 50; N.N.B.W., III, kol. 136 (C. de Waard). - Een klaarblijkelijk veel oudere broer van Samuel Bollaert, Daniel, had uit zijn huwelijk met Maria Conyns (of Quirynsen) een zoon, eveneens Samuel geheten, die 6 October 1619 te Middelburg gedoopt was. Het is niet onmogelijk, maar wel zeer onwaarschijnlijk dat deze Bollaert de rederijker is geweest; hij zou dan op zijn één-en-twintigste jaar al een uitgebreid oeuvre achter de rug moeten hebben gehad.
Een familie Bollaert, uit Reimerswaal afkomstig, was later te Tolen en te Middelburg gevestigd. Johannes Bollaert (1641 - 1694), zoon van een uit Goes afkomstig Middelburgs bontwerker, was van 1681 tot zijn dood predikant in zijn geboorteplaats Middelburg. Ook in Zieriksee was in de zeventiende eeuw een familie van deze naam gevestigd.

107 Het hs. telt 166 blzn.; achteraan ontbreekt waarschijnlijk één blad. Het berust in de Prov. Bibliotheek van Zeeland. Op de eerste bladzijde staat bovenaan de naam van Catharina Coorne geschreven, en voorin het bundeltje is een ‘Naem versset, op den name van Chatarina Coren’ opgenomen. De voorrede is gedateerd: In Middelburch, 20 Februarij 1640.

[p. 85]

 

Woudt ghij noch mijn smeecken hooren

 

ter wijl dat u beuren mach,

 

zoo waert noch geen moit verlooren

 

al mijn droevich treeur geklach.

 

Hoort ick roep hier voor u traellie,

 

wort eens wacker mijn vriendin,

 

waer naer wachie, hoe lang draelie,

 

staet eens op en laet mij in ¹⁰⁸.

Een groot aantal gedichten van Bollaert is ook opgenomen in de bundel, waarin de antwoorden op de vragen, tussen de jaren 1650 en 1662 uitgeschreven, verzameld zijn, en die waarschijnlijk eveneens een autograaf van hem is ¹⁰⁹. Er blijkt uit, dat hij in 1650 en 1651 factor der kamer was. In het eerstgenoemde jaar

lach t'bloemken Jesse schier ter aerden neergedreven
en t'stont op t'juyste poinct te nemen haer vertreck
om dat konst oeffeningh leed armoed' en gebreck
bij t'Jesse Broederschap en die in minnen groeijen ¹¹⁰,

maar dank zij het initiatief van enkele leden, in de eerste plaats waarschijnlijk van Bollaert zelf, had een opleving plaats, en in de volgende jaren werden geregeld vragen ter beantwoording door de leden uitgeschreven ¹¹¹. Tot deze behoorden o.a. de schoolmeester Johannes de Swaef ¹¹², de notaris Cornelis Quirijnsen Boy ¹¹³(zinspreuk: Betraght het noodighste) en verder een aantal personen, over wier burgerlijke staat ons geen gegevens ten dienste staan. Geen van hen laat in zijn werk een eigen geluid horen en in heel deze bundel is geen enkel vers, dat om de een of andere reden onze aandacht verdient. Middelburg telt in deze tijd geen dichters onder zijn inwoners, en zo de stad ze al bezeten had, zouden ze toch buiten het rederijkersleven zijn gebleven, als Cats en De Brune in het onmiddellijk hieraan voorafgaande tijdperk.

Voor zover bekend verscheen van de hand van Bollaert slechts één enkel afzonderlijk geschrift, ‘ Munsters kleuter-spaen’ (1647) ¹¹⁴, een schimpdicht op de zwakheid van Spanje, geschreven in het jaar voordat de vrede gesloten werd. Er blijkt uit, hoezeer Bollaert eensgezind was met de overgrote meerderheid van het Zeeuwse volk, dat van geen vrede met het Roomse Spanje wilde weten en de spot dreef met het ‘kleuter-spaen’, waarmee het zieke en kwijnende Rooms-Spaanse kind te Munster werd gepaaid.

Op 17 September 1667 werd mr. Jacobus Peckius, door de magistraat tot opperprins gekozen, als zodanig geïnstalleerd, bij welke gelegenheid hem een zilveren erepenning werd aangeboden. Onder zijn protectoraat beleefde de kamer nog enkele jaren van voorspoed en bloei. In 1669 liet zij de ‘Verkrachte Belgica’ van haar prins Arent Roggeveen verschijnen. Behalve deze vooraanstaande figuur behoorden in deze tijd nog enkele personen van enige betekenis tot het gilde, als Jacobus Willemsen (1644 - 1712) ¹¹⁵, die een voornaam koopman was, en de boekdrukker Pieter van Goetthem. Hun namen zijn het bewijs, dat de Middelburgse kamer tot het laatst toe representatief mag worden geacht voor de zelfbewuste burgerij.

Met de kamer van Vere was het ‘Bloemken Jesse’ op 31 December 1672 de gast van de Vlissingse rederijkers, die een feest gaven ‘en petit comité’. Van de vier uitgeloofde prijzen vielen er niet minder dan drie aan Middelburg ten deel. Ook in dit opzicht toonde de stad haar superioriteit tegenover de Walcherse zustersteden ¹¹⁶.

108 T.a.p., blz. 156.

109 Dit hs., dat eveneens in de Prov. Bibliotheek van Zeeland berust, telt 166 beschreven folio-blzn.

110 T.a.p., blz. l.

111 In 1649 luidde de vraag: ‘Wat doeter nu en dan de geesten zoo verflouwen? Wat doet by dees of geen de conste wederhouwen?’, in 1650: ‘Van wien is aldereerst Rethorica gebooren?’, in 1651: ‘Van wien wort huydendaechs de weerelt meest bedrogen?’, in 1656: ‘Waerin de meeste vreught op aerden is te vinden’, in 1657: ‘Waer deur de scherpste pijl op aerden wert geschoten’, enz.

112 Vgl. hierna, blz. 424 - 426.

113 Hij werd in 1645 notaris te Middelburg, maar al in 1653 werd hem de uitoefening van zijn ambt binnen de jurisdictie van Middelburg weer ontzegd (Secreet register ten Rade, 30 Januari 1653). Na dat jaar komt zijn naam in het hs. niet meer voor; waarschijnlijk heeft hij Middelburg toen verlaten. - Indien hij een zoon is van Crijn Cornelisz. Boy uit Zieriksee, is zijn vader een half-broeder van mr. Cornelis Boy (1612 - 1665).

114 Munsters kleuter-spaen (z. n. v, pl., v. dr. en z. j.) (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 5526; vgl. no. 5527), - Het gedicht is ondertekend met Bollaerts initialen en zijn zinspreuk.

115 Zie over hem: De la Rue, blz. 187 - 188; Nagtglas, II, blz. 952 - 953. - Willemsen schreef: ‘De gangen Gods in zijn Heiligdom, zoo des Ouden als Nieuwen Verbonds’ (1683; 2de druk: 1706) en ‘Sions zielsbanketten voor de genooden des Heeren ... ontworpen in verscheide dichtmaten’ (1713; 2de druk: 1731; 3de druk: 1757). Achter de derde druk (blz. 543 - 557) van het laatstgenoemde werk, die bezorgd is door zijn neef Jacobus Willemsen, zijn ook opgenomen de antwoorden op de vragen, in 1680 door de Middelburgse kamer uitgeschreven voor haar eigen leden, waarvoor Willemsen de eerste prijs ontving.

116 De antwoorden op de vraag: ‘Waerom kreeg Nederlant in dit jaer sulken krack’ en op het lied op de stokregel ‘Hoe God Ne'erlandt sal verschoonen’ zijn verzameld in de bundel: ‘Ne'erlandts vallende oorsaeck’ (Middelburg, 1673). Van de Middelburgse gildebroeders vinden we daar genoemd: Jan Pietersen Slingertrecht (zinspreuk: Slingert recht; antwoord: ‘Om dat'er trouw, en gelt, soldaet, en hooft ontbrack’), Arent Roggeveen (antwoord: ‘'t Is om dat hovaerdy, en alle snoode sonden, staet-sucht en eygen-baet, regeert en blijft rebel’), Jacobus Willemse (zinspreuk: Ontfanght en geeft, Laet los en kleeft; antwoord: ‘Want dat komt, soo my dunckt, van onser aller sonden’), een anonymus (zinspreuk: Lijdtsaemheydt baert vreught; antwoord: ‘Om Ne'erlandts sonden wil, komt het in dees ellenden’), J. M. J.D. (misschien Johan Molier, juris doctor, die van 1676 tot 1678 thesaurier van Middelburg was?) (zinspreuk: U hert houdt reyn; antwoord: ‘Door hooghmoedt en ontrouw kreegh Ne'erlandt sulcken krack’) en Remigius Schryver (zinspreuk: Noyt vol-leert; antwoord: ‘Om dat God op syn tijt (om haer schult) recht wou thôônen’). Deze antwoorden en de liederen zijn afgedrukt op blz. C 2 r° - E r°, maar die van Schryver staan (op blz. E 3 r° - E 4 r°) onder die van de Vlissingse kamer. Berust dit op een vergissing? In elk geval was hij lid van het ‘Bloemken Jesse’, en zijn lied is ondertekend: ‘In Middelburgh, den 30 Decembris 1672’. - Remigius Schryver († 1681) was o.a. organist van de Nieuwe kerk en klokkenist van de Abdij-toren, bovendien een bekwaam componist. Slingertrecht noemt zich ook Saleingere. Hij was in 1665 lid en in 1676 beleder van het Sint-Lucasgilde. De Catalogus der letterkundige nalatenschap van Jacobus Koning, I, Handschriften (Amsterdam, 1833) noemt onder no. 2099 een ‘eigenhandig geschrift en biographie van Remy Schrijver, beroemd musicus en organist. 1670’, waarnaar ik tevergeefs zocht. Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 616.
Schryver kreeg de tweede prijs voor de vraag, Slingertrecht die voor de ‘sin-rijcksten regel’ en voor het beste lied.
‘Ne'erlandts vallende oorsaeck’ bevat verder nog een ‘Middelburghse in-trede tot de Vlissingse redenaers’ (blz. B v°) en een ‘Schuldige danck-plicht’ (blz. H 2 r°), beide van Roggeveen, een ‘Aen-spraeck, tot Nederlandt’ (blz. B 2 r°), ‘Messias-komst’ (blz. H 3 r°), en enkele korte rijmen (blz. B 3 v° en B 4 r°), alle van Schryver, en een éénrijmige ‘Momus-rolle’ (blz. H 2 v°) en twee korte ‘danck-veerzen’ (blz. B 4 r°) van Slingertrecht.

[p. 86]

De 1ste Februari 1676 verbood de overheid aan de rederijkers, ooit nog enige comediën of dergelijke spelen in het publiek te vertonen. De aanleiding tot dit verbod kennen we niet; de notulen van de Raad laten deze in het duister en ook van elders is er ons niets van bekend. Maar dat de magistraat hun niet blijvend ongezind was, blijkt daaruit dat al op 22 April van hetzelfde jaar hun het oprichten en houden van een loterij werd toegestaan. Even later trad de kamer zelfs weer naar buiten op, al was het dan niet op Zeeuws grondgebied, nl. op het Pinksterfeest van de ‘Koornairen’ te Katwijk-aan-de-Rijn, waaraan ze als enige Zeeuwse deelnam. De vraag, een ongewilde demonstratie van het lage peil, waartoe de rederijkerij in deze tijd was gedaald, luidde: ‘Wie sprack die noyt geen spraeck nog sonden had bedreven, En nogtans in der daet geleyd een beest'lijck leven?’, en alle kamers antwoordden in de trant van het Middelburgse antwoord: ‘Sprak d'es'lin, die noeyt sprak, leeffd' beestlijk sonder sonden’. Met drie van de uitgeloofde prijzen keerden de Middelburgers huiswaarts: de tweede prijs voor het lied, die voor het zingen en tenslotte die ‘van het veerste kome’ vielen hun ten deel. Met ‘een danckbaer hart’ zong het ‘Bloemken Jesse’ bij haar vertrek uit Katwijk dan ook een afscheidslied. Minder dankbaar en allerminst voldaan is de lezer van al de erbarmelijke rijmelarij, die ook bij monde van de Middelburgse kamer op dit landjuweel ten beste werd gegeven ¹¹⁷.

Nog eenmaal zou ze in ruimer kring van zich doen horen. Op de eerste dag van het jaar 1680 schreef ze een wedstrijd uit alleen voor haar eigen leden. De ‘Redenrijcke Maagt’, naar haar gewoonte ‘ten top van Helicon geseten’, stelde aan hen een viertal vragen: l. ‘Waerom most Adam slapen? Wanneer dat Eva hem ter vrouwe wierd geschapen?’ 2. ‘Waerom dat haer leeme hut en romp, Niet is gebouwt uyt slijck, of uyt een aerde klomp?’ 3. ‘Waerom uyt midden-lijff, en niet uyt andere leden?’ en 4. ‘En uyt een ribb' alleen?’. De antwoorden op deze onnozele theologische vragen zijn bijeengebracht in het bundeltje: ‘Nieuw-jaers-gift aen Mittels Reden-hof’ (1680) ¹¹⁸. Op 4 Maart sprak de jury er haar oordeel over uit. Jacobus Willemsz kreeg de eerste en de vierde prijs, J. Halibertus de tweede, Remigius Schryver de derde, J. Wymers de hoogste trant, en Arent Roggeveen de tweede. Het is uitermate moeilijk om in deze laatste publicatie van de Middelburgse rederijkers ook maar iets te waarderen - of het moest zijn de scherpzinnigheid van de jury, die in al deze rijmelarij nog graden van meer en minder voortreffelijkheid wist te ontdekken.

Beter dan met hun artistieke bekwaamheden was het met de maatschappelijke positie van de leden gesteld, die aan deze wedstrijd deelnamen. Jean David Macquet en Willemsz behoorden tot voorname koopmansgeslachten, mr. Daniel Vincentius ¹¹⁹ was een jong advocaat, Pieter Dathenus ¹²⁰, in 1680 klaarblijkelijk nog heel jong, zou in de achttiende eeuw drukker van de Staten worden. Remigius was boekdrukker en bovendien organist en klokkenist, Roggeveen landmeter, Roelant Adolfs koperslager. Zij vormen weliswaar niet de aristocratie van de stad, maar vertegenwoordigen toch de kern van de burgerij.

De dagen van het Middelburgse rederijkersgilde waren intussen geteld; het had ook hier zichzelf overleefd. Wat de directe aanleiding tot opheffing van het gilde is geweest, bleef onbekend; misschien heeft de minder gezonde financiële staat van de kas daarin een belangrijk aandeel gehad ¹²¹, mogelijk ook is gaandeweg de overtuiging doorgebroken, dat het instituut als zodanig verouderd en uit de tijd was geraakt. Hoe dit zij, op 19 Februari 1681 werd de rhetoriekamer publiek verkocht. Het gebouw werd als herberg ingericht, wat het bleef tot het in 1816 werd afgebroken ¹²².

117 Het antwoord van het ‘Bloemken Jesse’ is afgedrukt in: Korenaers Pincxter-feest (Leyden, 1679), blz. C 2 r° - v°. Ook aan de wedstrijd van de regel ‘Dus kan de botste hier de g'leerste overtreffe’ nam Middelburg deel: blz. C 2 v° - C 3 r°. Op de ‘Sotto-vraegh’: ‘Segt wie dat sotter sijn, die schijnt in wijsheyt euvel, Of die de kap om 't lijf, en bel draegt aen de keuvel?’, antwoordde het ‘Bloemken Jesse’ met: ‘Die wys wil syn, en nochtans inder daet heel bot is. Ik sech u op de vraegh, dat hy de grootste sot is’: blz. E 4 r° - v°. Op de knieregel: ‘Dus sprack hy, en sijn spraeck was d'oorsaeck van sijn sterven’ antwoordde het met ‘den Soone Godts’: blz. G 3 v° - G 4 r°. Het ‘Af-scheyt liet’: blz. H 4 r° - v°.

118 Nieuw-jaers-gift aen Mittels Reden-hof, op de geestige vragen van Pallas, voorgestelt en door de redenaers en lief-hebbers van de Spruyte Jesse, onder 't woord In minnen groeyende, beantwoort binnen Middelburg in Zeelant, den 1. Jan. 1680. Tot Middelburg, gedruckt by Johannes Meertens, boeckdrucker woonende in de Gist-straet, in de Globe, 1680 (VIII, 68 blzn.; 8vo) (U.B., Groningen). De antwoorden zijn van Johan Boudaan Courten, opperprins (zinspreuk: In liefde boud-aan), (Arent Roggeveen?) (zinspreuk: 't Verandert al), Jacobus Willemsz (zinspreuk: Ontfangt en geeft), een anonymus (zinspreuk: Altijd liefde), Remigius Schryver(zinspreuk: Noyt vol leert), (Jean David) Macquet, J. Halibertus (zinspreuk: Smert baert vrugt). J. Wymers (zinspreuk: Den aanhouwer wint), Pieter Pietersz. Dathenus, Roelant Adolphs (zinspreuk: Memento mori), mr. Daniel Vincentius, een tweede anonymus (zinspreuk: Alle ding heeft sijn tijdt) en Hermanus Harthouwer (zinspreuk: U hert hout reyn), de conciërge van de kamer. De prijswinnaars hebben hun erkentelijkheid in ‘danck-verssen’ geuit. Een sonnet van een derde anonymus (zinspreuk: Mijn borgt is hemelrijck) besluit het bundeltje.

119 Mr. Daniel Vincentius (1658 - na 1730) was als advocaat eerst te Vlissingen, daarna te Middelburg gevestigd. Hij is de vader van de dichteres Anna Maria Vincentius (1697 - 1730). - Zie: Nagtglas, II, blz. 858.

120 Petrus Dathenus Pz. († 1746) was geboren te Leiden. Hij schreef: Lof der Christelyke mededeelzaamheid, in rym (Middelburg, 1741). - Zie: Nagtglas, I, blz. 149 - 150.

121 Al in 1579 was de financiële toestand van de kamer minder rooskleurig, blijkens de verpachting van het gebouw aan de stad. In 1639 werd het met een hypotheek van £ 204 tegen 5% bezwaard, in 1665 leende men f. 2.000. - als tweede hypotheek tegen 4%. In 1678 werden opnieuw 1500 carolusguldens opgenomen.

122 De verkoop bracht £ 401 op; kopers waren Comelis Versluis, Anthon Colyn, Cornelis Govaerts en Pieter van Goetthem. - Marie G.A. de Man, t.a.p., blz. 26 - 27. - Een beschrijving van het gebouw, zoals dit er in de tweede helft van de achttiende eeuw uitzag, vindt men in ‘Zeelands chronijk almanach’ van 1786, blz. 1022 - 1024. - Een lange, smalle gang, tot 1940 nog tussen de percelen C. 12 en 13 op de Markt aanwezig, gaf toegang tot de kamer.
Een ‘Lijst van Middelburgsche rederijkers, wier namen in de ordonnantie, stadsrekeningen of elders voorkomen’ werd samengesteld door Marie G.A. de Man, t.a.p., blz. 28 - 40. - Nog andere namen vindt men in een ‘Lijst van Middelburgsche rederijkers’ (1847), opgemaakt door F.H. Batenburg (hs. Bibliotheek Z.G.d.W.).

[p. 87]

Arent Roggeveen

De belangrijkste figuur onder de Middelburgse rederijkers uit de tweede helft van de zeventiende eeuw is ongetwijfeld Arent Roggeveen (†1679) ¹²³. Geboortig uit Delfshaven, vestigde hij zich later te Middelburg, waar hij 22 April 1658 gratis poorter werd: een bewijs dat de stad zijn overkomst op prijs stelde. Als zijn beroep gaf hij bij die gelegenheid landmeter op, maar bovendien treffen we hem later aan als schoolmeester, als ‘gouseerder’ (gaugier) of roeier van wijnen en sterke dranken, als leverancier van vuurwerk en, last not least, als de maker van een ‘vliegent casteel’, dat hij in 1673 voor rekening van de drie Walcherse steden leverde en dat de vijand moest beletten, aan het strand te landen ¹²⁴. Deze veelzijdige man was bovendien nog lid van het ‘Bloemken Jesse’; in 1667 en '68 was hij boekhouder, en het volgende jaar zelfs prins van de kamer. We ontmoetten hem al op het Vlissingse rederijkersfeest van 1672 ¹²⁵.

Roggeveens belangstelling schijnt vooral naar de zeevaart- en de sterrenkunde te zijn uitgegaan, waarin hij ook of vooral onderwijs heeft gegeven. Een bewijs van zijn astronomische belangstelling is het pamflet ‘Het nieuwe droevige nacht-licht, ontsteken door Godts toren’ (1665) ¹²⁶, waarin hij de loop beschreef van de komeet, die zich in de winter van 1664 op '65 aan de hemel vertoonde, en waarin hij een teken zag van Gods verbolgenheid over de zonden der mensheid. Heel wat belangrijker is het grote kaartenboek van West-Indië, dat hij tien jaar later uitgaf onder de titel: ‘Het eerste deel van het brandende veen’ (1675) ¹²⁷. Het bevat een dertig, bijna alleen door hemzelf ontworpen kaarten en een groot aantal houtsneden van de kusten en forten van onze West, en behoort tot de prachtuitgaven op kartografisch gebied uit onze ook in dit opzicht zo rijke zeventiende eeuw. Belangrijk is ook de ‘Voorlooper op 't octroy van de Staten Generael’ ¹²⁸, die het jaar daarop verscheen. In dit geschrift zette Roggeveen de plannen uiteen voor een ontdekkingstocht naar de Zuidzee, waarin naar zijn mening het nog onontdekte Zuidland zou liggen. Na veel moeilijkheden en de tegenstand van de W.I.C. overwonnen te hebben, kreeg hij eindelijk het verlangde octrooi, maar de gebeurtenissen van 1672 en de volgende jaren hadden inmiddels kapitaalkrachtige belangstellenden van deelneming aan Roggeveens plannen afgeschrikt. Zo stierf de man voordat hij zijn idealen in vervulling had zien gaan. Zijn zoon Jacob zou ze een halve eeuw nadien weer opnemen.

Als rederijker-letterkundige schreef Roggeveen in het gedenkwaardige jaar 1666 twee gelegenheidsgedichten, * ‘Het Staten lof en der zee-helden bazuyn’ ¹²⁹, op de vierdaagse zeeslag, en de * ‘Zeeuwsche Mercurius en kransdragers met gedichten uitgebeeld’ ¹³⁰, op de slag in de Noordzee van 4 Augustus, die minder gelukkig voor De Ruyter uitviel. Bovendien bewerkte hij drie jaar later onder de titel ‘De verkrachte Belgica’ (1669) ¹³¹ een historisch treurspel van Samuel Bollaert, dat zoals hij in een korte inleiding meedeelt verscheidene malen ‘op 't edel Reden-hof binnen Middelburgh’ was opgevoerd. Van de zeven duizend regels, die het originele spel inhield, bleven er onder Roggeveens handen maar duizend over; de rest werkte hij om, en bovendien voegde hij aan het oorspronkelijke spel, dat eindigde met de terechtstelling van Egmont en Hoorne, een tweede toe, dat de geschiedenis van de Opstand voortzette tot de dood van Prins Willem. In het eerste deel treden zestig spelers op, in het tweede maar vijftig. Het succes, dat het klaarblijkelijk bij de Middelburgse toneelliefhebbers genoot, zal voor een niet gering deel te danken zijn aan wat men te zien kreeg, want de tekst werd afgewisseld door een groot aantal ‘vertooninghen’, die het middeleeuws karakter van dit rederijkersspel nog

123 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 523 - 525; N.N.B.W., I, kol. 1439 (F.E. Mulert). - Roggeveens geboortejaar is niet bekend. Uit zijn huwelijk met Maria Storm zijn drie kinderen geboren, o.a. de bekende mr. Jacob Roggeveen (1659 - 1729), de ontdekker van het Paaseiland en een strijdbaar voorvechter van het Hattemisme.

124 Kesteloo, Stadsrek. van Middelburg, VII, blz. 78, VIII, blz. 131.

125 In het hiervóór op blz. 85 genoemde hs. met refereinen uit de jaren 1650 - 1662 komen twee liederen van hem voor.

126 Het nieuwe droevige nacht-licht, ontsteken door Godts toren, ende vertoont op den aerdt-kloot, in een comeet ofte staert-starre den 15 December 1664, tot den 9 Februarij 1665, waer in wort aengewesen den wonderlijcken loop der selve. Beschreven door Arent Roggeveen, lief-hebber der mathematica, professie doende in de selfde konst tot Middelburgh in Zeelandt. Voor den autheur. Tot Middelburgh, gedruckt by Thomas Berry, boeck-drucker, woonende op de Noort-zijde van den Dam. Anno 1665 (XII, 38 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 9204). - Het geschrift is opgedragen aan gecommitteerde raden van Zeeland en de magistraat van Middelburg. Lofdichten van C. Udemans en J. Pietersz. Slingert reght gaan er aan vooraf.

127 Het eerste deel van het brandende veen verlichtende alle de vaste kusten ende eylanden van geheel West-Indien, beginnende van de linie aequinoctiael, ofte Rio Amasones; gaende noordwaert door het Canael van Bahama, ende eyndigende aen het noordelijckste van Nieu-Nederland, voortgaende benoorden Tarre-Neuf. Als meede alle de Caribes en West-Indise eylanden. Met een klaere beschrijvinge der selver: verthoonende in veele hier ingevoeghde zee-kaerten, alle de havens, revieren, baeyen, reeden, diepten en droogten, seer curieus op sijn behoorlijcke poolus hoogte gelegt, en versien met opdoeninge der principaelste landen; en op wat coers en veerheyt sy van malkanderen geleegen zijn. Met groote kosten en vlijt by malkanderen gebracht, uyt de meeste ervarenste schippers en stuurlieden haer eygene ondervondene, en afteyckeninge. Door Arent Roggeveen. Liefhebber mathematicus, professie doende in de zelfde konst tot Middelburg in Zeeland. t'Amsteldam, gesneeden, gedruckt en uytgegeven door Pieter Goos, in compagnie met den autheur. Met privilegie voor 15 jaren (XII, 62, II blzn. en 32 krtn.; folio) (U.B., Amsterdam). - Het boek is opgedragen aan Willem III, de Staten van Holland, Zeeland, Westfriesland en Utrecht en de colleges der Admiraliteiten. Een lofdicht van J. P. S. Slingert recht en twee gedichten van Roggeveen zelf (‘Het boeck spreeckt’ en ‘Den autheur tot sijn boeck’) gaan er aan vooraf.

128 Voorlooper op 't octroy, van de Hoog. Mog. Heeren Staten Generael, verleent aen Arent Roggeveen en sijn medestanders, over de Australisse zee ofte beter geseght het onbekende gedeelte des werelts, gelegen tusschen de meridiaen der strate Magalanes westwaert, tot de meridiaen van Nova Gunea, soo noordtwaert als zuydtwaert. Midtsgaders, de articulen waer naer een yder die eenige somme gelts inteeckent hem zal hebben te reguleren; beneffens een kaerte van 't selfde district. Beschreven door den voornoemden A. Roggeveen. Tot Middelburgh, gedruckt by Pieter van Goetthem, ordinaris drucker van de Ed. Mo. Heeren Staten van Zeelandt. 1676 (IV, 24 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 11391). - Het geschrift is gedeeltelijk herdrukt in: De reis van mr. Jacob Roggeveen ter ontdekking van het Zuidland (1721 - 1722), uitgegeven door F.E. Mulert ('s-Gravenhage, 1911), blz. 11 - 19, met de requesten van Arent Roggeveen, de resoluties der Staten-Generaal en andere officiële bescheiden betreffende Roggeveens plannen.

129 * Het Staten lof en der zee-helden bazuyn; uyt-geblasen ... over de ... victorye, bevochten op den 11, 12, 13, en 14 Junij 1666 ... Door A. Roggeveen, lief-hebber mathésos (sic) ... Middelb., Henr. Smidt ... 1666 (4 blzn.) (Pamflet Tiele, no. 5408).

130 * De Zeeuwsche Mercurius en kransdragers met gedichten uitgebeeld; aan de zeehelden gebleven voor 't vaderland in den zeeslag in de Noordzee op 4 Augustus 1666. Vlissingen, 1666, - Aldus de titel bij Nagtglas, II, blz. 524.

131 't Nederlantsche treur-spel, synde de Verkrachte Belgica, vertoonende d'onheylen daer in voorgevallen; t'sedert den 25. October 1555. tot den 10. July 1584. daer aen volgende, gecomponeert (alles comform de letteren aenden leser) door Arent Roggeveen, liefhebber der matthésis. Verthoont op 't edel Reden-hof binnen Middelburgh, door het Broederschap van de edele Bloeme Jesse, onder het woort In Minne Groeyende. Tot Middelburgh, gedruckt by Pieter van Goetthem, ordinaris stadts-drucker, op de Groote Marct (XXII, 84, II. 90 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden; Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg). - Roggeveen voegde aan de tekst twee inhuldigingsgedichten toe, op de inhuldiging van Willem III als Eerste Edele van Zeeland (blz. 86 - 88) en op die van mr. Jacobus Peckius als opperprins van de kamer (blz. 89 - 90). - De opdracht, aan Willem III, is ondertekend: Middelburgh de son zijnde 29 gr. 12 minu. inde twelinge 1669. - Jan Pietersen Slingert-recht, mr. Jacobus Peckius, Roelant Adolfs en Jacobus Willemsen schreven lofdichten voor het spel.

[p. 88]

eens accentueren. Zo zag men er ‘Belgica in heerelijcken glans verciert, met alderhande geschencken soo van Mooren als Africanen en Americanen’, waarbij de ‘Nederlantsche Vryheyt’ een monoloog hield, verder Filips II met zijn vrouw, omgeven door de Rijksadel ‘met jufferen en damen in ordre, op sulcke wijse of sy een balet dansten’, wat met trompetgeschal en zelfs met ‘los-branden van canon’ begeleid werd. In een andere pantomime zag men ‘veel menschen aen galgen hangen en aen staecken staen en branden, andere onthooft, andere vrouwen en kinderen onder de voeten van de wreede Spanjaers met de degen op de borst’, waarbij de ‘Nederlantsche Vryheyt’, alhoewel ‘leggende gedruckt onder de moordenaers’, toch nog kracht genoeg had om een vierregelig vers te declameren. Op soortgelijke wijze werden de Beeldenstorm en de onthoofding van Egmont en Hoorne voorgesteld. Daar deze vertoningen uitsluitend in het eerste gedeelte en de eerste akte van het tweede voorkomen, zal Roggeveen ze wel van Bollaert overgenomen hebben.

Het spel kan ons moeilijk een hoge indruk geven van Roggeveens letterkundige betekenis. Maar ook hier luidt het oordeel van het nageslacht anders dan dat van de tijdgenoot, want mr. Jacobus Peckius, opperprins van de kamer, Jan Pietersen Slingertrecht, Roelant Adolfs en Jacobus Willemsen vergeleken in hun lofdichten ‘den soet-vloeyende poëet’ met Homerus, Virgilius en Horatius. Deze overschatting van een rijmelaar, die zelfs beneden het middelmatige is gebleven, is symptomatisch voor het gehele instituut der rederijkerij in zijn nadagen. Men moet het verschijnsel in de eerste plaats wel beschouwen als een uiting van verhoogd zelfbewustzijn, dat de burgerij van een stad als Middelburg in de Gouden Eeuw wel eigen móest zijn. Het succes in de handel zocht een component op geestelijk gebied; de rijkgeworden koopman wilde ook op een terrein, waarop hij volkomen onbevoegd was, uitblinken, hetzij door de maecenas uit te hangen, hetzij - en nog liever - door zelf daadwerkelijk literatuur te bedrijven. Tot op onze dagen heeft men overeenkomstige verschijnselen kunnen waarnemen. Wanneer ze al niet de onmiddellijke aanleiding tot de dood van de rederijkerij zijn geweest, hebben ze het afstervingsproces in elk geval verhaast.

Pieter van Goetthem

Uit kultuurhistorisch oogpunt beschouwd verdient Pieter van Goetthem ¹³² onze aandacht, omdat het aanstonds te noemen door hem uitgegeven bundeltje Franse poëzie een der symptomen is van de in deze tijd toenemende verfransing van onze kultuur. De Van Goetthems komen al op het laatst van de zestiende eeuw in Middelburg voor, maar desniettegenstaande was deze Pieter te Leiden geboren. Hij vestigde zich, waarschijnlijk pas na 1650, als boekbinder en uitgever te Middelburg, waar hij in 1662 poorter werd. Van dat jaar tot 1679 was hij stads- en statendrukker. Hij woonde in de Giststraat ‘in den Leydsen boeck-binder’, waar in 1661 de ‘Af-beeldinge van de verkeerde werelt’ van de Veerse rederijker Cornelis Udemans verscheen, en in 1669 de ‘ Verkrachte Belgica’. In 1668 werd hij beboet wegens het drukken en uitgeven van een verboden geschrift ¹³³. In 1678 was Van Goetthem kapitein-majoor van de Middelburgse burgerwacht.

In 1657 is bij hem een bundeltje Franse verzen uitgegeven, ‘La lyre d'Apollon’ ¹³⁴, waarvan hij zelf waarschijnlijk de dichter was. Voor deze veronderstelling pleit ten eerste dat hij rederijker was, en ten tweede dat de verzameling geen enkele aanwijzing over de auteur bevat behalve dat deze zich op het titelblad ‘un Zelandois’ noemt en ‘amateur d'icelles’ (t.w. van gedichten), twee bepalingen die beide op Van Goetthem kunnen

132 Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 275 - 276.

133 Kesteloo, Stadsrek., VII, blz. 56.

134 La lyre d'ApoIlon en poësies meslées, et les mieux choisies de ce temps. Composées par un Zelandois, & amateur d'icelles. En chancons, airs, rondeaux, estrenes, & epitaphes, &c. A Middelbourg, chez Pieter van Goetthem, libraire, demeurant à l'enseigne du Relieur de Leyde. 1657 (432 blzn.; 16mo oblong) (U.B., Leiden; U.B., Gent). - Het bundeltje, dat in B.B., G 251 beschreven is, is opgedragen aan een achttal Middelburgers, voor het merendeel regenten of toekomstige regenten en allen belangstellend in de poëzie.

[p. 89]

slaan. De bijna zevenhonderd gedichtjes, die het bundeltje bevat, die voor het overgrote deel maar heel kort zijn, handelen ten dele over erotische, ten dele over andere onderwerpen van de meest uiteenlopende aard. Zowel de stad Parijs als de vier jaargetijden, de Prins van Oranje als de tekens van de dierenriem inspireren de dichter tot een vers, maar dit hebben alle gemeen, dat ze niet de geringste letterkundige waarde bezitten. Een aantal ‘estrenes diverses’ bevatten vooral korte minnedichtjes of epigrammen op doorgaans alleen met hun voornamen of initialen aangeduide personen, vooral vrouwen. Hun inhoud is, zoals van vele andere gedichtjes uit het bundeltje, niet zelden vrij plat. Het enige wat in zijn voordeel kan worden aangevoerd is zijn liefde voor Zeeland, die in drie stukjes tot uiting komt: een gedichtje op de schapenrijkdom van het gewest, op zijn rijke natuur en een ‘Mot de Zelande’:

Moy qui suis Zelandois, je ne cognois des ruses,
On oit jamais propos me desgorger en vain,
Mon coeur franc, et ouvert n'use jamais d'excuses,
Les gens feroient ainsi s'ils avoient l'esprit sain ¹³⁵

Er zijn betere regels in het boekje te vinden dan deze, maar ze zijn uiterst schaars.

135 L.c., p. 423. - De titels van de beide andere gedichtjes luiden: ‘La Zelande abondante en brebis’ (p. 372) en ‘La Zelande heureuse en tout’ (p. 373 - 374).

Vlissingen

Indien het overgeleverde stichtingsjaar van de Middelburgse kamer (1430) juist is, werd de Vlissingse rederijkerskamer van de ‘Blaeu Acolye’ ¹³⁶, onder de zinspreuk ‘De gheest ondersoecket al’, precies een eeuw later opgericht. Deze oprichting schijnt het werk te zijn geweest van Adolf van Bourgondië, heer van Vere en Vlissingen, die in hetzelfde jaar 1530 de beide kamers van Vere verenigd had. Dat het niet toevallig is dat de Vlissingse kamer dezelfde naam aannam als die, welke de ‘Sint Anna's Kinderen’ van Vere tot dusverre hadden gevoerd ¹³⁷, blijkt uit de woorden waarmee Rhetorica meer dan een eeuw later, op het Vlissingse landjuweel van 1641, de stichting van de kamer herdenkt:

Eer dat het Roomsche rijck beheerste dien van Gent,
Was Adolf, Bourgonjon, een Vlissinghs heer erkent,
Dien was 't die 't borgerschap gaf wet en vryheyt mede,
En my hier plaets vergunt, een wel bequame stede,
Ja op mijn jeugdigh hooft een kroone vast gedruckt,
Van Blaeu Acleyen schoon, ter Veere soet gepluckt ¹³⁸.

De brand van het Vlissingse stadhuis in 1809 heeft zowel het archief van de kamer als de stadsrekeningen verloren doen gaan, zodat we voor onze kennis van het rederijkersleven van Vlissingen uitsluitend op gedrukte bronnen zijn aangewezen, in de eerste plaats op het werk, door de kamer zelf of door haar leden gedrukt. De veronderstelling ligt voor de hand dat het reglement van de kamer gelijkluidend is geweest met de gildebrief, die Adolf van Bourgondië op 3 Juni 1530 aan de verenigde Veerse rederijkers schonk. Het gilde had op het stadhuis de beschikking over een groot vertrek, dat ingericht was als vergaderlokaal ¹³⁹.

Vlissingen was de enige kamer uit de Noordelijke Nederlanden, die in 1562 tegenwoordig was op het ‘Prinsfeeste’, dat de Brusselse kamer de ‘Corenbloeme’ op 26 Juli van dat jaar had georganiseerd. Op de vraag ‘Wat dat de landen can houden in rusten?’ antwoordde de kamer bij monde van een harer leden, dezelfde rederijker die een lied van acht coupletten componeerde, dat dezelfde indruk wilde maken ‘als David

136 Zie: H. P. Winkelman, Geschiedkundige plaatsbeschrijving van Vlissingen (Vlis-singen, 1873), blz. 195 - 196.

137 ‘De blaeuwe Acoleyen’ was ook de naam van de Rotterdamse kamer.

138 Vlissings Redens-lust-hof (1642), blz. (***) 2 v°.

139 Winkelman, t.a.p.

[p. 90]

speelde op sijner herpen, verdrijvende Sauls boosen woet’, maar dat niet meer dan een gebrekkig minnelied is, waarvan de stof aan het Hooglied werd ontleend ¹⁴⁰. Onder de zeventig antwoorden, waaronder er waren van Willem van Haecht, Jan Fruytiers, Peter Heyns en andere rederijkers van naam, valt dat van de Vlissingse kamer geheel in het niet; geen der zes uitgeloofde prijzen werd haar dan ook toegewezen.

140 Refereynen ende liedekens van diversche rhetoricienen wt Brabant, Vlaenderen, Hollant, ende Zeelant ... (Bruessele, 1563), blz. 12 v° - 13 v° (het antwoord op de vraag, op de stok: ‘Godt gehoorsaem zijn, eest dat d'landt in rusten houdt’, ondertekend met de zinspreuk: ‘Laet schande berghen’), blz. 13 v° - 14 v° (het lied, ondertekend met dezelfde zinspreuk).

Jeronimus van der Voort

Een merkwaardige figuur in het Vlissinger rederijkersleven van de zestiende eeuw is Jeronimus van der Voort ¹⁴¹. In het begin der eeuw, wellicht te Lier, geboren, was hij in deze stad in de zestiger jaren factor van de kamer ‘ Den groeyenden boom’, waarvoor hij een spel van sinne schreef, dat in 1561 op het landjuweel te Antwerpen de tweede prijs behaalde ¹⁴². Ook op het feest van de Brusselse ‘Corenbloem’, in 1562, werd een spel van hem opgevoerd. Van der Voort, die behalve dichter ook kunstschilder was, werd echter in 1568 gevangen genomen als overtuigd aanhanger van de nieuwe leer, terwijl zijn goederen geconfiskeerd werden. Het gelukte hem te ontsnappen en uit te wijken naar de Noordelijke Nederlanden, waar hij dienst nam in het leger van de Prins. Na de pacificatie van Gent vestigde hij zich te Antwerpen als schilder; bovendien werd hij er factor van de in verval geraakte kamer ‘De Goudbloeme’. In 1585 week hij uit naar Vlissingen, waar hij factor werd van de ‘Blaeu Acolye’. Later woonde hij nog in Den Briel. Nadere levensbijzonderheden zijn, evenals zijn geboorte- en sterfjaar, onbekend.

Van Van der Voort zijn drie, waarschijnlijk vier werken bekend, waarvan er twee of drie al van vóór zijn Vlissingse tijd dateren. In 1577 schreef hij ‘Een schoon profijtelick boeck, ghenaemt den benauden, veriaechden, vervolchden Christen’ ¹⁴³. Dit rijmwerk, niet veel meer dan een verzameling aan elkaar geregen berijmde Bijbelteksten, is de klacht van een man die om des geloofs wille geleden heeft, huis, hof, goed en vrijheid heeft moeten verlaten, die zijn erfdeel in het bezit ziet van zijn vervolgers en vijanden, en nu in een vreemde streek in harde arbeid zijn levensonderhoud moet zoeken. In deze nood troost hem het woord van de Heiland:

Dat ghy aen alle zijen zijt beswaert en belast,
Tselfste heeft Christus zijnen jongeren voorseyt,
Dat sij om zijns naems wil sullen worden aengetast
Gegeesselt, ja gebannen als een onreyn gast,
Maer salich ist hier lijden om de gerechticheyt ¹⁴⁴.

Toen Van der Voort dit werk schreef, was hij vermoedelijk nog in ballingschap. Kort daarop vestigde hij zich te Antwerpen, en waarschijnlijk heeft hij tijdens zijn verblijf aldaar, en als factor van ‘De Goudbloeme’, het vroeger wel aan Willem van Haecht toegeschreven spel van de ‘Bekeeringhe van Sinte Paulus’ geschreven ¹⁴⁵, dat in een Zuid- en een Noordnederlandse versie is overgeleverd.

In Antwerpen gaf Van der Voort een tweede werkje uit: ‘Het heerlick bewijs, van des menschen ellende’ (1582) ¹⁴⁶, dat een uitvoerige en soms realistische schildering geeft van de vele rampen en ongelukken, die elk mens ten deel vallen. Gelijk de schaduw nimmer van hem wijkt, zo volgt hem de Dood, waar hij gaat of staat. In pijnen en zorgen volbrengt hij hier op aarde zijn levensdagen, en wijs is, wie de zin van het leven verstaat: ‘Gheen dinck nutter, dan sijn selven leeren kinnen’.

Van der Voort deelde zijn werk in tweeën, en laat, om de tegenstelling te scherper te doen uitkomen, aan de beschrijving van 's mensen ellende

141 Zie over hem: G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16de eeuw, II (Leiden, 1889), blz. 29 - 31. - Jasper Bernaerds noemt hem in zijn ‘Veldt-dichtsche t'saemspraeck’ (Den Nederduytschen Helicon (Haerlem, 1610), blz. 73), en in het ‘Vreught-eyndigh spel’ waarmede ‘Den Nederduytschen Helicon’ aanvangt, wordt hij onder de zestien Nederlandse navolgenswaardige voorgangers op het terrein der rethorica genoemd (t.a.p., blz. 42).

142 Spelen van sinne (Antwerpen, 1562), I, blz. Mmm 2 r° - Rrr 2 r°, alwaar drie spelen van sinne, getekend: ‘In deuchden voort’.

143 Een schoon profijtelick boeck, ghenaemt den benauden, veriaechden, vervolchden Christen, wt den Ouden ende Nieuwen Testamente, in een maniere van een tsamen-sprekinghe gemaect in rethorijcke. Door den eersamen Ieronimus vander Voort, schilder. Tot Leyden, by my Andries Verschout, M.D.LXXVII. - Andere drukken: Leiden, 1578; Haarlem, 1610; Haarlem, 1612; Dordrecht, 1615. - Ik gebruikte de druk van Haarlem, 1612 (aanwezig in de U.B., Gent). - De druk van 1577 was aanwezig in de U.B., Leuven, die van 1578 en 1610 kreeg ik, evenmin als de samenstellers der Bibliotheca Belgica, onder ogen). Vgl. B.B., V. 39 - 41.

144 T.a.p., blz. B r°.

145 Dit is waarschijnlijk gemaakt door Leonard Willems. Noch het hs. in de Kon. Bibl. te Brussel, waarin het met drie spelen van sinne van Willem van Haecht staat, noch dat van de Haarlemse kamer ‘Trou moet blycken’, bevat de naam van de schrijver of de datum van het ontstaan. Het Haarlemse hs. bevat aan het eind echter een zinspeling op de Antwerpse kamer. De enige tijd, waarin zulk een heftig calvinistisch werk in Antwerpen kon opgevoerd worden, is de periode van ongeveer 1580 - 1585, toen Antwerpen een Geuzen-stadsbestuur kende, en juist in deze tijd was Van der Voort factor van de genoemde kamer. Taal en stijl van het spel komen bovendien overeen met die van het andere werk van Van der Voort. Een en ander is aangetoond in: L. Willems, Tooneelstudies (Versl. en meded. d. Kon. Vlaamsche Ac., 1933, blz. 667).

146 Het heerlick bewijs, van des menschen ellende ende miserie onderworpen, van het begin der menscheyt, tot dat hy wederom coemt tot den grave, oock hoe ongeluckich hy is buyten alle ander dieren, aengaende de natuere: getrocken wt alle oude philosophen, ende stichtelick in rethorijcke ghestelt, door Ieronimus vander Voort: Seer nut ende profijtelick, oock lustich voor alle menschen om lezen. Antwerpen, 1582. - Andere drukken: Dordrecht, z. j.; Dordrecht, 1595; Delft, 1596; Rotterdam, z. j.; Rotterdam, 1601; Amsterdam, z. j.; Leiden, z. j. (?); Middelburgh, 1638 (Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg; U.B., Gent; niet beschreven in de Bibl. Belg.); Amsterdam, 1676; Brielle, z. j.; Schiedam, 1699; Amsterdam, 1701; Gouda, z. j. - Ik gebruikte de oudste druk. Vgl. B.B., V. 57, 42, 134, 46, 43, 47, 44, 45, 135.
Alle uitgaven, behalve de oudste, eindigen met een referein: ‘Aen die van Antwerpen die het Woort des Heeren, wel wetende: nu weder haren rock om keeren’, waarin Van der Voort zijn verontwaardiging uit over de schijnheiligheid der slechts in schijn, of om den brode weer Rooms geworden Antwerpenaren.

[p. 91]

die van ‘de ghelucksaemheyt der dieren’ voorafgaan. Hij spreekt van de grote kennis der natuur bij de dieren, die zichzelf van allerlei kwalen weten te genezen, van hun zorg voor de jongen, hun slimheid, hun instincten, hun rechtsgevoel, en herinnert aan de pelikaan, die zijn jongen zuivert van vergiftige beten met zijn bloed, de zwaluw die de mens metselen, de spin die hem weven, de mieren die hem wijsheid leert. Met Plinius, Plutarchus, Polydorus, Heropilus, Democrites en Alianus als bronnen tekent hij het dier, zoals de humanistische Middeleeuwen het door de ogen der Ouden had leren zien: een leermeester en een navolgenswaardig voorbeeld voor de mens.

In schrille tegenstelling met deze gelukkige staat, waarin de dieren verkeren, staat het leven van de mens, dat van de wieg tot het graf één lange lijdensweg is. Al de kwellingen die hem op deze tocht vergezellen, worden beschreven, vervolgens de zorgen en rampen die aan elke stand eigen zijn, aan de akkerman en de koopman, de vorst, de hoveling, de krijgsman, de geestelijke, de magistraatspersoon, en dan de ‘miseriën’ van het huwelijk, van ziekte, honger en venijn, van de geest, van de ouderdom. Maar tenslotte doet Van der Voort ook blijdere en vreugdevoller klanken horen als hij ‘Smenschen exellentheyt’, zo naar de geest als het lichaam, ‘Smenschen eere der consten’ en ‘Des gheests mogentheyt’ beschrijft.

In de inleidende refereinen, die de inhoud van het boek aangeven, verontschuldigt de dichter zich, dat hij niet de Heilige Schrift, maar de ‘Philosophen’ gevolgd heeft; geeft God hem echter tijd van leven, dan zal hij later op Bijbelse gronden nog eenmaal aantonen ‘hoe ellendich hier is des menschen habitatie’ ¹⁴⁷.

Deze belofte loste hij in Vlissingen in met een onder de enigszins vreemde titel ‘Het leven en sterven ben ick genaemt’ (1597?) ¹⁴⁸ verschenen rijmwerk, waarin hij, naar middeleeuwse trant, in de vorm van een visioen zijn gedachten en overdenkingen meedeelde.

Op een wandeling langs de zeedijk buiten Vlissingen zint hij over de ijdelheid van het menselijk leven. De zee, met haar eeuwige eb en vloed, blijft hoe ook opgezweept door de stormen, steeds dezelfde, maar de mens wordt geboren in weedom en scheidt met pijn. Aldus in gepeinzen verzonken bevindt hij zich plotseling voor een woud, waar hij intreedt en terstond een zwarte vrouw aan zijn zijde vindt, die hem uitnodigt in haar paleis te komen. Het is moeder Aarde, uit wie alle stervelingen geboren worden en die al haar kinderen na hun dood weer tot zich neemt. Maar een jonge nimf, symbool der blijde jeugd, neemt hem bij de hand en leidt hem voort, over bergen en valeien, naar haar zusters die aan de rand van de Helicon zitten en de stervelingen tot vreugde opwekken. Te zeer heeft hem echter de gedachte aan 's levens broosheid aangegrepen, dan dat hij in haar gezelschap behagen kan scheppen; hij neemt afscheid en zet zich, ver van haar, op een duintop neer. Daar komen tot de in gedachten verzonken dichter de drie schikgodinnen, en haar aanblik doet hem verder peinzen over het raadsel van leven en dood, de ellende van het bestaan, de vergankelijkheid van alles wat de mens op aarde bezit, het zorgvolle leven van de groten der aarde, de ontoereikendheid van alle kunsten en wetenschappen. En de enige troost in deze ellende is de dood, die ons leidt tot een hoger en gelukzaliger leven, de dood die de veilige haven is tegen 's leven woeste stormen. De hemel is ons vaderland, het aardse leven slechts een ballingschap, en wie dit verstaat moet de dood niet vrezen, maar liefhebben, wetende dat hij een einde maakt aan zijn lijden:

Die in dese sake wel seker en vast is ghegront,
Die moet de doot liefhebben, sy moet hem willecom wesen:

147 T.a.p., blz. A 3 v°. - ‘Het heerlick bewijs’ werd in de zeventiende eeuw als schoolboek gebruikt, en als zodanig aangeprezen door Richard Dafforne, Grammatica ofte Leez-leerlings-steunsel (Amsterdam, 1627), blz. 135. Vgl. De Planque, t.a.p., blz. 103 - 110.

148

Het leven en sterven ben ick genaemt,
Want wij moeten al sterven om namaels te leven,
Dit beyde te weten elck een wel betaemt,
Wat oock leven en doot is, wort hier beschreven,
Schriftuerlijck en philosooplijck (sic) gedreven,
Met d'oorsaeck waerom ons de doot coemt aent boort,
Die hier en namaels sal worden beseven:
Leest wel en verstaet, incorporeert Gods woort,
Op dat ghy hier gaet In deuchden voort.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het reyn Acoleyken, een bloem der Rethorijcken
Ghegroeyt, gheplant int Walchers dal,
Binnen Vlissinghen, laet door dit werck blijcken
Rethorices conste, al heeftse eenen val:
Sy verquickt weer, want den gheest ondersoecket al.

Tot Dordrecht. Ghedruckt by my Peeter Verhaghen, woonende inde Druckerye, anno 1597 (64 blzn.; 8vo). - Andere drukken: Dordrecht, z.j.; Rotterdam, 1597; Rotterdam, z.j. Vgl. B.B., V. 48 - 50. - Ik gebruikte de oudste druk.
In de opdracht aan de magistraat van Leiden deelt Van der Voort enkele bijzonderheden over zijn leven mee, o.a. dat hij uit Antwerpen naar Walcheren gekomen en daar thans factor van het ‘Acoleyken’ is, ‘in het Vlissingsche pleyn’ (blz. A v°). - Het werkje eindigt met een acrostichon op de naam van de dichter (blz. D 9 v°). Toegevoegd is een ‘Refereyn vanden droeven adieu van Antwerpen’ (blz. D 10 r° - v°).

[p. 92]

 

Want hy weet dat hy in een gewenste ruste comt terstont

 

De pijne sal met soetheyt hem zijn ghejont,

 

Tlijden sal deur de hope in hem ghenesen.

 

De prickel des doots sal self sterven in desen,

 

Tquaet dat hy inde doot vreest, sal hy self versmaeyen

 

En belachen, dat wijer int leven so seer voor vreesen:

 

Want die na tsterven hoept, can hem troostlijck paeyen.

 

Wil men hem wt het lant drijven, hy en is niet belaeyen,

 

Hy weet dat hy elders een beter vaderlant vint,

 

Daer hem niemant sal wtdrijven oft beschaeyen:

 

Want dees landtschappen zijn anders niet, diet wel versint,

 

Dan herberghen daer de weyrt vremde vrint,

 

Alst hem belieft, elck daer wt doet scheyen.

 

Men can de mensch in gheen pijnlijcker ghevancknis blint,

 

In vuylder, onrustigher dan m zijn eyghen lichaem leyen:

 

Wilt men hem dooden, helpen wt swerelts contreyen,

 

Dats dat hy begheert om tsyne wt alle verdriet fris,

 

Hoe eer hoe liever twort vergeten, so haest alst gheschiet is ¹⁴⁹.

De zon gaat schuil en de maan komt op, maar als de dichter opstaat om huiswaarts te keren, komt Mercurius tot hem, en toont hem in een gezicht, hoe de zielen der afgestorvenen in de Lethestroom al de ellende van hun aardse bestaan vergeten. Hij vermaant hem, ook indachtig te zijn aan de dood die eeuwig zal duren, en dit brengt de wandelaar tot nieuwe en andere overpeinzingen. De mens moet wedergeboren worden, wil hij de hemelse zaligheid beërven, maar waar vindt men er die zo zijn? De boeren zijn er op uit om hun koren te oogsten en akkers te kopen, niet om Christus te zoeken, en niet alleen aan de hoven der koningen is de zonde tot een tweede natuur geworden: overal is de mensheid verdorven. In een droomgezicht aanschouwt hij de hel, met zijn Danteske verschrikkingen ^149a, en als hij ontwaakt is, keert hij naar de stad terug, vervuld van alles wat hij gezien heeft, en overpeinzend hoe de zondige mens deze straf zal mogen ontgaan.

Voor de kennis van Van der Voorts denkbeelden en gedachteleven ¹⁵⁰ is dit laatste geschrift, het werk van zijn ouderdom ¹⁵¹, het belangrijkst. Al is hier, in tegenstelling met zijn voorafgaande gedicht, de Heilige Schrift de hoofdbron voor zijn filosofische overpeinzingen, naast deze neemt ook Seneca een belangrijke plaats in zijn gedachten in ¹⁵², en de denkbeelden die hij er ontwikkelt zijn ook hier meermalen aan de Antieken ontleend. In Van der Voort leeft iets van de Stoïcijn, die leven en dood beide aanvaardt als onvermijdelijk. Wanneer we de dood vrezen, is dat omdat we niet begrijpen wat zijn bedoeling is; weten we dit, dan is alle reden tot vrees vervallen. Anders dan bij de Middeleeuwers heeft voor hem de onrust van het zieleleven groter betekenis dan de broosheid van het lichaam. Wat is het leven? Van der Voort kon het, na zoveel lotgevallen, niet anders zien dan zijn tijd- en lotgenoten het zagen: een bron van eeuwige onrust,

al moeyte en pijne,

Studeren, leeren, onder een anders ghebiet,
Elck haeckt na d'omloop des tijts, om ten fijne
Met vryheyt zijns selfs heer te wesen siet ¹⁵³.

Met Tauler ziet hij de mens, uit het niet geschapen, steeds weer terugverlangen naar zijn oorsprong, d.i. de zonde, de moeder van de dood ¹⁵⁴. Maar hoe geheel anders weer dan bij de Middeleeuwers is zijn beschouwing van de dood, die hem niet vreesaanjagend en verschrikkelijk, maar integen-

149 T.a.p., blz. C 2 r°.

149a Voor de traditionele beschrijving van de hellepijnen meent hij zich te moeten verontschuldigen:

Menich sal segghen ghy en connes met gheen Schrift doceren:
Want elck mensch is zijn helle, elcx sonde zijn doot.
Tis waer ick kent, maer na Mattheus allegeren
Worter solpher en vyer ghebruyct int helsch conroot,
Datter tknerssen der tanden oock sal gheschieden groot,
Dat oock tvyer aldaer ongheblust sal blijven,
Den worm oock niet sterven, dit tuycht hy bloot.

Uit de volgende regels blijkt dan, dat Virgilius' ‘Aeneis’, ‘die ick corts had ghelesen’, de voornaamste bron van deze beschrijving is (blz. D 8 v°).

150 Vgl. voor het volgende: J. Vanderheijden, Het thema en de uitbeelding van den dood in de poëzie der late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlanden (Gent, 1930), blz. 41, 90 - 93, 170 - 177.

151 Vgl.: Ick seg u hier met adieu, die ben van jaren out (blz. D 9 v°).

152 Vgl. o.a. blz. C 3 v°.

153 T.a.p., blz. A 4 v°.

154 T.a.p., blz. C 4 v°.

[p. 93]

deel liefelijk voorkomt: Gods knecht, die de moede wandelaar aan het eind van zijn reis de schoenen ontbindt:

Hy en leeft niet, die niet en weet wat hy leeft,
En het sterven tot een ander leven niet en bekent,
Dats een ruste die de doot hem gheeft,
Eenen soeten slaep, so lang tot dat hy heeft
Een wackermaking van God omnipotent.
O lieflijcke doot, o beelde excellent,
Waerom is u de mensch verfoeyende:
Want ghy zijt die hem van alle miserien ent,
Die alle moede gaenders zijt ontschoeyende ¹⁵⁵.

Als Calvinist tenslotte is Van der Voort geheel een van geest met de Zeeuwse dichters, die enkele tientallen jaren na hem zullen optreden; zowel de rechtvaardiging door de goede werken als de leer van de vrije wil vinden in hem een beslist bestrijder. Reeds in de ‘Benauden, veriaechden, vervolchden Christen’ verdedigt hij de uitverkiezing:

Tzijn dwase die zeggen, waerom doet ghy dit oft dat
Tot God, over wien hy zijn ghramschap strect,
Heeft hy niet Esau ghehaet en Jacob lief gehadt,
Tis al niet onder zijn genade, wie, welck en wat.
Staet daer niet den Pharo heb icker om verwect,
Op dat mijnen naem en macht sou worden ontdect,
So en eest niet den willenden oft loopenden zeere,
Niemant coemt tot my, seyt hy dan die de vader trect
En dat alleen noch deur dontfermen vanden Heere ¹⁵⁶.

Van der Voort is geen dichter van de eerste of zelfs van de tweede rang, maar onder de rederijkers neemt hij, wat de aangehaalde regels mogen bewijzen, allerminst de geringste plaats in. Zijn versificatie is soms vrij gebrekkig, en het Renaissance-vers, dat in zijn laatste levensjaren baan breekt, is hem vreemd gebleven. Maar de gloed, waarmede hij zijn levensovertuiging verdedigt, en de soms verheven gelatenheid, waarmede deze wijsgerig aangelegde natuur na een leven van strijd en vervolging, alles wat hem overkomt aanvaardt, geven zijn werk een betekenis, die nog tot ons spreekt. Niet zozeer als dichter, dan wel als mens blijft zijn beeld ons langer bij dan dat van het merendeel der rederijkers uit zijn tijd ¹⁵⁷.

Na Van der Voort is het Vlissingse rederijkersleven dertig jaar lang voor ons in het meest volstrekte stilzwijgen gehuld ¹⁵⁸. Eerst in 1629 vinden we de ‘Blaeu Acolye’ op het rederijkersfeest dat de Vlaamse kamer der ‘Wit-Angieren’ te Haarlem in Juni van dat jaar organiseerde, en waar twee en twintig kamers elkaar ontmoetten. Vincent Mathijsz (zinspreuk: Met vreucht in deucht) was haar woordvoerder; hij beantwoordde de vraag ‘Welck is d'weerdighste Vrucht, die Godt ons heeft ghegheven?’ en de regel ‘Zijt danckbaer voor Gods gaef, die ons in alles voedt’, en zond bovendien nog een liedeken in, maar geen van deze drie vermocht een der uitgeloofde prijzen te behalen. Vlissingen was een der zes kamers die - eveneens bij monde van Vincent Mathijsz, deelnam aan de wedstrijd in het kniewerk, en eveneens een der zes die een ‘afscheyd-liedt’ zong ¹⁵⁹.

155 T.a.p., blz. A 7 v°.

156 T.a.p., blz. B 4 v°. - Tegen de leer van de goede werken: Het leven en sterven ben ick genaemt, blz. D 4 r°.

157 De Vlissingse kamer herdacht hem, bij monde van Vincent Mathijsz, op het landjuweel van 1641 in het ‘Welcom-spel’, waar Rethorica zegt (Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. (***) 2 v°):

Want dees plaets was versien van wijs en goe poëten,
Die deur het Nederlandt mijn soetheyt lieten weten,
Ja tot nu desen tijdt kan 't selve zijn gehoort,
Het leven, en de doot, van dien in deughden voort,
Soo ben ick hier seer langh in eer en staet gehouwen.

Behalve de genoemde werken is nog van Van der Voort gedrukt: ‘Een liedeken van den gantschen handel der Nederlanden, ende vanden val Babylons’, uit 1572 daterend, en gedrukt in: Een nieu Geusen lieden boecxken (z. p., 1581) en de herdrukken daarvan (Het Geuzenliedboek, t.a.p., no. 58 ).

158 Wellicht behoorde in het begin der zeventiende eeuw tot haar leden Gideon Morris, uit een te Vlissingen woonachtige maar uit Schotland afkomstige familie, dichter van: Een cleyn poetelick tractaet, betreffende des vreeds en oorloghs vruchten: waer inne een yeder (als in eenen spieghel) claerlijck mach speuren, eersttlijck (sic): wat schade leet ende verdriet d'oorloghe, is veroorsaeckende, ende ten anderen wat nut, profijt ende welvaren, eenen vasten ongeveynsden vrede medebrenght. By een verghadert door G. M. N. P. Tot Vlissinghe, by Marten Abrahamsz van der Nolck, woonende opde Bierkaye inde Druckerije. Anno 1607 (20 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1412). Dit in refereinen geschreven pamflet op het Bestand, dat gesloten stond te worden, is in alle opzichten het werk van een rederijker, maar de schrijver vermeldt nergens de kamer van Vlissingen. Morris gaf, behalve dit geschriftje, een vertaling van de ‘Meditations sur Job’ van de Franse moralist Guillaume du Vair (1556 - 1621) uit, onder de titel: * Heylige bedenkingen over het Boeck Jobs (De la Rue, blz. 226, noot).
Ook het geestige anti-feministische geschrift ‘Malus mulier’ (1612) is misschien van een Vlissings rederijker. De enige aanwijzing daarvoor is echter dat het in Vlissingen is uitgegeven. De titel luidt: Malus mulier: dat is grondelijcke beschryvinghe l. vande regiersucht der boose wyven. 2. vande oorsake der huys-wyven crych. 3. het tractaet der boose wyven, vervatende de recepten, preservativen ende medecynen tegen de regiersucht der wyven. 4. vande voortreffelicke voordeel ende nutticheyt der boose wyven. Allen ende eenen yeghelicken man ende vrouw tot nootwendighe onderricht, seer lustich, eerlijck, ende cortswijlich beschreven, ende met menigherleye vermakelijcke ende lacchelijcke historien verciert: nu wtghegheven ende toegheschreven allen ende een yeghelijck door de gantsche werelt woonende, ende Jobs-geplaechde mannen die van hare ongecroonde ende ongesalfde huys-bed-coninghinnen onder hare regieringe gestelt zijn. Door Bartle Stweermans Onos. Tot Vlissinghen. Ghedruckt by Jan Symonssz, anno sestien hondert twaelff (30 blzn.; 4to) (U.B., Leiden). - De schrijver (Bartel Stuermans? ‘Onos’ is het Griekse woord voor ‘ezel’) is een geletterd man, die goed thuis was in de klassieke auteurs. Vgl. over dit geschrift: P.J. Meertens, Een anti-feministisch pamflet uit het begin der zeventiende eeuw (Historia, maandblad voor geschiedenis en kunstgeschiedenis, 8 (1942), blz. 155 - 158).
Eveneens van een Vlissings rederijker is misschien het: Lof des vrye vaerts, ende berisp tegen het misbruyck der selver. Gecomponeert door J.M. Flissingano-Zelandum. Ghedruckt int iaer ons Heeren 1629 (12 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3925), dat in een lang en een kort gedicht de kaapvaart verdedigt. Wie de schrijver is, heb ik niet kunnen uitvinden.

159 Der Wit-Angieren eeren-krans ... (Haerlem, 1630), blz. A 2 v° - A 3 r° (het antwoord op de vraag, op de stok ‘De vrucht des buyckx Marie: waer deur wy alle leven’), blz. K 3 v° - K 4 r° (het antwoord op de regel), blz. T 4 r° (het liedeken), blz. Aa 2 v° - Aa 3 r° (het kniewerk, op de regel ‘'Tgheen dat den Gheest Gods baerdt, werdt vriendelyck bevonden’), blz. Cc v° - Cc 2 r° (het afscheidslied).

Landjuweel van 1641

Klaarblijkelijk was Mathijsz reeds in deze tijd factor van de kamer, maar in elk geval was hij dit in 1641, toen de ‘Blaeu Acolye’, waar-

[p. 94]

schijnlijk op zijn initiatief, een landjuweel uitschreef. Met toestemming van de overheid legde zij aan alle ‘vrye ende toe-ghelaten cameren der nutbare konst van redenrijck’ de vraag voor: ‘Wat oeff'ningh is elck best, en noodighst voor 't gemeen?’, en bovendien schreef ze wedstrijden uit voor een referein op de regel ‘Geluckigh is het landt, daer sulcke volck'ren woonen’, voor een lied op de zin ‘Die God heeft tot sijn hulp', geen dinck hem hinder doet’ en voor een kniewerkslied op de regel ‘'T is 't werck van Godes geest te roepen Abba Vader’. Voor iedere wedstrijd werden drie prijzen uitgeloofd, en bovendien nog voor ‘'t verdst kommen’, ‘'t best pronuncieren’, ‘'t best singhen’ en ‘de meeste wercken’. Voor de leden van de Vlissingse kamer zelf waren particuliere prijzen beschikbaar gesteld. De ‘Reden-caert’, waarin dit alles vermeld stond, behelsde tenslotte nog de bepaling dat ‘een camer onvry zijnde, en brenghende bescheet van haer magistraat, (hier) haer vryheydt (zou kunnen) ghenieten’, waarvan de ‘Balsembloem’ van Gouda gebruik maakte. Zo trokken op de eerste dag van Juli 1641 vier en twintig kamers plechtig de stad binnen, waar de ontvangende kamer haar met een ‘Welcom-spel’ ontving. Vier kamers waren uit Zeeland, t.w. het ‘Bloemken Jesse’ uit Middelburg, de ‘Witte Lely’ en de ‘Blauwe Acolye’ uit Vere, de ‘Nardusbloem’ uit Goes en de ‘Distelbloem’ uit Sluis, de overige op één na - ‘Den Vierighen Doorn’ uit 's-Hertogenbosch - alle uit Holland. Al deze kamers pronuncieerden hun antwoorden en zongen hun liederen, die het daaropvolgende jaar gezamenlijk, met de antwoorden van de Vlissingse kamer zelf, het welkom-spel en een danklied van Vincent Mathijsz in druk verschenen onder de titel ‘ Vlissings Redens-lust-hof, beplant met seer schoone en bequame oeffeningen’ ¹⁶⁰.

Klaarblijkelijk heeft de redactie van deze bundel berust bij Vincent Mathijsz, die in een voorwoord ‘Tot den liefhebbenden leser’ zich rekenschap gaf van wat men onder rethorica verstaan had, en waarin de betekenis der dichtkunst lag. Hij wijst op het voorbeeld van Clement Marot, Petrus Dathenus, Jan Utenhove, Aldegonde en Houwaert, en dat van de tijdgenoten Heinsius, Cats, Huygens en De Brune, dat de Vlissingse rederijkers heeft aangespoord tot ‘de oeffeninghe van dees konst, en het goet ghebruyck der selver, zijnde oock als een spoore die den menschen aendrijft tot ondersoeck van Gods Woordt, waer in is te vinden den wegh der zaligheyt, als oock zijnde een eerlick en stichtelick vermaeck, en een goede soete tijdt-kortinge’ ¹⁶¹. In gelijke geest is het ‘Welcom-spel’ geschreven, een moraliteit waarin de maagd Rethorica verdedigd wordt tegen allen die haar eer willen verkleinen ¹⁶². Ook van dit stuk is Vincent Mathijsz de auteur.

‘Vlissings Redens-lust-hof’ geeft ons geen aantrekkelijk beeld van de dichterlijke gaven der broeders van de ‘Blaeu Acolye’ ¹⁶³, maar het was overal elders al even treurig gesteld met de rederijkerij, en zomin als deze ergens anders een zelfs maar middelmatig talent kon voortbrengen, kon ze het hier. Van de leden van het Vlissingse gilde, die aan deze wedstrijd deelnamen, heeft alleen Joos Claerbout enige bekendheid verworven als dichter van een spel dat, hoewel onoorspronkelijk wat de inhoud en zeer middelmatig wat de vorm betreft, toch geen slecht figuur maakt onder de talloze kluchten van dergelijke aard, die in deze en de volgende eeuw het licht zagen.

160 Vlissings Redens-lust-hof, beplant met seer schoone en bequame oeffeningen, ghestelt op de vrage, Wat oeff'ning is elck best, en noodigst voor 't gemeen? Als oock een regel vast gestelt, Geluckigh is het landt, daer sulcke volck'ren woonen. Met een liedt op desen sin, Die God heeft tot sijn hulp, geen dingh hem hinder doet. Dit alles beantwoordt met 63 verscheyden wercken, op den l Julij 1641. En is besloten met een knie-wercx regel, 't Is 't werck van Godes geest te roepen Abba Vader. Alles uyt-gegeven by de reden-camer tot Vlissinge, de Blaeu Acolye, Den geest ondersoecket al. Tot Vlissinge, by Iacob Iansz Pick, boeck-verkooper op de Beurs. Anno MDCXLII (202 blzn.; 4to) (U.B., Amsterdam; Nat. Bibl., 's-Gravenhage; U.B., Leiden; Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg; Kon. Bibl., Brussel; U.B., Gent). - De bundel is beschreven in B.B., R 42.

161 T.a.p., blz. (**) r° - v°.

162 T.a.p., blz. (***) 2 r° - (******) 4 v°.

163 Van de Vlissingse rederijkers zelf namen er tien deel aan de wedstrijden van de vraag, de regel, het lied en het kniewerk (behalve J. Pick, die alleen aan de eerste en de laatste wedstrijd deelnam). Men vindt hun antwoorden in de bundel, blz. Mm 2 v° - Yy r°. Het zijn: Matthijs Jonck-heere (zinspreuk: Tracht nae beter; antwoord op de vraag: De ware kennis Gods, in Christo liefd en vrede), de boekhandelaar-uitgever Jacob Jansz. Pick (zinspreuk: Pickt uyt het goet; antwoord: Godt en u naesten liefd uyt hert en zielens grondt), Claes [of Blaes] Leendertsz (zinspreuk: Soeckt naer 't eeuwigh nieu; antwoord: Godts naem t'heyl'gen voor best, en is noodighst voor elck een), Lambrecht Verbrugge (zinspreuk: Spoet naer 't goet; antwoord: Gehoorsaemheydt uyt liefd' aen Christum te bewijsen), Joris Claerbout(zinspreuk: Eer voor gout; antwoord: T goet ghebedt is elck best, en nodighst voor 't ghemeen), Johannes van Epen (zinspreuk: Den noot breeckt wet; antwoord: Het eynde des gebodts liefd uyt een reyn hert vry), een anonymus (zinspreuk: 't Vleesch is niet nut; antwoord: Recht soecken na Godts rijck, en sijn gherechticheyt), A. de Vleeschouwers (zinspreuk: 't Vleesch is swack; antwoord: Oprecht in liefd' en vred', met Godt en mensch te leven). Ir. Coppens (zinspreuk: In God betrout; antwoord: Te wandelen voor God recht, met vierige gebeden) en de veertienjarige Jan van Liere (zinspreuk: Gereet om te leeren; antwoord: Godts liefde en 't geloof is een goe oeffeninge), die wel het jongste lid van de kamer geweest zal zijn.
Van Matthijs Jonckheere is een echo-gedicht opgenomen in de verzameling echo-liederen, door Theodorus Dousa bijeengebracht: Lusus imaginis iocosae sive Echus (Ultraiecti, 1638), p. 82 - 83: Ghedicht, op Echo. - Bovendien is van hem afzonderlijk gedrukt een (met zijn naam en zinspreuk ondertekend) spotdicht op de Gentenaren, na de val van Sas-van-Gent in 1644: Lacht niet te vroegh! 't Is tijdts genoegh. Middelburg, J. Fierens, 1644 (l bl., folio) (Pamflet Knuttel, no. 5129; Pamflet Tiele, no. 2930), waarin hij de Gentenaren uitscheldt over hun overmoedigheid, en hun aanraadt om in het vervolg niet meer ‘als geile sotten, soo lichtveerdigh en vroegh met vrome princen (te) spotten’. - Een anonymus (zinspreuk: Recht ter zee) schold terug in een lied, waaraan hij hetzelfde opschrift gaf (Pamflet Petit, no. 2243). - Jacob Jansz. Pick was de uitgever van de bundel. - Joris Claerbout is dezelfde als de aanstonds te noemen Joos Claerbout. - Van Johannes van Epen bevat de bundel nog twee sonnetten, blz. (XX) 3 r°. Is hij een bloedverwant van de Veerse rederijkers Jacob en Matthijs van Eepen?

Vincent Mathijsz

Omtrent de levensloop van Vincent Mathijsz ¹⁶⁴ is ons niets bekend, dan dat hij in 1641 en 1642 factor was van de kamer, en voor- en nadien een

164 Zie over hem: De la Rue, blz. 225. - In de Sint-Jacobskerk te Vlissingen was vóór de brand van 1911 een koperen boog bij de trap naar de preekstoel, waarop onder andere namen ook die van Vincent Mathijsz voorkwam, met het jaartal 1656. Zie: C.P.I. Dommisse, De geschiedenis van de Westpoort te Vlissingen (Vlissingen, 1903), blz. 41.

[p. 95]

van haar meest op de voorgrond tredende leden is geweest. In 1622 was hij een van de vele Zeeuwse dichters die een ‘Lof-dicht’ (1622) ¹⁶⁵ op de inneming van Bergen-op-Zoom vervaardigden, waarvan de goede bedoeling groter lof verdient dan de uitslag. Zeven jaar later was de overwinning van 's-Hertogenbosch hem aanleiding tot het uitgeven van een ‘Naer-bedinckinge’ (1629) ¹⁶⁶ en het jaar daarop publiceerde hij ‘Paeys of vrede’ (1630) ¹⁶⁷, een pleidooi voor de vrede in Gods kerk en tegelijk een waarschuwing tegen een onbedachtzaam gesloten treves met Spanje, immers de erfvijandin van deze kerk. Weer een jaar later verscheen ‘Wonder, dat is de wonderlicke overwinninghe die den almachtighen Godt ... onse landen heeft gegeven ... op den 13en September 1631’ ¹⁶⁸, toen Hollare op het Slaak een volkomen overwinning behaalde op de Spaans-Duinkerkse vloot. Wie de hortende alexandrijnen van de Vlissingse rederijker naast de bekende ‘Postilion’ van Revius legt, beseft eerst in zijn volle omvang welk een erbarmelijk rijmelaar Vincent Mathijsz was.

In 1636 had een mislukte aanslag op Vlissingen plaats. Een zekere Charles de la Motte, een Fransman die in Staatse dienst was, bleek in verstandhouding te staan met de Duinkerkse admiraal Jacques Colaert, die vanwege de koning van Spanje het bevel had gevoerd over de vijandelijke zeemacht in Vlaanderen, maar in de slag bij Duins gevangen was genomen. Het plan was, Vlissingen verraderlijk in te nemen, maar Jan Evertsen wist de aanslag te verhinderen en de schepen van De la Motte naar Oostende terug te drijven ¹⁶⁹. Dit voorval gaf Mathijsz aanleiding tot het opstellen van een ‘Discours ofte t'samensprekinge’ ¹⁷⁰ tussen een Kruisheer, Colaert en De la Motte, ditmaal in trochaeën gesteld, wat dit lied levendiger doet zijn dan zijn andere gedichten, die in alexandrijnen zijn geschreven, zoals ook het ‘Ghedenck-teecken’, dat op de samenspraak volgt. Een kunstwerk echter is het er niet door geworden.

Tenslotte schreef Mathijsz in 1649, toen Willem II Vlissingen bezocht, een * ‘Triumphe’ ¹⁷¹, om de Oranjevorst welkom te heten. Waarschijnlijk is het zijn laatste werk geweest ¹⁷².

165 Lof-dicht over die groote victorye die Godt Almachtich gegeven heeft voor de stadt van Berghen op den Zoom, alwaer hy den vyant sonder slach of stoot de vlucht heeft doen aennemen. En alsoo is dese stadt door Godes ghenade wonderlijck ontsedt gheworden, op den 3. October, anno 1622. Tot Vlissinghen. Gedruckt voor Samuel Claes Versterre, boeck-vercooper, op de Oost zijde van de haven, 1622 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Petit, no. 1366).

166 Naer-bedinckinge over die heerlijcke ende groote victorie van die treffelicke ende onverwinnelicke stadt van 's Hertoghen-bosch, de welck ons Godt Almachtich heeft gegeven deur het beleyt van den hooch-ghebooren vorst Frederick Henderick, Prince van Oraengien, Grave van Nassouw, etc. Als oock mede van die veroveringhe der stercke stadt van Wesel. Hier is noch byghevoeght een liedeken, dienende tot der selver materie. Als noch mede een overwinninghs-lof, in hem begrijpende ses-en-dertich baladen deur een ghevlochten, door V.M. Tot Vlissinghen, gedruckt by Samuel Claeys Versterre, boeck-vercooper op de Oost-zijde vande Haven, inden vergulden Bybel, 1629 (12 blzn.; 4to) (Pamflet Meulman, no. 2081). - Het ‘Overwinninghs-lof (blz. A 6 v°) is een “schaeckberd”, waaruit 36 baladen zijn te maken.

167 Paeys of vrede, waer in wert verhaelt hoe noodich den vrede is, namelijck vrede in de kercke Godts; daer tegen hoe perijckeleus en sorgelijck het is voor de vrije landen, haer te verbinden of verbont te maken met de erfvyanden vande selve. Kortelijck in dicht gestelt door V. Mathijssen. Tot Vlissinghen, ghedruckt by Samuel Claeys Versterre, boeckvercooper op de Haven, inden vergulden Bybel, 1630 (12 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 4029).

168 Wonder, dat is de wonderlicke overwinninghe die den almachtighen Godt deur sijn wonder-werck en groote ghenade, onse landen heeft gegeven, en dat over die groote macht des vyants te water, die de Heer op een wonder wijse, ons alle in handen heeft laten vallen, op den 13en September 1631. In dichte ghestelt door V. Mathiissen. Tot Vlissinghen, ghedruckt by Samuel Claeys Versterre, ordinaris stadts drucker, woonende op de Haven, inden vergulden Bybel, anno 1631 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Meulman, no. 9069).

169 Vgl. J. Wagenaar, Vaderlandsche historie², XI (Amsterdam, 1770). blz. 237 - 238.

170 Discours ofte t'samen-sprekinge tusschen den Cruys-heer, d'admirael Coolaert, ende Charles de la Mote, over den bloedighen aenslagh op de stadt Vlissingen, beleydt door Charles de la Mote, ende ghetracht in 't werck te stellen op den tweeden, ende veerthienden Augustij 1636. Als noch een ghedenck-teecken, op-gherecht over den voorschreven aenslagh. Door Vincent Mathyssen, Vlissingher. Tot Vlissinghen, voor Iacob Ianssz Pick, boeck-vercooper, woonende op de Beurse. Anno 1636 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 4434).

171 * Triumphe of Vlissingse vreugt over 't ontfangen van den hooghgeboren Prins Wilhelmus by der gratien Gods, Prince van Oranje enz. Vlissinghen, Jacob Jansz. Piek, 1649 (4to). - Aldus bij De la Rue, blz. 225; ik zag het geschrift niet.

172 Behalve de genoemde werken verschenen van hem twee echo-dichten in de verzameling echo-liederen van Theodorus Dousa, Lusus imaginis iocosae sive Echus, l.c., p. 83 - 85: ‘Echo’ en ‘Een ander’.

Joos Claerbout

Joos Claerbout ¹⁷³ was omstreeks 1618 te Vlissingen geboren, waar hij in Maart 1640 in het huwelijk trad met Maria Dammaerts, afkomstig van Tolen. Van zijn verdere levensomstandigheden is niets bekend. In 1641 nam hij deel aan het landjuweel van de ‘Blaeu Acolye’; de door hem gedichte refereinen en liederen onderscheiden zich op geen enkele wijze van de overige bijdragen in ‘Vlissings Redens-lust-hof’. In 1654 schreef hij een * ‘Bly-eyndig vertoogh’ ¹⁷⁴ op de vrede tussen de Republiek en Engeland, maar we kennen dit alleen van naam. In 1661 gaf Claerbout een ‘Droef-bly-eyndig vertoog op 't belegh en over-gaen van Middelburgh’ ¹⁷⁵ uit, waarin een groot aantal sprekende en stomme personages meespelen, en o.a. zinnebeeldige personen als de Middelburgse Maegt, Vryheyt, Gods-dienst, Pallas, Faem en Memory. Christoffel en Rokus, twee burgers, zeggen de reien; hun rol kon eventueel door een ‘Rey van Maeghden’ vervangen worden. Dit historische drama, waarvan de titel de inhoud genoegzaam aanduidt, werd opgeluisterd door vijf ‘vertooningen’ die momenten uit het beleg uitbeeldden; de laatste twee, de verwelkoming van de Prins door de Middelburgse maagd, en een groep, waarin Pallas en de Godsdienst de zijde van de Vrijheid bekleedden, waren van allegorische aard.

Het volgende jaar liet Claerbout zijn ‘Oresto’ (1662) ¹⁷⁶ van de pers komen, waarin hij de tragische Phaedra-geschiedenis nog eens behandelde. De koningin Sibyna tracht tevergeefs de liefde te verwerven van haar

173 Zie over hem: De la Rue, blz. 198 - 199; Nagtglas, I, blz. 127 - 128, 543. - Zijn vader was Stefanus Claerbout, afkomstig van Oudenaarde, eerst kapelaan in de Sint-Michielskerk te Gent, maar in 1616 te Vlissingen tot de Hervormde kerk overgegaan; zijn moeder heette Catalina van de Vivere en was dus misschien verwant aan de Middelburgse drukkers-uitgeversfamilie.
Ook te Middelburg leefde in dezelfde tijd een Joos Claerbout, die er in Juni 1643 als jongman in het huwelijk trad.

174 * Bly-eyndig vertoogh of vreede-vreugt, tussen Engeland en de Nederlanden. Vlissingen, by J. van Eden, 1654 (4to). - Aldus de titel bij De la Rue, blz. 198, die ook nog enkele gelegenheidsgedichten van Claerbout noemt: op de regering van Vlissingen, op enkele magistraatspersonen, op het eiland Walcheren en op de steden Middelburg, Vlissingen, Vere en Arnemuiden. Ook schreef hij een ‘Eer-dicht’ voor: Het proces crimineel, verdeylt in twee boecken ... By Claudius de Brun de la Rochette ... Wt de Francoysche in de Nederduytsche sprake over-gebracht. Door Willem van Aller, practisijn ter Vere in Zeelandt. Tot Vlissinge, gedruckt by Jacob Pick, anno 1656 (2 dln,), dl. I, blz. * 3 r°.

175 Droef-bly-eyndig vertoog op 't belegh en over-gaen van Middelburgh, onder 't beleyt van Wilhelmus den Eersten, Prince van Oranje, &c. Gewonnen den 20 Februarij 1574. Seer levendigh af-gebeeldt door J. Claerbout. Tot Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-verkooper, woonende op de Wal, by de Nieuwe Kerck. Anno 1661 (56 blzn.; 4to) (Bibl. Nat. Ak. v. Wetensch., Amsterdam; U.B., Leiden; Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg. - 3de druk (Vlissingen, 1788) (Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg). Deze druk verscheen bij gelegenheid van de opvoering te Vlissingen door het gezelschap van W. Bingley. - De 2de druk kreeg ik niet onder ogen; misschien is deze nooit verschenen. - Aan het begin en het eind van de eerste druk zijn lofdichten opgenomen van P. Schonck, J. Noozeman (de Amsterdamse blijspeldichter), J. Bara (dichter en toneelschrijver, misschien een zoon van de Middelburgse geneesheer Jacobus Bara), Elisabeth Wynants (zinspreuk: Die wel doet, wel vindt. Is zij verwant aan de Middelburgse rederijker Willem Wijnants?), Jacobus Kemp, J. Dammaert (klaarblijkelijk familie van Claerbouts vrouw) en de Vlissingse rederijker D. d'Huysser (zinspreuk: Tracht naer deught). Om strijd kronen deze het spel en zijn ‘soet-vloeyenden’ en ‘sin-rijcken’ dichter met laurieren, en verheffen hem als ‘'t Orakel’ en de ‘Dichters-son’ hemelhoog. Claerbout zelf is waarheidslievender, als hij in zijn opdracht van zijn ‘onvolmaeckte vaersen’ spreekt. Hij droeg het spel op aan Prins Willem en diens representant in Zeeland, mr. Bonifacius Cau, baljuw en raad van Vlissingen.

176 Oresto. Verdruckte onnooselheyt; en de ramp-salige Sibyna. Treur-spel. Op den regel Door geyle min, komt dolle sin. Door J. Claerbout. t'Amsterdam, by Pieter Timmers, boeck-verkooper, woonende inde Kalver-straet. Anno 1622 (44 blzn.; 4to) (U.B., Leiden; Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg). - Als bladvulling plaatste Claerbout achter het stuk een ‘Sonnet, op Alexander de Groote’ (blz. 44). C. M. en Elisabeth Wynants schreven lofdichten voor het stuk.

[p. 96]

stiefzoon Oresto, en beschuldigt hem dan, uit wraak over haar teleurgestelde liefde, van datgene waartoe zij hem had willen overhalen. De vertoornde koning Dandalus laat zijn zoon zonder vorm van proces doden, en ontdekt eerst te laat het bedrog. Sibyna wordt waanzinnig van wroeging en hangt zich op; de koning doodt de kamenier Dalida, de medeplichtige van de koningin, en wordt tenslotte ook krankzinnig. Zo leert dit bloederige spel

hoe dat door geyle min

Den menschen staet vervalt en komt tot dolle sin.

Is het wonder dat Claerbout dit stuk opdroeg aan Jan Vos, die immers in zijn ‘Aran en Titus’ het toneel eveneens in een bloedbad had herschapen? Vos was de eerste letterkundige kennis die Claerbout ‘tot Amsterdam by eenige lief-hebbers quam te verkrijgen’, maar niet alleen om deze reden zal hij hem ‘dit geringh rijm-werck’ opgedragen hebben. Bij gelegenheid van dit Amsterdamse reisje zal Claerbout, misschien door bemiddeling van Vos, met toneelkringen in aanraking zijn gekomen, waar hij Noozeman en Bara zal hebben ontmoet.

Het spel is met mythologische versierselen overladen; wanneer in het derde bedrijf de koningin ‘sit en slaept onder de rosengaert’ komen Hydra, Tisiphoon, Alecto en Megeer uit ‘de Poel’ opgerezen, en ook op andere plaatsen wordt bij de toeschouwer een vrij grote kennis der Griekse en Latijnse godenleer verondersteld. Elisabeth Wynants is wel zeer vriendelijk, als zij in haar lofdicht van Claerbout getuigt dat ‘(zijn) naem wert door Euroop' door Faams-basuyn geviert’.

Claerbouts laatste en tegelijk zijn beste werk is zijn ‘Klucht van 't kalf’ (1662) ¹⁷⁷, een ‘vermakelijcke Klucht’, in ‘boertige Veersen’ geschreven, en uitgegeven ‘door 't versoeck vande lief-hebbers’. Kees, een boer, brengt zijn kalf naar stad om het te verkopen, maar komt onderweg Lambrecht de slager tegen, die het beestje voor vijf rijksdaalders van hem koopt, en de boer verzoekt om het naar zijn huis te brengen. De slimme boer verkoopt het kalf evenwel voor de tweede keer, ditmaal aan een neef van Lambrecht, de kok Rokus, die kalfsvlees nodig heeft voor een bruiloftsmaal. Maar als de twee kopers elkaar ontmoeten, komt het bedrog uit en Kees wordt voor de rechter gedaagd. Een advocaat, Eduwart, die hij in de arm neemt, geeft hem de raad om zich voor gek te houden en op alles wat hem gevraagd wordt te antwoorden met: ‘heu kalfje, heu kalfje, heu kalfje’. Inderdaad wordt hij door deze simulatie vrijgesproken, maar wanneer de advocaat om zijn geld komt, volhardt Kees in zijn rol en betaalt ook hem slechts met een ‘heu kalfje’, ‘Noyt en was advocaet van een boer soo bedroogen’, zucht mr, Eduwart; ‘dat die van Rhetorica dit wisten; sy maecktend' er een klucht van’. Men mag hieruit de conclusie trekken, die trouwens ook uit andere hoofde gewettigd is, dat deze klucht oorspronkelijk voor de Vlissingse kamer bedoeld was, wat ook met de andere spelen van Claerbout wel het geval zal zijn geweest.

De ‘Klucht van 't kalf’ is, zoals Moltzer overtuigend heeft aangetoond ¹⁷⁸, een navolging van de bekende ‘Farce de Maistre Pathelin’, waarvan de dichter en de datering onbekend zijn, en die zowel in Frankrijk als daarbuiten in de zeventiende en de volgende eeuw grote opgang heeft gemaakt. Dezelfde Bara, die voor Claerbouts ‘Droef-bly-eyndig vertoog’ een lofdicht schreef, gebruikte het motief enkele jaren later voor zijn even platte als onbeduidende klucht ‘Ick ken je niet’ (1664).

177 De klucht van 't kalf, gerijmt door Joos Klaerbout. Tot Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-verkooper, woonende op de Wal, by de Nieuwe-kerck. 1662 (16 blzn.; 4to) (U.B., Leiden). - Het stuk is grotendeels herdrukt in: P.H. van Moerkerken, Het Nederlandsch kluchtspel in de 17de eeuw, II (Snoek, 1899), blz. 432 - 445. Titeluitgave: t'Amsteldam, by Pieter Timmers, boeck-verkooper inde Kalver-straet, aen de Nieuwe-zijds kapell. 1662 (Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg).

178 Versl. en meded. d. Kon. Ak. v. Wet, afd. Letterk., 3de r., 3 (1887), blz. 136 - 138.

Ne'erlandts vallende oorsaeck

Nog een maal heeft de ‘Blaeu Acolye’ van zich doen horen, en wel

[p. 97]

toen het gilde op l November 1672 nogmaals een wedstrijd uitschreef, waaraan ditmaal echter alleen de kamers van Middelburg en Vere deelnamen. Men mag dan ook veronderstellen dat ook alleen deze beide uitgenodigd zijn geweest ¹⁷⁹. De uitgeschreven vraag luidde: ‘Waerom kreeg Nederlant in dit jaer sulken krack?’, en als zin voor het lied werd opgegeven: ‘Hoe God Ne'erlandt sal verschoonen’. Er werden vier prijzen uitgeloofd, en bovendien ontvingen alle deelnemers aan het feest een boek. Van de broeders der ‘Blaeu Acolye’, die aan het landjuweel van 1641 hadden deelgenomen, was alleen de destijds veertienjarige Jan van Liere overgebleven, die thans factor van de kamer was. J. Grindet schreef als prins de ‘kaerte’ uit.

Op 31 December 1672 vond het feest van de drie kamers plaats. De antwoorden verschenen tezamen in een bundeltje van matige omvang, onder de titel: ‘Ne'erlandts vallende oorsaeck, en hulp-middelen tot des-selfs her-stel’ ¹⁸⁰. J. Grindet ondertekende namens de kamer de opdracht aan de magistraat van Vlissingen en die aan de hoofden van de kamers van Middelburg en Vere; ook de ‘Welle-komste’ en een ‘Lof-dicht aen de redenaers’, beide in dichtmaat, waren van hem. Zijn antwoord op de vraag en dat op het lied kregen de voorrang boven alle andere. Die van de andere Vlissingse gildebroeders kwamen geheel achteraan in het bundeltje ¹⁸¹. Van de prijzen, die niet aan de kamers, maar aan de rederijkers persoonlijk werden uitgereikt, viel de eerste ten deel aan Verdoel, de enige onder de Vlissingse rederijkers van zijn tijd die enige naam heeft verworven, zij het dan ook niet als dichter, maar als schilder ¹⁸².

‘Ne'erlandts vallende oorsaeck’ is het laatste blijk van het bestaan der Vlissingse rederijkers, dat tot ons gekomen is. Waarschijnlijk is de kamer, als in zovele plaatsen elders, tegen het eind der zeventiende of in het begin der achttiende eeuw door gebrek aan leden opgeheven of vervallen ^{183 184}.

179 Dit kan ook opgemaakt worden uit de opdracht van ‘Ne'erlandts vallende oorsaeck’, blz. A 3 r°.

180 Ne'erlandts vallende oorsaeck, en hulp-middelen tot desselfs her-stel. Aengewesen in verscheyde antwoorden: op de vrage Waerom kreeg Nederlant in dit jaer sulken krack? En in den sin van de liederen Hoe God Ne'erlandt sal verschoonen? Welcke vragen zijn voorgestelt by de hoofden der reden-kamer binnen Vlissingen, genaemt de Blaeuwe Acoleye, onder 't woordt Den geest ondersoeckt'et al. Op den eersten Novembris 1672. Ende be-antwoordt op den een-en-dertighsten Decembris des selven jaers. Josua 7 vss. 7 ... 10:11. Ende Josua seyde, Ach Heere Heere, waerom hebt Gy dit volck door de Jordane oyt doen gaen, om ons te geven in de handt der Amoriten? &c. vss. 10: 11. Doe seyde de Heere tot Josua, Staet op: waerom light gy dus neder op uw' aengesichte? Israël heeft ghesondight, ende hebben oock mijn verbondt, 't welck Ick haer geboden hadde, overtreden: &c. Gedruct te Middelburg, by H. Smidt, boekverkoper op de Wal [1673] (64 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 10660). De bundel is beschreven in B.B., V 126, naar een ex. waarin de laatste 4 blzn. ontbreken.

181 Deze waren van: C. Bolten (zinspreuk: Fabricando fabri fimus), D. d'Huysser (zinspreuk: Tracht naer deught). Jan d'Hees(zinspreuk: Al met vrees), Adrianus Georgius Verdool (zinspreuk: Geen genot, buyten God), een anonymus (zinspreuk: Elck sijn best) en Johannes van Liere (zinspreuk: Gereet om leeren).

182 Vgl. hierna, blz. 451.

183 In 1739 stichtten Jan Guépin, N. Lambrechtsen, P. de Beaufort en H. Jaarsma een nieuwe rederijkerskamer te Vlissingen, ‘De klimmende leeuwerik’, die echter maar kort bestond. In 1753 werd het taal- en dichtlievend genootschap ‘Conamur tenues grandia’ opgericht, waaruit het Zeeuws Genootschap der Wetenschappen voortkwam.

184 Men is geneigd, om onder de Vlissingse rederijkers ook de auteur te zoeken van: Het eerste deel van den half-backen Fop, behelsende sijn vryagie tot den trouw-dagh toe. Door D. S. Tot Vlissinghe, by Jan de Klerck, boeck-verkooper, woonende op de Beurs. Anno 1660 (68 blzn.; 4to) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage). Aan de initialen D. S. beantwoordt echter geen van de ons bekende leden der Vlissingse kamer. Overigens valt deze platte klucht buiten het bestek, dat we in deze bladzijden gesteld hebben. Misschien is de schrijver dezelfde als die van een in 1673 te Middelburg verschenen politiek pamflet: Den sluymerenden leeuw opgeweckt, en aengemoedight om een eerlijcke standvastige vrede, met 't swaerdt in de klauwen, roemruchtig tegen sijn vyanden, den beer, eenhoorn en swyn te verkrijgen. Voorgestelt in diergelijcke voorvallen der bedruckten, en verrijkt met sinrijcke exempelen, door D. S. Te Middelburg, by H.B. S. op de Turf-kaey gedrukt, 1673 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 10960).

Vere

Te Vere ¹⁸⁵ bestonden in het begin van de zestiende eeuw twee kamers: ‘Missus Scholieren’, ook wel de ‘Missende Scholieren’ genaamd, onder de zinspreuk van de ‘Witte Lelyen’, en ‘Sint Anna's Kinderen’, onder de zinspreuk van de ‘Blauwe Acolye’. Adolf van Bourgondië, heer van Vere en Vlissingen, heeft ze in 1530 tot één kamer verenigd, waaraan hij de naam van ‘Missus Scholieren’ schonk en als devies de spreuk: In reynder jonsten groeyende. Patrones der nieuwe kamer werd Onzer Lieven Vrouwen Boodschap, terwijl haar blazoen, de lelie en de akelei, de beide bloemen der oude kamers in zich verenigde. Het schild der kamer beeldde een bloempot af, waaruit deze beide bloemen oprezen; in een rol, die door de takken was gestrengeld, was de zinspreuk geschreven. Onderaan dit blazoen stond een bordje met de letters A, B, C.

De gildebrief ¹⁸⁶, die Adolf van Bourgondië aan dit gilde verleende op 3 Juni 1530, en waaraan de bovenstaande gegevens ontleend zijn, bevat de gewone bepalingen van het lidmaatschap, de verplichtingen, de boeten e.d. Er blijkt o.a. uit dat de gildebroers ‘de secreten van der camere, oft de materie men spelen sal’ geheim moesten houden. ‘Altijts des Son-daeghs na de quatertempere ende zolempnizatie van Missus, oft anderen bequaemen dach, alst prince ende dekens goet dunct’, zou men ‘de feeste van eenen maeltijt’ houden, waarop alle gildebroeders aanwezig moesten zijn, een nieuwe prins en deken werden gekozen, en de aftredende functionarissen rekening en verantwoording moesten afleggen. Indien in een geschil een der beide partijen zich niet wilde onderwerpen aan de uitspraak van de prins of van dekens en gezworenen, werd hij o.a. veroor-

185 Vgl. J. Ermerins, Aanteekeningen rakende het gilde van rhetorica te Vere. Met bijlagen (hs., 10 blzn. folio, Bibl. d. Maatschappij der Nederl. Letterkunde te Leiden); Iets van [H. A.] Tollé (Vere, 1790), blz. 49-76: Berigt nopens de rederykkamer der stad Vere; A. Moens van Bloois, De rederijkkamer te Veere (Zeeuwsche volks-almanak, 1841, blz. 70-73); Schotel, t.a.p., II, blz. 173-183. - Het Veerse gemeentearchief bezit drie rekeningboeken van de kamer, respectievelijk over de jaren 1591 - 1658, 1660 - 1760 en 1761 - 1793.

186 Afgedrukt bij Kops, t.a.p., blz. 331 - 338, naar het origineel, dat hem door bemiddeling van Jacobus Ermerins ter hand was gesteld, evenals de hierna te noemen gildebrief van 1608.

[p. 98]

deeld tot een bedevaart naar het wonderdoende beeld van Onze Lieve Vrouwe in de Polder. Bleven beide partijen weerspannig, dan moesten ze naar het beeld van Sint-Willebrord in Westkapelle ter beevaart. Als gezworenen of facteurs in de schutterijen moesten treden, ‘daer de camere mede gedefraudeert ware’, zou de prins dit mogen beletten.

Op 6 September 1608 werd de gildebrief van 1530, op ‘oitmoedige supplicatie van den prince, dekens, gesworens ende de gemeene supposten van de camer van Rhetorica’ door burgemeesters, schepenen en raden der stad vernieuwd, met enkele wijzigingen en toevoegingen, ‘ten regarde sij (t.w. de “ordonnantien, regulen en statuten”) diversche superstitieuse poincten behelsen, ende ook eenige articulen, die, deur den laps van tijde, geheel in ongebruik zijn gecommen’. Wat wonder! De nieuwe gildebrief ¹⁸⁷ volgt de oude op de voet en bevat grotendeels dezelfde bepalingen, in dezelfde bewoordingen vervat, maar de ‘superstitieuse poincten’ zijn weggelaten: het Rooms-Katholicisme had, zo het er al niet geheel verdreven was, ook te Vere zijn macht en invloed verloren, en de heiligenbeelden waren ook hier ten offer gevallen aan de Beeldenstorm. De jaarlijkse maaltijd met den aankleve van dien werd vastgesteld op de eerste Zondag in September ¹⁸⁸.

De kamer vergaderde, althans in het begin van de zeventiende eeuw, op het stadhuis in een vertrek, waarvan een der ramen haar devies met de afbeelding van Maria Boodschap droeg. In 1628 verhuisden de leden naar de bovenkamer van het Vleeshuis ¹⁸⁹. Van 1593 tot 1637 wisselde haar ledenaantal van 23 tot 40. Merkwaardig is, dat ook enkele vrouwen tot de leden behoorden, een verschijnsel dat nergens elders in Zeeland voorkomt.

In 1494 kwamen de gezellen van Rethorica op de ommegangsdag te Middelburg spelen ‘met hunne battementen’, waarvoor de Middelburgse regering hun twaalf poortkannen Rijnwijn schonk ¹⁹⁰. Eenzelfde beloning ontvingen ze het volgende jaar, toen ze op Sacramentsdag met een wagenspel kwamen ¹⁹¹. Ofschoon het niet vermeld wordt, zullen ze zeker tegenwoordig zijn geweest op het landjuweel te Reimerswaal van 1507, waar zes of zeven Zeeuwse kamers waren. In 1515 speelden ze op Sint-Pietersdag weer in de Sint-Pieterskerk te Middelburg ¹⁹², en in 1519 nogmaals: voor deze gelegenheid werd in de kerk een stellage gemaakt ¹⁹³. In 1517 kreeg de kamer een vergoeding voor het opstellen van zeven stellages, waarop ze bij de jaarlijkse ommegang te Vere de zeven blijdschappen van Maria had vertoond. In 1542 speelden de Veerse rederijkers een spel ter gelegenheid van de huldiging van Maximiliaen van Bourgondië. Op Meidag 1549 was de kamer te Middelburg, waar ze vier poortstopen wijn kreeg ¹⁹⁴. Toen de Prins in 1581 zijn blijde incomste in Vere hield, voerde de kamer twee spelen en een esbattement op ¹⁹⁵. Ook kwamen kamers uit andere steden er wel battementen, zoals die van Middelburg in 1445, 1464 en 1466 en die van Reimerswaal in 1471 ¹⁹⁶.

187 Afgedrukt bij Kops, t.a.p., blz. 339 - 351, naar het origineel. Het stuk is ondertekend door A. de Vos, de secretaris van de stad.

188 In 1688 besloot de kamer dat de verkiezing van prins en dekens voortaan op 14 November zou plaatsvinden, de verjaardag van de Prins van Oranje, die markies van Vere was en aan de Veerse kamer jaarlijks recognitiën bewees.

189 Iets van Tollé, t.a.p., blz. 52. - Het geschilderde raam was in Tollé's dagen nog aanwezig; het is sindsdien spoorloos verdwenen. - Het is mij niet duidelijk waarop de veronderstelling berust (o.a. in de Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, VI (Utrecht, 1922), blz. 253) dat het huis ‘In den Coerenbloem’ (Kade, A. 13) de zetel van de rederijkerskamer zou zijn geweest.

190 Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 106.

191 T.a.p., II, blz. 91.

192 T.a.p., III, blz. 321.

193 Vgl. Moens van Bloois, t.a.p., blz. 71.

194 Vgl. Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 352.

195 Vgl. Moens van Bloois, t.a.p., blz. 73.

196 Vgl. (J. J.) van der Horst, Kerkelijk Veere (Bijdr. tot de gesch. v.h. bisdom Haarlem, 26 (1901), blz. 195). - De veronderstelling van Van der Horst, dat deze rederijkers naar Vere kwamen omdat de stad destijds nog geen eigen gilde bezat, mist alle grond.

Adriaen Valerius

In de eerste decenniën van de zeventiende eeuw was Adriaen Valerius († 1625) ¹⁹⁷ een der gildeleden van ‘Missus Scholieren’. In 1598 vermeldt het rekenboek van de kamer hem voor het eerst als lid, van 1611 tot en met 1616 komt zijn naam niet onder die van de leden voor, maar in 1617 is hij overdeken, wat hij tot zijn dood, in 1625, blijft.

Valerius is waarschijnlijk uit een Franse familie en te Middelburg geboren als zoon van François Valéry, die er in 1569 het poorterschap had verkregen, en o.a. notaris was. Toen in 1575 de Westmonsterkerk op de Markt voor afbraak werd verkocht, werd François Valéry door aankoop

197 Zie over hem: De la Rue, blz. 174; Nagtglas, II, blz. 809 - 810; N.N.B.W., V, kol. 990 - 992 (L. Knappert); vgl. verder de literatuurlijst in: Adriaen Valerius, Nederlandtsche Gedenck-clanck² (Amsterdam, 1942), blz. LXIX - LXX. - Valerius overleed te Vere 27 Januari 1625. Hij is twee keer getrouwd geweest, l. Vere, 24 Mei 1598 Elizabeth Adriaens Muynck († 26 November 1619), 2. Middelburg 24 Juni 1621 Christina Adriaensdr. van Buyenskercke(Boudewijnskerke). Uit het eerste huwelijk zijn op zijn minst zes kinderen geboren, uit het tweede twee.

[p. 99]

eigenaar van het kleine orgel van deze kerk. Het is een verleidelijke veronderstelling, dat de vader dit instrument voor zijn zoon heeft gekocht, die er misschien de beginselen van de muziek op heeft geleerd.

Omstreeks 1592 werd Adriaen klerk bij Pieter van Reigersbergh, equipage- en ammunitiemeester van Zeeland en burgemeester van zijn woonplaats Vere. Zes jaar later werd hij er op voordracht van de Admiraliteit van Middelburg tot controleur van de convooien en licenten aangesteld. In hetzelfde jaar trouwde hij er een burgemeestersdochter, waaruit men mag opmaken dat zich toen al zijn verdere fortuinlijke loopbaan voorspellen liet. In 1606 werd hij tot het notarisambt toegelaten en tot ontvanger van de convooi- en licentgelden benoemd; later werd hij ook nog fortifica-tiemeester van Vere, en bovendien was hij sinds 1616 schepen, sinds 1617 raad van de stad, wat hij ook bij zijn dood nog was. Zo werd hij geleidelijk aan een belangrijke figuur in een wel kleine, maar destijds welvarende stad, waar de polsslag klopte van de rijke handel en koopvaart der Republiek, de stad waar, al was het maar kort, Balthasar de Moucheron zijn kantoor had gevestigd.

Behalve één lied in de ‘Zeeusche Nachtegael’ bezitten we van Valerius alleen de ‘ Nederlandtsche Gedenck-clanck’ (1626), die het jaar na zijn dood is verschenen. Het geschiedkundig gedeelte van dit boek komt bij de bespreking der Zeeuwse historiografie ter sprake ¹⁹⁸, maar de zes en zeventig historieliederen, die tussen dit geschiedverhaal staan, zijn het werk van de rederijker Valerius, en er is aanleiding om te veronderstellen dat hij ze naargelang van hun ontstaan voorgedragen heeft op de bijeenkomsten van ‘Missus Scholieren’, met uitzondering dan van de drie Geuzenliederen, die niet zijn eigen werk waren. De letterkundige betekenis van deze liederen is betrekkelijk gering ¹⁹⁹, er is veel rederijkerswerk onder in de ongunstige betekenis van het woord, en voor het overgrote deel zijn ze geschreven in een al zeer weinig persoonlijke stijl. De populariteit die een aantal van deze gedichten bezitten, danken ze dan ook meer aan hun zangwijzen dan aan de tekst, al zijn er enkele onder, die zich in dit opzicht gunstig onderscheiden, in de eerste plaats ‘Waer datmen sich al keerd of wend’, waarin al de fierheid en het zelfbewustzijn van onze Gouden Eeuw spreekt, met het brede, bewogen slotcouplet:

O Neerland! so ghy maer en bout
Op God den Heer altydt,
U pylen vast gebonden hout,
End' t'saem eendrachtig zyt;
So kan u Duyvel, Hel, noch Doot,
Niet krencken noch vertreen,
Al waer oock Spanjen noch so groot,
Ja 'swerelts machten een ²⁰⁰.

Geloofsvertrouwen en nationale trots zijn de beide polen, waartussen de geest van deze liederen zich beweegt. Het is te betreuren dat we geen enkele aanduiding bezitten, waaruit we kunnen opmaken in hoeverre ze drie eeuwen geleden populair zijn geweest, maar juist deze lacune bewijst naar alle waarschijnlijkheid al, dat populariteit niet hun deel is geweest. Eerst twee en een halve eeuw later herontdekt, hebben ze sindsdien niet alleen ons eigen land, maar twee werelddelen stormenderhand veroverd. In de eerste plaats moge deze opgang aan de melodieën te danken zijn, zonder de begeleidende tekst zouden ze nog altijd verloren en vergeten liggen in de bibliotheken. En wat in deze tekst aantrekt en bekoort, is in de eerste plaats de onmiddellijke, ongecompliceerde en daardoor bewust eenzijdige

198 Vgl. hierna, blz. 445.

199 Vgl. de inleiding voor de uitgave van 1942: Adriaen Valerius' leven en werken, en: P.J. Meertens, Valerius en wij (Groot Nederland, 1943, I, blz. 135 - 144).

200 Valerius, Nederlandtsche Gedenck-clanck², blz. 214.

[p. 100]

reactie op de bezongen gebeurtenissen. Ook in dit opzicht is Valerius het type van de zeventiende-eeuwse Nederlander, en zijn werk dat van de zeventiende-eeuwse gemeenschapskunst.

Valerius' oudste zoon François (1604 - 1634) werd in 1625 lid van ‘Missus Scholieren’ en al in 1631 deken van het gilde, maar hij stierf drie jaar daarna. De Marcus Adriaensz. Valerius (1592 - 1632), schepen en raad van Vere, die in 1630 deken en in 1632 prins van de kamer werd, is waarschijnlijk een achterneef van Adriaen.

Een van de leden van het gilde, Pieter H. Spoormaker, heeft in een tweetal liederen uiting gegeven aan de droefheid der kamer bij het sterven van haar overdeken ²⁰¹. Hoe moeilijk het in 't algemeen is, uit lijkdichten de ware gezindheid van de dichter ten opzichte van de betreurde dode op te maken, men kan veilig aannemen dat de Veerse rederijkers het overlijden van hun ‘voesterheere’ pijnlijk hebben ervaren.

Dezelfde Pieter H. Spoormaker ²⁰² gaf in 1629 een kleine verzameling liederen uit op de verovering van 's-Hertogenbosch, onder de titel ‘Vive le Geus’ ²⁰³, dat meer voor zijn patriotisme en zijn gehechtheid aan het rechtzinnige Protestantse geloof pleit, dan wel voor zijn talent als dichter. In velerlei toonaarden bezingt hij de lof van Frederik Hendrik en de smaad die, dank zij 's Prinsen beleid, op het ‘Catholijck gespuys’ en de ‘verduyvelde Papen’ is gevallen.

Spoormakers aandeel aan het Vlissingse landjuweel van 1641 komt zo aanstonds ter sprake. Zijn liefde voor het Oranjehuis kwam in 1650, bij de geboorte van Willem III, nog eens tot uiting in een lofdicht, * ‘Vera fidelis’ ²⁰⁴. Sinds 1635 was hij notaris te Vere, waar hij waarschijnlijk geboren was. Toen Boxhorn zijn ‘Chroniick van Zeelandt’ (1644) schreef, waarvoor hij wat de berichten over Vere betreft het meest aan Spoormaker te danken had, was deze prins van de rederijkerskamer ²⁰⁵.

Een tijdgenoot van hem is Johannes Tomijs Rompel, die in 1615 in het gilde kwam en in 1625 deken was. In 1633 werd hij notaris te Vere. We ontmoeten hem op de landjuwelen van de Haarlemse (1629) en van de Vlissingse kamer (1641). Zijn zinspreuk was ‘Dinckt op 't eynde’ ²⁰⁶. Pieter de Vos (1606 - 1663), de latere secretaris der stad, een der medewerkers aan de ‘Zeeusche Nachtegael’, werd reeds in 1627 overdeken van het gilde, maar tot de werkende leden heeft hij klaarblijkelijk nooit behoord.

In 1629 was de kamer van Vere op het rederijkersfeest der ‘Wit-Angieren’ van Haarlem. Joannes Rompel was de woordvoerder van het gilde, maar zomin als de Middelburgse kamer wist die van Vere van dit landjuweel een prijs weg te dragen ²⁰⁷. Wat meer succes had het gilde op het Vlissingse rederijkersfeest van 1641. Het werd er in de eerste plaats met bijzondere onderscheiding begroet, aangezien de ‘Blaeu Acieyen schoon’ der Vlissingse rederijkers immers ‘ter Veere soet gepluckt’ waren. Maar bovendien won het er, dank zij het antwoord van Jacob van Eepen, de derde prijs van de vraag en dank zij Pieter Spoormaker de derde prijs van het kniewerk, terwijl het ook nog die voor ‘de meeste wercken’ kreeg ²⁰⁸.

Toen dertig jaar later, op de laatste dag van het rampjaar 1672, de ‘Blaeu Acolye’ van Vlissingen weer een feest gaf, ditmaal alleen voor de drie destijds nog overgebleven Walcherse kamers, vertegenwoordigde M(atthijs) van Eepen er de Verenaren. Op de vraag: ‘Waerom kreeg Nederlant in dit jaer sulken krack?’ antwoordde hij: ‘De onboet-veerdigheyt is oorsaeck van dees' plagen’. Hij ondertekende het met zijn naam en zijn zinspreuk ‘Geest baert leven’, evenals het lied op de vraag:

201 Afgedrukt in de Nederlandtsche Gedenck-clanck², blz. XVIII - XIX, uit het bovengenoemde ‘Rekenboek voor de camer van Rethorica binnen der stede vander Vere, ghemaect int jaer XV^c eenentnegentich’ (Gemeente-archief, Vere), achter de rekening van 1625. Hetzelfde boek, dat over de jaren 1591 - 1658 loopt, bevat achter de rekening van 1618 een lied ‘Op de vereeringe van zomer’ van Joannes Rompel, d.i. Joannijs Thommijs Rompel, die in 1617 deken van de kamer was.

202 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 690.

203 Vive le Geus. Inghestelt tot opweckinghe van de ouwe, trouwe, eendrachtighe, cloeckmoedige, stantvasticheyt. Ghepast op de teghenwoordighe veroveringhe van 's-Hertoghen-bosch, door het cloeckmoedich beleyt vanden doorluchtigen hooch-geboren vorst ende heere, Fredericus Henricus prince van Oraengie. Gheschiet op den 17. September 1629. Mitsgaders andere ghedichtselen daer toe dienende. Tot Middelburgh, ghedruckt by Hans vander Hellen, woonende op de Groote Marct, in 't Wapen van Audenaerde, anno 1629 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3905). - De inleidende rijmen ‘Aende ware patriotten ende lief-hebbers van 't vaderlandt’ zijn ondertekend met de naam van de dichter, het sonnet met dezelfde titel, dat het werkje besluit, is ondertekend met zijn zinspreuk: Spoort na deucht.

204 * Vera fidelis, of lauwerkrans ter gedachtenis van de blijde geboortedag van Wilhelm III, geboren 14 November 1650. Vere, Adriaan Baldeus, 1664.

205 Boxhorn, Chroniick, I, blz. 252.

206 Een met deze zinspreuk ondertekend lofdicht vóór de: Ordonnantie op 't stuck van de justitie, binnen de steden, ende ten platten lande van Hollandt (Middelburgh, 1664) van Willem van Aller, practizijn ter Vere in Zeelandt, (blz. ** 2 v°) is klaarblijkelijk van zijn hand. - Te Winkel, III, blz. 119, schrijft aan hem het auteurschap toe van de: Boeren-litanie ofte klachte der Kempensche landt-lieden, over de ellenden van deze lanck-duerighe Nederlandtsche oorlooghe. Ghedruckt bij Dirck Cornelisz. Troost, in den jare onzes Heeren Jesu Christi [Amsterdam] 1608 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1395), waarvan nog een tweede veel vermeerderde uitgave bestaat (Pamflet Knuttel, no. 1396). De anonyme auteur van dit bundeltje tekende nl. ook met de zinspreuk ‘Denckt op 't eynde’. Tegen Te Winkels opvatting pleit, dat Rompel dan eerst zeven jaar na het publiceren van dit geschrift tot het rederijkersgilde zou zijn toegetreden. Wanneer men aanneemt dat hij eerst elders heeft gewoond, wordt het raadselachtig waarom hij dan eerst in 1633 notaris te Vere is geworden. Evenmin bestaat er goede grond om hem het auteurschap toe te schrijven van de met de zinspreuk ‘Denckt op 't endt’ ondertekende liederen in: 't Lust-hofje Sions (Hooren, 1668), zoals in een ms.-aantekening in het in de U.B. van Gent aanwezige exemplaar van dit liedboek gedaan wordt.

207 In ‘Der Wit-Angieren eeren-krans’ (Haerlem, 1630) is de Veerse kamer vertegenwoordigd met drie liederen van Joannes Rompel (zinspreuk: Dinckt op 't eynde), tw. zijn antwoord op de vraag: ‘Welck is d'weerdighste vrucht, die Godt ons heeft ghegheven?’ (‘De weerdste vrucht die is, de vrucht des buycx Marie’), blz. A v° - A 2 r°, zijn referein op de regel ‘Zijt danckbaer voor Gods gaef, die ons in alles voedt’, blz. K 2 v° - K 3 r°, en zijn liedeken, blz. T 3 v°.

208 De Veerse kamer was op dit feest vertegenwoordigd door Jacob van Eepen (zinspreuk: Hierna een beter), Joannes Tomijs Rompel (zinspreuken: Denckt op 't eynde, en Memento mori), Cornelis Hendricksz. Udemans, Cornelis Tessynck en Pieter Spoor maker (zinspreuk: Spoort nae deucht). Al deze rederijkers antwoordden op de vraag ‘Wat oeff'ningh is elck best, en noodighst voor 't gemeen?’, de regel en het lied, terwijl Spoormaker bovendien deelnam aan de wedstrijd in het kniewerk. De antwoorden vindt men in: Vlissings Redens-lust-hof (1642), blz. L 3 r° - M 4 v°, Aa 3 r° - Bb 4 v°, Kk 3 v° - Ll 2 r°, Ss 3 v° - Ss 4 r°. Die op de vraag luidden (in bovengenoemde volgorde der deelnemers): ‘De salich oeffeningh der liefd, is best bevonden’, ‘God vreesen is elck best, en nodighst voor 't ghemeen’, ‘Want door de deucht alleen bouwt God op onse muyren’, ‘Want Godes vrees gewis bout huysen, landt en steden’, ‘Die saligh maeckt, en baert rust liefd' en vreed eendrachtich’ en, nogmaals van Rompel, ‘Recht bidden is elck best, en nodighst voor 't ghemeen’.
De zinspreuk ‘Hierna een beter’ voerden behalve Van Eepen nog andere zeventiende-eeuwers, o.a. J.G. Saegman en Nic. Perclaes. Vgl. J. I. van Doorninck, Vermomde en naamlooze schrijvers, I (Leiden, 1883), kol. 231 - 232. Er is dus geen reden om een in 1637 verschenen pamflet (Pamflet Knuttel, no. 4543) van ‘een Gouds Lief-hebber’, die met dezelfde speuk ondertekent, aan Jacob van Eepen toe te schrijven.

[p. 101]

‘Hoe God Ne'erlandt sal verschoonen van veel plagen en verdriet’ ²⁰⁹. Matthijs van Eepen zal als rechtzinnig Calvinist, misschien met de piëtistische inslag, de Zeeuwen eigen, een man van onverdachte beginselen zijn geweest, maar als dichter viel heel wat op hem aan te merken, en men mag de jury niet van partijdigheid beschuldigen, omdat ze hem zelfs in dit meer dan middelmatige dichtgezelschap geen der vier uitgeloofde prijzen waardig keurde. Van Eepen had enkele maanden tevoren een ‘Veersche vreughde-galm en zege-wensch’ ²¹⁰ uitgegeven, ter gelegenheid van de opdracht van het generale kapiteinschap der Zeven Provinciën aan de jonge Prins Willem. Waarschijnlijk is onze Matthijs een zoon van de zoeven genoemde rederijker Jacob van Eepen en een kleinzoon van de oudere Matthijs, die in 1606 schepen, en van 1608 tot zijn dood, in 1616, raad van Vere was.

Na 1672 ontmoeten we de Veerse kamer niet meer op enige rederijkerssamenkomst. Toch wist ze haar bestaan nog langer dan een eeuw te rekken en daardoor alle andere kamers in de Noordelijke Nederlanden te overleven. Nog in 1790 telde ze 21 leden; eerst kort daarop vond ze een zeker niet ontijdige dood. De vragen, die de leden in de laatste jaren van haar bestaan aan elkaar opgaven, pleitten niet voor het peil der bijeenkomsten ²¹¹. Men mag ook overigens veronderstellen, dat de kamer destijds reeds lang haar oorspronkelijk karakter verloren had en, onder andere naam, volkomen gelijk was aan de dichtgenootschappen der achttiende eeuw. Voor zover bekend is ze dan het enige voorbeeld van de geleidelijke overgang van een rederijkerskamer naar een dichtgenootschap.

Geen van de Veerse rederijkers is als auteur meer naar buiten opgetreden als Udemans, die we op het Vlissingse landjuweel van 1641 al terloops ontmoet hebben.

209 Ne'erlandts vallende oorsaeck, t.a.p., blz. E v°-E 2 v°.

210 Veersche vreughde-galm en zege-wensch, over het kapiteinschap generaal van de Seven Verêenigde Provintien; op-gedragen aan Sijn Hoogheyt Willem-Hendrik, by der gratie Gods Prins van Orangien, &c. op den xxiiij. van Sprokkel-maandt 1672. Tot Middelburgh, gedrukt by Henrik Smidt, boek-verkooper op de Wal (l bl. plano) (Pamflet Knuttel, no. 9966). - Het gedicht is ondertekend: M. van Eepen. Geest baert leven.
Behalve het hierboven genoemde kennen we van deze rederijker nog een lofsonnet, met zijn naam en zinspreuk ondertekend, in: Het proces crimineel (Vlissinge, 1656) van Willem van Aller, practisijn ter Vere (vgl. hiervóór, noot 174), blz. * 4 r°, en een lofdicht voor de: Ordonnantie op 't stuck van de justitie (Middelburgh, 1664). blz. ** 2 r°, van dezelfde schrijver. Andere lofdichten in dit werkje zijn van de Verenaren J. Rompel, P. de Neef en A. de Koninck. Over J. Rompel is zojuist gesproken. - Pieter Davidtsz. (de) Neeff († 1657) was van 1623 tot zijn dood permanente raad van Vere, tussen 1638 en 1657 herhaaldelijk schepen en van 1653 - 1655 burgemeester. - Van A de Koninck (of Koning) somt De la Rue, blz. 247 - 248, een viertal gelegenheidsgedichten op, waarvan ik er maar één kon terugvinden: Bellone aan-band. En de waereld in vreugde. Over de aangenaame vrede, tusschen Haar Hoogh-Mogende de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden: en de Christen vorsten van Europa &c. &c. &c. Concordiâ res parvae crescunt (Tot Middelburg gedruckt by Johannes Meertens, wonende in de Gist-straat) (1697) (14 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 14342), een gedicht over de vrede van Rijswijk, in alexandrijnen geschreven, dat zelfs tot in de titel herinnert aan het dertig jaar oudere ‘Bellone aen bant’ (1667) van Joannes Antonides van der Goes. Ook schreef hij een (niet door De la Rue genoemd) lijkdicht: Op het beklaaglijk verongelukken van zijn Hoogheid Johan Wilhem Friso ... op den 14. July MDCCXI. (z. pl. e. j.) (l bl. plano) (Pamflet Knuttel, no. 15968). Misschien is hij een zoon of kleinzoon van de med. doctor A. de Koninck, die in 1665 schepen van Vere was.

211 O.a.: Heeft God het al zeer goed, en ons tot nut geschapen, Wat nut was voor den val by luis, en vloo te rapen? - O broederen! wilt my verkonden, Waar word in 't Bybelwoord 't gebruik van zeep gevonden? - O broederen! wilt my verhalen: Wie heeft in zynen naam juist alle de vocalen? - Deze en andere vragen en de antwoorden erop, alle uit het laatst der achttiende eeuw, bij: Iets van Tollé, blz. 62 - 76. Vgl. ook Schotel, t.a.p., II, blz. 176 - 183, alwaar ook de mededeling dat de kamer in het laatste tijdperk van haar bestaan van het midden van December tot 8 Maart des Dinsdagsavonds van half zes tot acht uur haar wekelijkse bijeenkomsten hield op de bovenkamer van het Vleeshuis, die ze met een broederlijke maaltijd besloot.

Cornelis Hendricksz. Udemans

Cornelis Hendricksz. Udemans (1599 - 1672 of later) ²¹² was een neef van de piëtistische predikant Godefridus Udemans en evenals deze ‘tot Bergen-op-Zoom gelyck als in een leger gheboren, ende onder den gheduerigen trommel-slach, ende trompetten-klanck opghevoedt’ ²¹³. Ook hij is, als zijn neef, al vroeg naar Zeeland verhuisd, waar hij de rest van zijn leven als smid en goudsmid in Vere is blijven wonen ²¹⁴. Daar werd ook, op 28 Juni 1622, zijn huwelijk met Godefridus' zuster Apolonia Cornelisdr. Udemans voltrokken, waaruit acht kinderen zijn geboren ²¹⁵.

De rederijker Udemans voerde als zinspreuk: Cor ne lis agitet Tumultuosa (Moge geen onrustverwekkende strijd mijn hart verontrusten) ²¹⁶. Men vindt dezelfde zinspreuk - misschien een citaat uit de een of andere ons onbekende Latijnse dichter - ook onder een der rijmen in een pamflet uit 1618, de ‘Wonderlijcken droom vande school-houdinghe van mr. Ian van Olden-barnevelt’ ²¹⁷, dat verder geen naam of enige andere aanduiding van de schijver bevat. Is dit geschrift van Udemans, en er is geen reden om het tegendeel te veronderstellen, dan zou hij dit nog vóór zijn twintigste jaar hebben geschreven ²¹⁸. Het bestaat uit een in alexandrijnen gestelde beschrijving van een droom over de school van Meester Ian, en een ‘Tsamen-spraeck van eenen burghemeester, Quaet-raet, ende eenen gheselle ghenaemt Goossen Goet Jaer’, en is een van de talrijke schotschriften, die in deze tijd tegen Oldenbarnevelt en zijn aanhangers het licht zagen, meedogenloos en onbarmhartig van stijl en inhoud, het product van een tijd waarin de politieke hartstochten tot het uiterste waren opgezweept. Uit het feit dat er drie uitgaven van bekend zijn, mag de opgang worden afgeleid die, als zovele andere, ook dit libel gemaakt heeft.

212 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 797 - 798; N.N.B.W., V, kol. 982 - 983 (H. J.A. Ruys); G.A. F(okker), Cornelis Udemans (De Navorscher, 17 (1867), blz. 16 - 18). - Zijn ouders, Hendrik Udemans (1576 - 1649) en Maayken Willemsdr. (1581 - 1645) vestigden zich later in Vere. - Zijn portret op 61-jarige leeftijd, door zijn zoon Hendrick getekend, met een vierregelig onderschrift van Rochus Hoffer, vindt men voorin ‘Het geestelyck gebouw’ (1659); een ander in het Panpoëticon Batavum.

213 Cornelis Udemans, Nederlantsche tragikomedie (z. pl., 1652), blz. (q) 4 v°.

214 Enkele keren spreekt hij in zijn boeken over zijn beroep, nl. in: De waekende oog ('s Graven-haghe, 1643), blz. B v°, Oraenjens rou-mantel (Middelburgh, 1650), blz. ** 8 v° en de Nederlantsche tragi-comedie, t.a.p., blz. (qqq) 4 r°.

215 Godefridus Udemans was getuige bij het huwelijk en maakte er een gedicht op. Al in Augustus van hetzelfde jaar werd het oudste van hun kinderen geboren. We noemen van hen: Hendrick, schilder en graveur, die 26 Januari 1647 te Vlissingen met Maria Seuse trouwde, Cornelis (1630 - ?), vendumeester en sinds 1665 notaris te Vere, waar hij 15 Juni 1655 met Cornelia Vertrecht van 's-Heer-Arendskerke trouwde, en Laurens (1632 - 1690), die notaris te Middelburg werd en met zijn eveneens uit Bergen-op-Zoom afkomstige nicht M. de Pauwtrouwde. Voor deze en andere afstammelingen van Udemans vgl. Nagtglas, II, blz. 798 - 800.

216 Het enige rederijkerswerk in eigenlijke zin, dat we van hem bezitten, zijn twee refereinen en een lied, waarmee hij als gildebroeder van ‘Missus Scholieren’ in 1641 uitkwam op het Vlissingse landjuweel. Men vindt ze in de bundel: Vlissings Redens-lust-hof (1642), blz. M r° - v°, Bb r° - v°, Kk 4 v°.

217 Wonderlijcken droom vande school-houdinghe van mr. Ian van Oldenbarnevelt. Met de verclaringhe van dien (z. pl., 1618) (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 2777). - Andere drukken: Pamfletten Tiele, nos. 1566 en 1568.

218 Tegen dit auteurschap pleit, dat Udemans in het voorbericht voor ‘De waekende oog’ het laatstgenoemde boek zijn eerste werk noemt. Is het ook mogelijk dat Udemans een kwart eeuw later, toen de tijdsomstandigheden zo geheel anders waren geworden, zich geschaamd heeft over het heftig partijdige pamflet uit zijn jeugd, en het daarom verloochende?

[p. 102]

Pas wanneer Udemans over de middelbare leeftijd heen is, in 1643, verschijnt opnieuw een werk van zijn hand: ‘De waekende oog, op de onsekerheyt des menschen levens’ ²¹⁹. In het voorbericht noemt hij het zijn eerste werk; mocht het in goede aarde vallen, dan zal dit hem aanmoedigen om later meer uit te geven. ‘De waekende oog’, in Catsiaanse alexandrijnen geschreven, is een tamelijk uitvoerig en uiterst wijdlopig leerdicht over de dood. De dood, die allen gelijk maakt, die niemand spaart, die ons aller uiteindelijk deel is. Voor alle mensen is hij gelijk, maar na dit leven komt het verschil: voor de goeden de hemel, voor de kwaden de hel. Daarom zij ons oog op de onzekerheid van het leven gericht, opdat als de dood ons eenmaal overvalt, wij hem getroost mogen begroeten als de ontsluiter van de hemel.

Die van te voren sterft eer dat hem treft de doot,
Die heeft dan door de doot van sterven geenen noot ²²⁰.

In dit zich vermeien in de doodsgedachte is Udemans nog geheel Middeleeuwer, die zijn doodsangst tracht te bezweren door er uitvoerig over te schrijven en zich telkens weer voor ogen te houden, dat de dood voor de Christen alleen maar een verlosser is. Achter het eigenlijke gedicht volgen nog een aantal emblemata, maar zonder platen, waarom de dichter aan zijn lezers verzoekt ‘met sijn gedachten te willen spelen, overmits de selfde met geen af-beeldinghen, maer eenvoudichlick, en slecht voorgestelt en sijn’ ²²¹. Deze emblemata, die soms bladzijden lang zijn, behandelen onderwerpen van de meest uiteenlopende soort; men vindt er ‘Op het aenschouwen van des hemels beweginge’, ‘De eclipsis der sonnen gesien hebbende’, ‘Van een gemaeckte werelts-kloot, die door 't vallen gebroken is’, ‘Op het aenschouwen van een graf’, ‘Siende een vogeltjen al singende in sijn kamer vliegen’, ‘Van de derden-daegsche koortse’, ‘Op het kampen van twee hanen’, ‘Op eenen lasteraer’, ‘Den eersten grondt der wijsheyt is de vreese Gods’ en vele andere. Wie herkent zowel in de keuze als in de bontheid der onderwerpen niet dadelijk Cats? Dezelfde piëtistische gezindheid, die in het werk van de Raadpensionaris tot uiting komt, vinden we bij Udemans, dezelfde ontlening aan de beelden van het alledaagse leven als middel om tot hogere gedachten op te stijgen, dezelfde zin voor het praktische naast een geloofsbelijdenis, die hier en daar mystiek aandoet. Is het wonder dat Udemans op het eind van zijn boek zijn leermeester noemt als een, die groter verdiensten bezit dan hijzelf?

Maer dat ick schuldig' blijf, en niet voldoen en kan,
Dat wijst de heere Cats u wel ten vollen an.
Dien weerden man beschrijft ten rechten uwe plichten,
Die u aen siel en lijf in alles mogen stichten,
Waer in sijn snelle pen van honich over-vloeyt,
Het dient dan niet van my een smit te sijn gemoeyt ²²².

Alleen had Cats heel wat meer van de dichter in zich dan deze erbarmelijke rijmelaar.

De plotselinge dood van Willem II en de geboorte van Willem III gaf Udemans, die als Zeeuw een vurige Oranjeklant was, een tijdsgedicht in de pen, dat hij ‘Oraenjens rou-mantel’ ²²³ noemde, en dat tegelijk een treur- en een vreugdedicht moest zijn en bovendien nog een politiek pamflet was, in zoverre het zich heftig tegen de aanhangers van een stadhouderloos gezag keerde. Zoals in al Udemans' geschriften voert hij ook hier een krachtig pleidooi voor de eenheid van het land, en vermaant hij de

219 . De waekende oog, op de onsekerheyt des menschen levens. In dicht ghestelt, door Cornelis Udemans. Hier by sijn noch door den selfden autheur gevoegt eenige emblemata ofte sinnedichten. In 's Graven-haghe, voor Anthony Jansz Tongerloo, boeck-verkooper woonende inde Veenestraet inde Thien-Geboden. Anno 1643 (XX, 162 blzn.; 4to).

220 T.a.p., blz. 82.

221 T.a.p., blz. 83. - Als emblematabundel zonder prenten is dit werk enig in zijn soort. Vgl. A. G. C. de Vries, De Nederlandsche emblemata (Amsterdam, 1899), blz. 22.

222 T.a.p., blz. 161.

223 Oraenjens rou-mantel: over het droevigh en onverwacht overlijden van den hoogh-geboren vorst Wilhelmus, by der gratien Gods dies naems tweede Prince van Oranjen, Grave van Nassouw, etc. als-mede over de onverwachte blyschap van den nieu-geboren Prins; den eersten-geboren soon vanden voor-genoemden, zaliger memorie. Oock over de onverwachte vriendelicke aen-sprake en vertooninge van de provintie van Hollandt aen de ses andere provintien. Alle rijm ende vrede-lievende patriotten toe-ge-eygent. Door Cornelis Udemans. Met een dobbel-slaende rym-werck verçiert, doch, sat cito, si sat bene.

Siet! heel ons lant is in den rouw'
Noch met Oraenjen en Nassouw,
En oock met dese droeve eeuw,
Om dat soo brult noch onse leeuu.

Tot Middelburgh, inde druckerye van Anthony de Later. 1650 (16 blzn.; folio) (Pamflet Meulman, no. 3171).

[p. 103]

Nederlanders tot inkeer en berouw over de bedreven zonden. Berouw voor God en eendracht onder elkaar, deze alleen zullen het land kunnen redden van de afgrond, waarin het dreigt te verzinken.

De werelt die bestaet op onderlinge krachten,
Den rijcken heeft van doen den armen tot sijn werck,
Den armen moet de daet oock van den rijcken achten;
Dien onderlingen soen die maeckt de werelt sterck ²²⁴.

Men ziet: ook in sociaal opzicht was Udemans zijn tijd niet vooruit.

Eveneens een gelegenheidsgeschrift is de twee jaar later verschenen ‘Nederlantsche tragi-comedie’ (1652) ²²⁵. In een toneelspel van twee bedrijven, nog geheel en al in de trant van de zestiende-eeuwse spelen van sinne opgebouwd, behandelt hij de toestand van de Republiek. Wel is er vrede, maar een die ‘meer een oorlog dan een vrede ghelijckt, en meer voor een tragedie, dan voor een comedie alle daghen voor onse oogen ghespeelt wort, hoewel ons de ghedachtenis der voorledene oorlogen noch versch is en schrickelijck valt, soo dat wy alle van kints beenen af hebben geleert de wreetheyt van den alles-verderffelijcken oorlogh te haten, en de vriendelijckheyt van de heylsame vrede met een gheduerighe hope te ghemoete te gaen, en te omhelsen’ ²²⁶. Het stuk is Catsiaans als alle werken van Udemans, maar het is hier en daar vrij plat, wat bedenkelijker is. Latijnse kanttekeningen en citaten in de inleidingen geven het een schijn van geleerdheid en gewichtigheid, waarop het geen recht heeft. Er treden ongeveer veertig personen in op, meest onder symbolische namen als Den Tyt, De Fortuyn, Geluck, Druck, De Vrede, De Liefde tot het Vaderlant, De Spaenjaert, Den Hollantschen Schipper, Den Engelsman, Sinte Reyn-uyt enz. De drie schikgodinnen ontbreken er evenmin als de Eumeniden en de goden van de Olympus, Ja en Neen, ‘elck een langen grijsen baert hebbende, beyde seer op een manier gekleet, doch wat antiqs’, vervullen de dankbare rol van de zinnekens. Zo ergens, dan blijkt uit dit spel hoezeer Udemans' werk nog met de rederijkerspoëzie, en dan liefst die van de zestiende eeuw, verwant is.

In 1658 schreef hij zijn ‘Grove pack-kleedt, af-getrocken van het lastigh pack des werelts’ ²²⁷, en wel ‘ter eeren van den edelen, hoog-geleerden, ende hoog-achtbaren heer Jacob Cats, ridder, &c., op syn Sorg-vliet, ende af-leggen van alle sijne hooge ampten, en staten’. Ook dit eveneens in alexandrijnen geschreven korte gedicht verraadt op iedere bladzijde de onmiskenbare invloed van de heer van Zorgvliet, aan wie Udemans bij het neerleggen van zijn ambt enerzijds de hulde betuigt, die hem toekomt voor zijn maatschappelijke en letterkundige verdiensten, terwijl hij hem anderzijds voor ogen houdt het lastige pak, dat al wie in hoogheid zit met zich moet meedragen, en de zondenlast, waarmee elk mens beladen is. Korte gedichten opZorgvliet en op Cats' werken besluiten dit geschrift. Ook de overgang van het aardse naar het hemelse, de toepassing van stoffelijke dingen en zaken op godsdienstige aangelegenheden, had Udemans van Cats afgekeken. De hulde, door de leerling aan de leermeester toegebracht, was waarlijk een plicht der dankbaarheid.

Heel wat uitvoeriger is ‘Het geestelyck gebouw, met sinne-beelden verciert’ (1659) ²²⁸, dat het jaar daarop verscheen. Dit rijmwerk bevat over de honderd verzen, die onderwerpen van de meest uiteenlopende aard behandelen, als: ‘Op de verdraeyde verkeertheyt, en verachtelicke ydelheyt des werelts’, ‘Op de vreese des doots’, op rijkdom en armoede, op een moeilijke vrouw, op een groot huisgezin - zijn eigen? - , op de wellust des vleses, op de langdurige koude winter van het jaar 1658, op de razernij, kortom op alle mogelijke en ook vele onmogelijke onderwerpen. Het is

224 T.a.p., blz. ** 8 r°.

225 Nederlantsche tragi-comedie, vertoonende het gewoel der voorledene, en tegenwoordige oorlogen van de vereenichde Nederlanden. Doch eygentlijck vervattende den vredelijcken wensch der Christenen. Door Cornelis Udemans. Gedruckt voor den autheur. Anno 1652 (134 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden; U.B., Utrecht).

226 T.a.p., blz. (qqq) 4 r°.

227 Het grove pack-kleedt, af-getrocken van het lastigh' pack des werelts. Door Cornelis Udemans. Tot Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-drucker, woonende op de Wall. Anno 1658 (24 blzn.; 4to) (U.B., Leiden).

228 Het geestelyck gebouw, met sinne-beelden verciert, door Cornelis Udemans. Tot Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-drucker, woonende op de Wall. Anno 1659 (XVIII, 192 blzn.; 4to) (U.B., Leiden). - Lofdichten van Christophorus Maten en Isaacus Snyers gaan vooraf aan dit werk, dat de schrijver aan zijn geboortestad Bergen-op-Zoom heeft opgedragen.

[p. 104]

mogelijk dat Udemans hieraan verscheidene jaren gewerkt heeft, maar wat te denken van de ‘Af-beeldinge van de verkeerde werelt’ (1660) ²²⁹, die weer een jaar later verscheen, een rijmwerk van dezelfde strekking als het voorafgaande, maar nog honderd bladzijden groter? Zijn deze nieuwe verzen het resultaat van één jaar dichtarbeid, of strekt deze verzameling zich over een langere tijdsruimte uit? In het eerste geval zou men althans bewondering kunnen voelen voor Udemans' productiviteit, al wordt deze getemperd door de overweging, dat hij niet op inspiratie behoefde te wachten om voort te weven aan het mateloze tapijt van zijn stichtelijke gedachten. In de ‘Af-beeldinge van de verkeerde werelt’ behandelt hij in vijf en twintig taferelen uit het Oude en dubbel zovele uit het Nieuwe Testament, ook nu weer in alexandrijnen geschreven, de hele Bijbelse geschiedenis van ‘De scheppinge der werelt’ tot ‘De hemel-vaert Christi’. Heeft Du Bartas' ‘Semaines’ hem daarbij voor de geest gezweefd, of is hij onafhankelijk daarvan tot het schrijven van deze cyclus gekomen? Rechtstreekse invloed van de Franse dichter op de Veerse rederijker is in elk geval niet aan te wijzen.

De ‘Schrickelicke vertooninge van den staet-suchtigen duyvel’ (1665) ²³⁰ is een van de vele schotschriften die de tweede Engelse zeeoorlog in het leven riep, en als het merendeel van deze is het meer een uiting van felle haat tegen de erfvijand Engeland dan een welsprekend getuigenis van liefde voor het vaderland. Het rijm vormt er een geheel bijkomstige factor in. Nog in hetzelfde jaar schreef Udemans een ander pamflet, waarschijnlijk eveneens van politieke aard: * ‘Een klaren en verre-sienden bril, dienende op de neus van alle neus-wyse dwasen’ ²³¹. En eindelijk komt, zeven jaar later, zijn laatste werk en opnieuw een politiek geschrift van hem uit onder de titel: * ‘Chartacea et sanguinolenta navis bellica’ (1672) ²³², dat waarschijnlijk - het kwam ons evenmin als het voorafgaande onder ogen - op de nieuwe oorlog met Engeland, in dat jaar uitgebroken, betrekking heeft gehad. Het bestaat bijna geheel uit aanhalingen van niet minder dan honderd en één Latijnse schrijvers, en we behoeven de onvindbaarheid dus alleen uit bibliografisch oogpunt te betreuren.

Alles tezamen is het niet weinig, wat deze rederijker bijeen heeft geschreven ²³³, maar wat dit aan vorm en inhoud tekort schiet, kan de omvang moeilijk goedmaken. Udemans is een rijmelaar, en alleen wie weet dat toen en nu een boek nooit zo slecht geschreven kon en kan zijn, of het vond en vindt zijn drukker, begrijpt dat ook deze Veerse smid zijn werk gedrukt kon krijgen, al moest hij het één keer zelf bekostigen. Het zou interessant zijn, te weten hoe zijn tijdgenoten over deze rijmelaar hebben gedacht. Iets daarvan weten we, maar dat betreft alleen de politieke strekking van zijn geschrijf. Als hij in 1660 Huygens zijn ‘Af-beeldinge van de verkeerde werelt’ toezendt, schrijft hij daarbij: ‘Mijn Heer, ick bemercke openbaer dat ick met mijn schrijven en schrabben veler menschen haet om mijnen hals gehalet hebbe, al hoe wel mijn penne niet en gaept om ijemant int bijsonder te quetsen of te bijten, maer om ons allen int gemeen onse verdraeyde verkeertheijt wat uijt te schreeuwen, twelck ick oock in dit mijn boeck int eijnde van de voorreden aen den leser eenigsins bekent make, maer het is met de werelt noli me tangere, daerenboven conscius ipse sibi de se putat omnia dici. Evenwel wil ick om de vogelen het saeijen niet laten’ ²³⁴. Huygens' lofdicht op dit boek houdt zich wijselijk op de vlakte, en Cats zegt in het zijne, ‘gedicteert, ende geteeckent uyt (z)ijn bedde’, alleen maar dat hij, des levens zat, niet meer in de stemming is om aan Udemans' verlangen te voldoen. De andere lofdichten zijn van dichters, die geen recht van spreken hebben.

229 Af-beeldinge van de verkeerde werelt: ontdeckende de oude aen-geborene verkeertheyt der menschen, vervattende daer beneffens met rijm-werck de verklaringen van alle de voornaemste historien van het Oude en Nieuwe Testament, noyt voor desen by eenige poëten meer uyt-gegeven. Verciert met verscheyde kopere platen. Tot Middelburgh, uyt de boeck-winckel van Pieter van Goetthem, boeck-verkooper in de Giststraet, in den Leydsen Boeck-binder, 1660 (XII, 296 blzn.; 4to). - 2de druk: Middelburgh, 1661. - Het werk is opgedragen aan de overheid van Vere, de herdruk evenwel aan Abraham Heidanus, een neef van de uitgever. Cats, Huygens en Elisabeth Havius schreven er lofdichten voor; dat van Cats was het laatste gedicht, door hem geschreven.
In mijn bezit is een exemplaar van de eerste druk, geheel met wit doorschoten en door de auteur zelf voor de derde druk bewerkt. Behalve talrijke toevoegingen tussen de tekst, soms van vele bladzijden lang, heeft Udemans er een opdracht bijgeschreven aan de prinses-douairière Amalia van Solms en een inleiding ‘Aen den rijm-lievenden leser’. Bij de lofdichten is er een van R(ochus) H (offer) (een autograaf). Een derde druk is echter nooit verschenen.

230 Schrickelicke vertooninge van den staet-suchtigen duyvel, die van den beginne der wereldt sich selven aen alle soorten van menschen inwendigh heeft verthoont, maer nu voornementlick aen koningen en vorsten, die met haer acht of thienen de heele werelt in roeren stellen, doch met bysondere voorsienigheyt Gods, die de koningen en vorsten als roeden gebruyckt, tot straffe der onderdanen, maer wee haer die Gods roeden zijn, want als een scherp-rechter sijn roeden gebruyct heeft, dan werpt hyse wech. 's Graven-hage, gedruckt by Jasper de Bot. Anno 1665 (24 blzn.; 8vo) (Pamflet Knuttel, no. 9131).

231 * Een klaren en verre-sienden bril, dienende op de neus van alle neus-wyse dwasen. Middelburg, 1665 (4to). - Veiling-catalogus Van Huffel's Antiquariaat, Utrecht, October 1927, no. 1475.

232 * Chartacea et sanguinolenta navis bellica, in prora quidem rubrum belli, sed in puppi album pacis signum gerens. Cornelius Udemannus hujus chartaceae navis naupegus. Medioburgi, Henricus Smetius, 1672 (116 blzn.; 8vo). - Ik kreeg het niet onder ogen, maar ontleende de titel en enkele bijzonderheden over de inhoud aan de Navorscher, 7 (1857), blz. 10 en de veilingcatalogus der nalatenschap van J. I. Doedes (Collection of rariora) (J. L. Beijers, Utrecht, 1898), no. 871.

233 Behalve de bovengenoemde werken zijn van Udemans nog twee lofdichten bekend, nl. een twaalfregelig bijschrift bij een portret van Adriaen Banckert, luitenant-admiraal van Zeeland, door zijn zoon H. Udemans gegraveerd (Zel. Ill., I, blz. 554) en een lofdicht voorin: Het nieuwe droevige nacht-licht (Middelburgh, 1665) van Arent Roggeveen (Pamflet Knuttel, no. 9204) (vgl. hiervóór, blz. 87).

234 Brief van 21 Augustus 1660, aanwezig in de hssn.verzameling van de U.B. te Amsterdam. Vgl. J.A. Worp, De briefwisseling van Constantijn Huygens, V ('s-Gravenhage, 1916), no. 5655. - Ook met Cats stond Udemans in briefwisseling, zoals blijkt uit zijn: Grove pack-kleedt, t.a.p., blz. A 2 v°.

[p. 105]

Arnemuiden

Van het bestaan van een rederijkerskamer te Arnemuiden ²³⁵ zijn geen oudere sporen aanwezig dan het tweetal ruitvormige houten schilden, die nog altijd op het raadhuis van deze oude smalstad bewaard worden. Op het ene is een oranjeboom afgebeeld met de wapens van Zeeland en Arnemuiden (het laatste echter zonder burcht) en het onderschrift ‘Niet sonder vrucht, 1578’. Het andere draagt de beeltenis van Maria met het goddelijke Kind, staande op een plompeblad, en heeft tot opschrift: ‘Plomp van verstande, 1580’ ²³⁶. Men heeft uit deze zinspreuk willen opmaken, dat de Arnemuidse kamer uit een zottengilde is ontstaan. Het is wel mogelijk. Waarschijnlijk werd in of omstreeks 1578, kort na de verheffing van Arnemuiden tot stad, een kamer van rethorike opgericht, al of niet uit een al eerder bestaand (zotten) gilde. Aangezien er in de rekeningen en notulen van de stad nooit van twee kamers sprake is, en uitsluitend van ‘die van rethorica’ wordt gesproken, is het niet noodzakelijk om op grond van die twee blazoenen het bestaan van twee kamers aan te nemen ²³⁷. In hun adressen aan de overheid noemen de rederijkers zich beurtelings ‘aeraent-gens’ en ‘plompkens’.

De Arnemuidse rederijkers schijnt het al aanstonds niet voor de wind te zijn gegaan; datzelfde geldt trouwens ook van hun stad. Al in 1580 en het volgende jaar roepen ze, in een drietal kreupelrijmen, de hulp van de overheid in; o.a. verzoeken ze om een kamer in het stadhuis en enig ‘pensioen’ terwijl ze in het eerste adres hun ordonnantie aan het stadsbestuur ter goedkeuring voorleggen. Dit liet het aanvankelijk bij beloften; eerst na het derde adres stelden ze, op 2 December 1581, een som van £ 6 uit de stadskas voor de rederijkers beschikbaar. Ook later werd meermalen geldelijke bijstand verleend. Eerst op 31 Mei 1589 werd een commissie benoemd, die een ordonnantie voor de kamer zou ontwerpen; deze is 26 Juli d.a.v. vastgesteld, maar niet bewaard gebleven.

Herhaaldelijk maken de stedelijke rekeningen van de rederijkers gewag. Op 8 Januari 1589 hielden ze een landjuweel, waarvoor de kamers van Walcheren waren uitgenodigd; de stad betaalde voor het ‘uitgeven van zekere vragen’ die op dit feest behandeld moesten worden, 31 schelling. We zullen dit wel als een bijdrage in de drukkosten moeten beschouwen. De laatste Mei van hetzelfde jaar benoemde de overheid een commissie tot onderzoek van het spel van sinne, dat de kamer voornemens was bij gelegenheid van de eerstvolgende jaarmarkt in het openbaar te vertonen. Op Vastenavond 1590 speelden de rederijkers op de markt, waarvoor de stad de onkosten terugbetaalde met nog wat er bij. Dat Vastenavond nog in 1590 in Arnemuiden gevierd werd, bewijst weer eens dat de Hervorming nog niet over de gehele linie had gezegevierd. Toen in 1611 voor een nieuw te bouwen gasthuis een grootscheeps opgezette loterij werd uitgeschreven, liet men de rederijkers daarbij tweemaal op de markt spelen, de tweede keer tegen het einde van de inlegtijd, ‘tot recommandatie en vordering van deselve loterie’. Het stadsbestuur had hun een jaar tevoren order gegeven om onpartijdig te spelen en in het openbaar geen geestelijke of wereldlijke personen aan te vallen ²³⁸. Op 19 Juni 1612 kregen ze machtiging om op Zondag en Maandag d.a.v. de ‘comedie van patientighe Christelles’ op te voeren, en in de zomer van 1616 speelden ze het spel van Cambises, waarbij speellieden assisteerden.

Omstreeks deze tijd begint ook in Arnemuiden de strijd tegen de rederijkerij scherper vormen aan te nemen. En ook hier had de kerkeraad, die al in 1598 de lidmaten had verzocht om uit de kamer te treden, de leiding bij dit verzet. In 1617 werd de rederijkers eerst na een aanvankelijke wei-

235 Vgl. H. M. Kesteloo, Geschiedenis en plaatsbeschrijving van Arnemuiden (Middelburg, 1876), blz. 85, 129 - 134, 145, 147, 209.

236 T.a.p., blz. 145.

237 Zoals Schotel, t.a.p., II, blz. 234, doet.

238 Kesteloo, Stadsrek., blz. 85.

[p. 106]

gering toegestaan om een spel van Abraham in het openbaar te vertonen. Het volgende jaar werd hun verzoek om het spel van de koning Darius te mogen spelen door de magistraat met meerderheid van stemmen afgeslagen; toen de kamer op deze weigering haar verzoek herhaalde, besloot men af te wachten wat die van Middelburg zouden doen. Toen ze in 1620 weer een openbare vertoning hadden gegeven, verzocht de kerkeraad aan de overheid om de rederijkers voor zich te laten komen, hun in het vervolg het spelen te verbieden, en vooral Salomon onderhanden te nemen, ‘dewelke den persoon Godes gespeeld had’. Dit is de laatste keer dat de stadsrekeningen of de kerkeraadsnotulen van een openbare vertoning der rederijkers melding maken, en men mag dus aannemen dat ook de kamer van Arnemuiden als zovele andere geen weerstand heeft kunnen bieden aan het verzet der calvinistische predikanten, die bij de overheid meer en meer steun vonden. Toch rekte de kamer haar bestaan nog tot het begin van de achttiende eeuw. Omstreeks 1640 was ze met het stadsbestuur in onmin, maar in 1644 kwam men tot een vergelijk ²³⁹. Nog tot 1705 benoemde de overheid jaarlijks een overdeken van het gilde, maar waarschijnlijk zullen we daarin louter een formaliteit moeten zien, die tot doel had de kamer kunstmatig in het leven te houden, zoals men tot 1703 ook met het chirurgijnsgilde deed, dat op zijn hoogst drie leden kan hebben geteld ²⁴⁰. In feite zal de Arnemuidse rederijkerskamer veel eerder teniet zijn gegaan.

239 Notulen van Wet en Raad, 25 Maart 1644.

240 Kesteloo, Stadsrek., blz. 134.

Domburg

Ook de smalstad Domburg bezat omstreeks het midden van de zestiende eeuw een kamer van rethorike ²⁴¹. Op het raadhuis van dit dorp wordt nog een houten ruitvormig schild bewaard, waarop in olieverf de Maagd Maria is afgeschilderd. Dit schilderij draagt de opschriften ‘Bi mate lief’ en ‘De domme burgers’ en het jaartal 1656. De bovenhoek vertoont een wapen, dat geschonden is, maar waarschijnlijk dat van Maximiliaen van Bourgondië, heer van Domburg, zal zijn. Uit de zinspreuk van de kamer mag men opmaken dat het madeliefje haar embleem was.

Van de geschiedenis van het Domburgse gilde is ons overigens bitter weinig bekend. Uit de stadsrekeningen van 1595 en 1596 blijkt, dat de kamer in deze jaren haar vergaderingen in een bovenkamer van het stadhuis hield, waar op stadskosten een stellage was gemaakt, ‘daar die van rethorica op speelden’. Zoals elders zal ook hier het veldwinnend Calvinisme en de puriteinse geest der predikanten het einde der kamer verhaast hebben. Op 23 Juli 1625 schreven de Staten van Zeeland het stadsbestuur aan met het verzoek, maatregelen te nemen ter verhindering van de vertoningen van rethorica, die naar zij vernomen hadden weldra te Domburg zouden plaatsvinden, en die ze achtten ‘zelden betamelijk te zijn’. Toen toch een voorstelling plaatsvond, werd de officier van Domburg door de Staten beboet en de magistraat aangeschreven, zich voor herhaling te wachten ²⁴². Het is het laatste, wat ons met betrekking tot de Domburgse rederijkers wordt meegedeeld.

Van het rederijkersleven in de smalstad Westkapelle en de dorpen van Walcheren is het ons ondanks alle mogelijke nasporingen niet gelukt, ook maar het minste spoor te vinden. Daaruit op te maken dat het er niet bestaan heeft, is zeker een onjuiste gevolgtrekking. Toevallige oorzaken, in hoofdzaak wel het verloren gaan van rekeningen en acta van de kerkeraad, zijn oorzaak dat deze bladzijde uit het verleden van het Walcherse volksleven hier voorgoed verdwenen zijn.

241 Vgl. H. M. Kesteloo, Domburg in woord en beeld (Middelburg, 1913), blz. 34.

242 Notulen van de Staeten van Zeelant, 1625, blz. 309.

[p. 107]

Goes

De oudste rederijkerskamer te Goes ²⁴³ schijnt in de tweede helft van de vijftiende eeuw te zijn opgericht, vermoedelijk ongeveer gelijktijdig met de herstelling van het Sint-Joris- of voetbogengilde (1469) en de instelling van het Sint-Sebastiaans- of handbogengilde, die enkele jaren later plaatshad ²⁴⁴. Deze oudste kamer droeg de naam van de ‘Nardusbloem’ en had tot devies de spreuk ‘Met gantscher herte’. Maria Magdalena, aan wie ook de hoofdkerk van Goes gewijd was, was haar patrones ²⁴⁵. In later tijd althans bestond een nauw verband tussen het gilde van rethorica en het Sebastiaansgilde. Hadden de rederijkers aanvankelijk hun vergaderplaats in een der lokalen van het zusterhuis, nadat dit had opgehouden klooster te zijn, in later jaren, toen zij bij de stichting van het weeshuis in dit gebouw (1626) daaruit verjaagd werden, vergaderden zij in het hof van de handboog, waar men nog lange tijd de glasramen der rederijkers kon aanschouwen, en waar het wapen der kamer ²⁴⁶, verenigd met dat van de boogschutterij, boven de deur gebeiteld nog heden ten dage wordt aangetroffen.

In 1475 's daags voor O.L. Vrouwe Hemelvaart deden de Goese rederijkers te water hun intrede in Bergen-op-Zoom, waar ze 's middags op de markt en 's avonds op de camere een battement speelden, en de volgende dag meeliepen in de H. Kruisprocessie ²⁴⁷. In of even voor 1481 gaf de Goese kamer een landjuweel, waarvan ons alleen bekend is dat de kamer ‘De Roos’ uit Leuven er aan deelnam ²⁴⁸. In 1493 of '94 kwamen ‘de ghesellen van retorijck van die stede van Goes’ in Aksel ‘batementen’ ter gelegenheid van de processie ²⁴⁹.

In 1518 kwamen de Middelburgse rederijkers in Goes, waar ze een prijs wonnen, zodat er ook in dat jaar een wedstrijd plaatsgevonden zal hebben, waarover nadere bijzonderheden echter ontbreken ²⁵⁰.

In 1549 kwam, op Meidag, de kamer van Goes in Middelburg een spel van sinne spelen ²⁵¹, maar overigens zijn uit de eerste helft van de zestiende eeuw geen berichten over de activiteit van de Goese rederijkers overgeleverd.

In 1563 deden prins, dekens en gemene gildebroeders van de ‘Nardusbloem’ aan baljuw, burgemeesters en schepenen van de stad de ordonnantiën van het gilde toekomen, met verzoek om deze te willen ‘visiteeren, approbeeren, ende ratificeeren’. In het bijgevoegde verzoekschrift beklaagt de kamer er zich over, dat terwijl haar ledenaantal sterk is achteruitgegaan, haar uitgaven niettemin nog even hoog zijn als toen zij dertig en meer leden telde, en zij verzoekt daarom dat haar speelwagen, waarvan de wielen geheel gebroken zijn, door de stadstimmerlieden wat opgeknapt mag worden ²⁵².

De ordonnantiën, waaraan de raad zijn goedkeuring hechtte, bevatten de gewone, ook van elders bekende bepalingen omtrent de parure, het bestuur van de kamer, de colve, de boeten, de spelen, de ontvangsten en uitgaven van het gilde, enz. Er blijkt o.a. uit dat de kamer op Sint-Jacobsdag (25 Juli) haar prins, stadhouder en dekens koos, en dat zij op Maria Magdalena (22 Juli) en Driekoningen feestelijke bijeenkomsten hield. Een der broeders droeg in de jaarlijkse processie, waarvan de ordening aan de rederijkers was opgedragen ²⁵³, het beeld van Maria Magdalena. Alle jaren op Maria Magdalena-avond, ‘na tafsetten van de beelde’, schoten de broeders met klapbogen naar de papegaai, wat van oudsher op Zuid-beveland een geliefd volksspel was.

In 1577 diende de kamer opnieuw een verzoekschrift in bij de regering, waarin zij opmerkte ‘dat op de meeste dorpen des eilands rethorikamers

243 Over de Goese rederijkers zie men: R.C.H. Römer, De rethorijkers te Goes (Zeeuwsche volks-almanak, 1844, blz. 10 - 19); J. ab Utrecht Dresselhuis, De redenrijkers te Goes (eene nalezing) (Zeeland, 1855, blz. 137 - 166; R, A. S. Piccardt, Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes (Goes, 1864), blz. 120 - 125.

244 Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 139 - 140. - In het stedelijk archief vindt men geen sporen van haar bestaan vóór het midden der zestiende eeuw.

245 Vandaar dat de kamer in de rekening van het voetbogengilde over 1539 ‘die camer van Magdalena’ genoemd wordt - T.a.p., blz. 141.

246 Dit bestaat uit een ruit, waarvan het schild in twee gelijke delen verdeeld is, de linkerhelft van zilver, de rechter van goud. De rechterzijde heeft drie blauwe, schuins naar de linkerkant afdalende balken, de linkerzijde twee rode dijen boven elkaar. Het schild is gekroond met een groene krans, bestoken met blauwe nardusbloemen. - T.a.p., blz. 139; Piccardt, t.a.p., blz. 122, noot 76.

247 Stadsrekeningen van Bergen-op-Zoom, 1475 - 1476.

248 Vaderlandsch Museum, 3 (1859 - 1860), blz. 56.

249 F. Caland, De oudste stadsrekening van Axel (Kronijk Hist. Gen., 24 (1868), blz. 394).

250 Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 96.

251 T.a.p.

252 Deze ordonnantiën berusten thans, met het request en de apostille daarop, in de Nat. Bibl. te 's-Gravenhage. Een en ander is afgedrukt bij Schotel, t.a.p., II, blz. 184 - 200.
Ook bezit de Nat. Bibl. het Rekeningboek der kamer, dat met 1570 begint. De eerste blz. is versierd met een afbeelding van de patrones der kamer, gekleed in een wit en hemelsblauw gewaad (de kleuren van het huis van Beieren!), op een veld, bezaaid met nardusbloemen. In de rechterhand houdt zij een gouden drinkschaal met drie nardusbloemen, in de linker het deksel daarvan. Haar hoofd is gekroond met een krans van dezelfde bloemen, en omringd met een aureool. Terzijden, op een uitgerold blad, staan de woorden ‘met gantsher (sic) herten’.

253 Boek der voorboden en ordonnanciën van Goes (1568?), hfdst. 5, art. 10. - Romer, t.a.p., blz. 14; Piccardt, t.a.p., blz. 123, noot 88.

[p. 108]

waren geweest, jaerliks van haeren ambachtsheer met luttel of veel begift (waarvan nog bewijzen zijn)’, waarom zij verzocht dat ook zij steun zou mogen genieten van de magistraat. Deze kon echter, waarschijnlijk tengevolge van de tijdsomstandigheden, het verzoek niet inwilligen. Toen de kamer dit in 1581 herhaalde, en met name een geldelijke toelage verzocht voor een vrije vergaderplaats en bodehuur, vond dit verzoek een gunstiger gehoor; de regering stond haar £2 's jaars toe ²⁵⁴ en verdubbelde acht jaar daarna deze toelage ²⁵⁵.

Uit de ordonnantie kan opgemaakt worden dat men tijdens de jaarmarkt enkele esbattementen speelde, waarvoor ook gezellen uit andere plaatsen overkwamen. In 1597 speelden de rederijkers ‘ter occasie van het vieren over de verovering van Grol’ ²⁵⁶.

Op het eind van de zestiende en in het begin van de zeventiende eeuw bestond te Goes naast de ‘Nardusbloem’ nog een tweede rederijkerskamer, de ‘Edele Castanienbloem’, waarvan prins en dekens in de lijst der gildebroeders van de confrerie der Ed. Busse van 1595 met name genoemd worden ²⁵⁷. In 1630 besloot de magistraat de oude en de nieuwe kamer te verenigen, op beider verzoek ²⁵⁸. Waarschijnlijk heeft de ‘Castanienbloem’ zich in de tweede helft der zestiende eeuw van de ‘Nardusbloem’ afgescheiden om godsdienstige redenen, die in 1630 waarschijnlijk vervallen waren. De ‘Castanienbloem’ zal dan die rederijkers verenigd hebben, die het Rooms-Katholieke geloof trouw waren gebleven.

Van het werk der Goese rederijkers is ons vóór de zeventiende eeuw nagenoeg niets bekend; een referein onder de ordonnantie van 1563 en een ander over de gebeurtenissen van 1572 te Goes, door een rederijker die wever was ²⁵⁹, zijn de enige nagelaten sporen van hun dichterlijke arbeid. In 1620 was de kamer vertegenwoordigd op het landjuweel van de ‘Peoene’ te Mechelen; een van haar leden droeg er, onder de zinspreuk ‘Minne baert solaes’, de tweede prijs ‘vant beste liedeken’ weg ²⁶⁰. In 1641 nam ze deel aan de wedstrijd van de Vlissingse kamer de ‘Blaeu Acolye’, waar ze echter geen prijs behaalde ²⁶¹. Niet veel gelukkiger was ze op het Bleiswijkse landjuweel van 1684, waar ze weliswaar een prijs, maar alleen die ‘van 't verst' komen’ ontving. Het antwoord der Goese kamer was van haar prins, Andries van Dorme. In de proloog beklaagt ‘ons Goessche Nardus-Blom’ zich over haar verval,

Want s' is door Boreas by nae gheheel verdwenen,
Haer glans die is verdooft, die eertijts heeft gheschenen ²⁶².

Toch verhinderde dit de kamer niet, het volgende jaar op het landjuweel van de broeders van ‘'t Rosmareyn’ te Schipluiden ‘met trom, blaysoen en vaen’ te verschijnen, ook ditmaal, als te Bleiswijk, als enige deelneemster uit Zeeland. Ditmaal was de Goese kamer gelukkiger, aangezien ze drie prijzen won: de tweede prijs van 't pronunciëren, de tweede prijs van 't zingen en ook nu weer de prijs ‘van 't veerste komen’ ²⁶³.

Deze wedstrijd, waaraan maar vijf kamers deelnamen, is de laatste waarop we Zeeuwse rederijkers ontmoeten.

Ook de Goese rederijkers hebben in de zeventiende eeuw heftige tegenstand van de zijde der kerk ondervonden, en hier nog in sterkere mate dan elders, waar de gilden van rethorica zich niet zo lang in stand wisten te houden. Uit de classicale acta blijkt, dat rederijkers meermalen werden gecensureerd of in de ban gedaan; de oudste vermelding dienaangaande is van 2 October 1645. De wereldlijke overheid volgde ook hier de kerkelijke. Al in 1630 had de stedelijke regering een opgave geëist van al de roerende en onroerende goederen der kamer ²⁶⁴: de eerste voorbode van haar

254 Kleine notulen van de raad van 10 Mei 1581.

255 Kleine notulen van 26 Maart 1589.

256 Kleine notulen van 5 October 1597.

257 Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 145.

258 Notulen van de raad van 14 November 1630.

259 Hij schreef het, onder het devies van de kamer, achter in het rekeningboek van het Sint-Severiusgilde van 1547 - 1619, waaruit het is overgenomen bij Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 142 - 143 en Piccardt, t.a.p., blz. 124, noot 89.

260 De Schadt-kiste der Philosophen (Mechelen, 1621), blz. 321 - 322, 323. - Het referein, het ‘Nieuw Liedeken; op de wyse: Wy Bevenaers alhier by desen’, en een referein van Claude Fonteyne (zinspreuk: Ick dorst naer eer), eveneens lid van de kamer, zijn in deze bundel afgedrukt.

261 Op de uitgeschreven vraag: ‘Wat oeffningh is elck best, en noodighst voor 't gemeen?’ antwoordde Goes, bij monde van een rederijker die de zinspreuk ‘Spaert eerst fenijn’ voerde, met: ‘'t Heylzaem gebedt tot Godt, ist nodighste bevonden’. Op de regel ‘Geluckigh is het landt, daer sulcke volck'ren woonen’ antwoordde de kamer in een niet ondertekend referein. Ter beantwoording van de vraag naar een lied op de regel ‘Die God heeft tot sijn hulp, geen dingh hem hinder doet’, stelden twee Goese rederijkers een lied op, nl. Joannes Hendricks Mispelblom (1594 - 1649) (anagram: ‘Om spellen misiond braeinigh’; zinspreuk: Met gantscher herten) en de bovengenoemde anonymus, wiens lied op muziek gezet was (stemme: Prijsweerdigh pleyn, vol Nardus Blomken reyn, &c.). - Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. N 2 r° - v°, Cc 2 r° - v°, Ll 3 v°, Ll 4 r° - v°.

262 Apollus lust-hof, ofte Beroep tot Bleyswijck, vande broeders van den Dubbelt Geelen Hoff-Bloem (Delft, 1684), blz. 22. - Op de vraag ‘Wat volck was seer benaut, die suchtend' tranen lieten, Verlost uyt prijckel om vol-op-heyt te genieten?’ antwoordde Andries van Dorme (zinspreuk: Door Godts hulp) met een referein, waarvan de stokregel was: ‘Soo trock 't ghevanghen volck van daer door Godts geleyden’ (tw. de Israëlieten uit Egypte). Van Dorme had als stokregel voor zijn antwoord de opgegeven stok voor de prijsvraag van de regel genomen, en nam dus met dit referein aan beide wedstrijden tegelijk deel. Aan de knievraag nam Goes geen deel. Men vindt de antwoorden van Goes in: Apollus lust-hof, t.a.p., blz. 22 - 25. - De prijs bestond uit een zilveren proefschaal.

263 Op de vraag ‘Wiens dood voor handen was, vond' g'naed in 's Konings oogen Hy tot loon, kreeg een kroon, en wierdt tot staat getogen?’ antwoordde Andries van Dorme met: ‘David kreegh genaed', tot loon, de kroon Israël’, en Bernardus Verheule (zinspreuk: Haet, nijdt) ‘uyt liefde’ (d.i. buiten mededinging) met ‘David victorieus, kreegh tot loon, kroon, en eere’. Het lied op de opgegeven regel ‘Door weldoen krijgt den mensch, het geen hy niet en heeft’ en de beantwoording der knievraag: ‘Wat dient 'er by 't reen-rijck best en nuts t'onderhouwen?’ (met: ‘De liefd' verbandt den twist, baert eendracht, rust, en vrede’) waren weer beide van Andries van Dorme. Men vindt ze in: Apollus-Helicon, ofte Beroep, gedaen by de broeders van 't Rosmareyn, daermen schrijft: door 's Woords kracht, tot Schipluyde (Delft, 1685), blz. B 3 r° - B 4 r°, D r° - D v°. - De prijzen bestonden uit ‘een groote tinne gesneden beker’, ‘een tinne gesneden beecker’ en ‘een silvere tant-stoocker’.

264 Kleine notulen van 14 December 1630.

[p. 109]

naderende ontbinding, die niettemin nog een halve eeuw zou uitblijven. Wel vaardigden de Staten, onder invloed der predikanten, op 31 Mei 1646 opnieuw een plakkaat uit tegen de rederijkers, maar de Goese kamer wist zich niettemin staande te houden, al leed zij een tijdlang een kwijnend bestaan. In 1663 was de kamer zelfs weer zo machtig, dat ze opnieuw een adres bij de magistraat inleverde, dat door acht leden, alle gequalificeerde gildebroeders, werd gepresenteerd en waarbij deze te kennen gaven, dat hun gilde wel lange tijd zo weinig leden had geteld, dat daaruit geen officieren gekozen hadden kunnen worden, maar dat thans hun ledenaantal daartoe weer toereikend was, waarom zij de overheid verzochten, naar oude gewoonte over te gaan tot de verkiezing van prins en dekens. Deze verzocht het gilde, vooraf de privilegiën, waarvan in het request sprake was, over te leggen; de heren van het stadhuis wisten wel, dat die stukken er niet meer waren, en er gebeurde dus niets ²⁶⁵.

Eerst in 1679 werden vergaderingen onder de naam van Rethorica verboden en beval de stedelijke magistraat aan het gilde om het boek, de juwelen en het zilverwerk op het stadhuis te brengen ²⁶⁶. De kerkeraad nam ‘met aengenaamheit’ van dit besluit kennis, deed er mededeling van aan de classis en gaf in bedenken ‘of (dese) niet zoude goedvinden hare Ed. Mo. en de respective ambachtsheeren te versoecken, dat 't selve goede exempel ten platten lande mochte ingevolcht werden’ ²⁶⁷. De stad kwam echter al in 1681 op haar besluit terug en schonk de kamer alles weer, wat zij haar twee jaar tevoren ontnomen had. Enkele maanden later, in Januari 1682, censureerde de kerkeraad een lidmaat, die in een rethorijkspel meegespeeld had, terwijl hij aan andere lidmaten, die er als toehoorders bij tegenwoordig waren geweest, voor één keer het avondmaal ontzegde ²⁶⁸. Bovendien zond hij een protest bij de magistraat in, waarin verzocht werd om ‘vernietiging soo van het paepsche als gereformeerde collegie’; men zou hieruit moeten opmaken dat er destijds, als in het begin van de eeuw, weer twee kamers te Goes bestonden, waarvan uit andere bronnen echter niets blijkt. Het protest schijnt evenwel geen resultaat te hebben gehad; blijkens de deelneming aan de landjuwelen van Bleiswijk en Schipluiden schijnt de kamer na deze herstelling zelfs weer een periode van opleving te hebben gekend, die echter niet lang geduurd kan hebben, en we mogen aannemen dat ze nog vóór het einde der eeuw een roemloze dood is gestorven.

265 Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 154 - 155.

266 Kleine notulen van 24 Juli 1679.

267 Uit de notulen van de kerkeraad aangeh. bij Römer, t.a.p., blz. 18.

268 Notulen van de kerkeraad van 2 Januari 1682.

Pieter Lenaerts van der Goes

In verband met de Goese rederijkers kan hier gevoeglijk melding worden gemaakt van de dichter Pieter Lenaerts van der Goes ²⁶⁹, die in 1602 een verzameling minneliederen in het licht gaf onder de titel: ‘Een nieu liedt-boeck, genaemt den Druyven-tros der amoureusheyt’ ²⁷⁰. Deze dichter, wiens naam doet vermoeden dat hij uit Goes afkomstig was, of dat zijn geslacht er vroeger gevestigd was geweest, droeg zijn bundeltje bovendien op ‘aen de eerbare jeugt van der Goes’, wat er voor pleit dat hij zelf Goesenaar is geweest, al woonde hij, toen hij zijn verzen publiceerde, klaarblijkelijk in Terneuzen. Het is niet mogelijk gebleken, hem te identificeren met een der personen, van elders bekend, die de naam Pieter Lenaerts droegen ²⁷¹. Heeft hij in Goes gewoond, dan is er alle aanleiding om hem te zoeken onder de leden van een der beide kamers, die aldaar gevestigd waren, want zijn werk vertoont al de eigenaardige kenmerken van de rederijkerspoëzie, en met name van het Renaissance-minnelied. Naar de wijze der rederijkers ondertekent hij ook zijn verzen met zijn zinspreuk: Doende leer-ick.

269 Zie over hem: Nagtglas. II, blz. 1075 - 1076.

270 Een nieu liedt-boeck, genaemt den Druyven-tros der Amoureusheyt: in hem begrijpende veelderhande amoureuse liedekens, te vooren in druck noyt uytgegaen. Gecomponeert, door Pieter Lenaerts vander Goes. 1602 (166 blzn.; kl. obl.) (U.B., Amsterdam). - Een herdruk is in één ex. bewaard, waarvan het titelblad echter ontbreekt (176 blzn.; kl. obl.) (Verzameling H. E. Driessen, Haarlem). - Een moderne uitgave, met een inleiding en aantekeningen door P.J. Meertens (Utrecht, 1929), verscheen in de ‘Liederen van Groot-Nederland’, verzameld door F. R. Coers F.Rzn.

271 Mr. Pieter Leenaerts (Goeree) was in het laatste kwart der zestiende eeuw te Goes in de regering (Nagtglas, t.a.p.; mijn inleiding, blz. IV). Deze of een andere Pieter Lenaertsz verzocht in 1599 aan de admiraliteit van Rotterdam om geslagen want naar Rochelle te mogen uitvoeren (R. G.P., dl. 71, blz. 779, noot 3). En tenslotte komt in ‘De Schadt-kiste der Philosophen’ (Mechelen, 1621) een ‘liedeken’ voor van P. Lenaerts (blz. 35), lid van ‘De Goubloeme’ van Antwerpen, die tot zinspreuk voerde: In liefde verheught.

[p. 110]

Hoewel op het tijdstip dat de ‘ Druyven-tros’ verscheen de bloeitijd van het minnelied reeds een halve eeuw tot het verleden behoorde, sluit deze bundel zich in vele opzichten nog volkomen aan bij dit genre, zoals we het in de vijftiende en de eerste helft der zestiende eeuw in onze literatuur vertegenwoordigd vinden. Al de motieven van dit laat-middeleeuwse minnelied zijn in het werk van Pieter Lenaerts aanwezig. Naast minneklachten, het Leitmotiv van de bundel, is de dialoog (lied XXIV) en het Meilied (liederen XXV en L) er vertegenwoordigd, en opvallend is het veelvuldig gebruik van bloemennamen om er de geliefde vrouw mee aan te spreken of te vergelijken, een typisch-zestiende-eeuws motief.

De ‘amoureuse liedekens’ van Pieter Lenaerts zijn nagenoeg alle variaties op hetzelfde thema: de teleurgestelde liefde. In alle toonaarden heeft de dichter de schoonheid van zijn geliefde bezongen, de liefelijkheid van haar ‘corale mondeken’, de glans van haar ogen, al de bekoorlijkheden van haar jonge, bloeiende lichaam. De aanschouwing van haar schone gestalte herinnert hem echter te feller aan zijn gemis, het zien van haar klare, donkere ogen brengt hem smartelijk in de gedachte, wat hij verloren heeft, en zo gaat elke lofspraak al spoedig over in een bittere klacht.

Een groot dichter is Pieter Lenaerts niet; menig lied uit zijn bundel is zelfs niet meer dan rijmelarij, maar de jonge rederijker, waarvoor we hem mogen houden, zal ook geen of weinig andere literatuur gekend hebben dan die der zestiende-eeuwse rederijkers. Toch vertoont zijn vers op vele plaatsen een grote vlotheid, een levendigheid van uitdrukking, een juistheid van zegging, een beeldend vermogen, dat de hand van de dichter verraadt. Van dichterlijke visie getuigen regels als die, waarin hij de gloed van de ogen zijner liefste vergelijkt bij het glanzen der sterren boven de zee:

Nobel, divijn
Wesen sanguijn,
Prijs naer gedienstich poogen,
Deurluchtich fijn
Als christalijn
Rayen u claer bruyn oogen,
Lichten als twee
Sterren ter zee,
Die my mijn wee verthoogen;
Ondancx ick moets gedoogen ²⁷².

Vlot en levendig is een lied als de ‘Dialogue van Jongman en Dochter’ (lied XXIV), of het Meilied (lied L):

Ras neemt vertreck, ghy duyster nacht;
Licht op, o dach van vreden!
Beschijnt nu de lieflickste dracht,
Volmaect van lijf en leden,
Die heden sal, hier by den rey,
Vreuchdich bringen den blijden Mey.
Haest u, ghy jongers, comt inne
Voor mijn schoon coninginne.

Welluidend en melodieus zijn ook liederen als LVIII (Notabel, reyn goddinne), met regels als deze:

272 Lied LXX, vs. 1 - 10.

[p. 111]

 

Lijf, goet, noch aerdsche eere,

 

En wert om u verschoont.

 

Alleene ick begeere

 

Dat ghy my liefde thoont.

 

Niet anders is 't behoeven,

 

In mijn angstich bedroeven,

 

Dan naer een lang vertoeven

 

Alsoo hoogh te zijn geloont,

waarvan de aanhef herinnert aan die van het vierde couplet van het Wilhelmus. Verdienstelijk zijn ook de liederen LXIV (Corect in heusscher seden), LXX (Nobel, divijn), LXXXIV (Adieu, adieu, o Venus, die arghlistich), LXXXVIII (Crachtich is mijn lijden), of een meer gedragen lied als LXII (Persse vol drucx), waarvan de tweede strofe volgt:

Ick, arm verdwaelt
Ballinck, dole in veel gewesten.
Wat dinck my faelt
Is haer soo beeldich afgemaelt,
Daer can niet el dan 't wesen resten.
Des waters druppen breect ten lesten
Een steen, maer aen dit kindt verdrayt
En can God moet noch reden vesten.
Al is mijn dienst tot haeren besten,
Nimmermeer zy haer vindt gepaeyt;
'T zijn pluymen inden windt gesaeyt.

Een lied als dit is nog geheel en al uit de school der rederijkers, maar men moet toegeven dat het tot de verdienstelijkste soort van rederijkerspoëzie behoort. De ongebondenheid, de ruwe scherts en het erotische karakter van het zestiende-eeuwse rederijkersminnelied zoekt men hier tevergeefs; de calvinistische levensleer had haar invloed ook reeds uitgestrekt over de kunstuitingen van het jonge geslacht, dat onder haar tucht opgroeide. In het strenge rhythme vinden we reeds een overgangsvorm van het vrije rederijkersvers naar de alexandrijn der zeventiende eeuw, zoals trouwens heel het werk van Pieter Lenaerts op de grens staat van twee eeuwen. Aan De Roovere en Mathijs de Castelein is hij ontgroeid, maar Hooft en Bredero behoren tot een andere generatie dan de zijne. Indien hij inderdaad van een der beide Goese kamers deel heeft uitgemaakt, is deze enige vertegenwoordiger van het Goese rederijkersleven, omtrent wiens werk iets naders bekend is, zeker een der besten die het zich binnen de grenzen van het mogelijke had kunnen wensen.

Reimerswaal

Ongeveer in dezelfde tijd als die van Goes schijnt de rederijkerskamer ‘De drie korenbloemkens’ van Reimerswaal te zijn opgericht, onder de zinspreuk ‘In minnen versaemt’. De ‘willecoere ende ordinancie’ die baljuw, burgemeesters en schepenen haar in 1483 verleenden ²⁷³ spreekt van ‘den gemeenen gesellen van der rethorijcke binnen Reymerzwale, van der Gentylen genaempt’, waaruit men zou kunnen opmaken dat de gilde-broeders zich de ‘gentylen’, de edelen, noemden ²⁷⁴. Deze keur, klaarblijkelijk de eerste, die aan het gildewerd gegeven, bevat de gewone bepalingen omtrent de toetreding, de ontvangsten en uitgaven van het gilde, het gildefeest dat op Maria Hemelvaart werd gehouden, de kleding, de deelname

273 Het recht der stad Reimerswaal, uitgegeven door R. Fruin (Oude Vaderlandsche Rechtsbronnen) ('s-Gravenhage, 1905), blz. 15 - 20.

274 Of moet men aannemen dat Reimerswaal twee kamers heeft gehad, de ‘Gentylen’ en de ‘Drie Korenbloemkens’? Aangezien de stadsrekeningen van deze al in de zeventiende eeuw verdwenen plaats verloren zijn gegaan, zal hierop wel nimmer een afdoend antwoord gegeven kunnen worden.

[p. 112]

aan de Mei-processie, de colve, de spelen, de boeten, enz. Al in 1471 was de kamer in Vere opgetreden ²⁷⁵; in 1474 ²⁷⁶, 1476/77 ²⁷⁷ en 1483 ²⁷⁸ vinden we haar in Bergen-op-Zoom en in 1494 in Middelburg vertegenwoordigd ²⁷⁹. Twee jaar later waren de Reimerswaalse rederijkers op het grote landjuweel te Antwerpen, waar ze ‘voor de meeste mysterie ofte gratie’ speelden ‘Charitate voor 't lesten’; de prijs die zij daarvoor verwierven, bestond uit ‘vier schalen, eenen silveren St. Lucas, eenen arent ende eenen roosen hoet’ ²⁸⁰. In 1507 gaven ze zelf een landjuweel, waarop naar de overlevering wil zes of zeven Zeeuwse kamers verschenen. Het ‘Bloemken Jesse’ won er zeven tinnen stopen en tien tinnen kannen ²⁸¹. In 1525 trokken de Middelburgse rederijkers nog naar Reimerswaal ²⁸², maar reeds waren in dit jaar de dagen der stad en daarmee die van haar rederijkersgilde geteld. In 1530 begon de ondergang van de plaats, die in weinige jaren voltooid was en een schielijk einde maakte aan een omstreeks 1490 aangevangen bloeiperiode ²⁸³.

Ook over het rederijkersleven op enkele dorpen van Zuidbeveland zijn ons uit de zestiende en zelfs nog wel uit het allerlaatst van de zeventiende eeuw berichten overgeleverd.

275 Stadsrekeningen van Vere, 1471: ‘den gezellen van Reymerswale, die hier ter Vere quamen batementen spelen, gesconken twee poortcannen wijns van XX gr.’

276 ‘Den batementers ... deene van Antwerpen, dandere van Remerswale en de derde van Bergen, hier voor der stadthuys spelende, elc een van hen betaelt enz.’ - Stadsrekeningen van Bergen-op-Zoom, 1474/75, meegedeeld in: C. R. Hermans, Geschiedenis der rederijkers in Noordbrabant, 2de stuk ('s-Hertogenbosch, 1867), blz. 254.

277 Sinte Geertruydtsbronne, 10 (1933), blz. XXVII.

278 Stadsrekeningen van Bergen-op-Zoom, 1483/84. In dit jaar kwamen ‘die van de rethorike’ van Reimerswaal in Bergen-op-Zoom om deel te nemen aan ‘'t heylige cruystocht’, de grote sacramentsprocessie.

279 Ze kwamen er op de ommegangsdag spelen, waarvoor de stedelijke regering hun vier poortkannen Rijnwijn schonk. - Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 106.

280 Belgisch Museum, l (1837), blz. 151.

281 Boxhorn, Chroniick, I, blz. 177. - Ten tijde van Boxhorn waren deze stopen en kannen, ‘waer op het wapen van Romerswale, ende 's Kamers devijse, met den datum daer by, gheschildert staet’ nog aanwezig; ze werden ‘tot Middelburch op de Reden-rijcke Kamer tot gheheuchenisse bewaert’.

282 Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 351.

283 Het ‘Esbatement van de Appelboom’ (door mij uitgegeven in het Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 42 (1923), blz. 165 - 193), dat ik indertijd als uit Reimerswaal afkomstig beschouwde, zie ik thans, na de opmerking van F.H. Kossmann, t.a.p., 46 (1927), blz. 32 - 33, eerder voor een werk van de Haagse kamer de ‘Korenbloem’ aan, al blijft het dan vreemd, dat het typisch Zeeuwse woord wuijtken, dat driemaal in dit esbattement genoemd wordt, kan voorkomen in een spel, dat niet van een Zeeuwse kamer afkomstig zou zijn.

Kapelle

Kapelle is het eerste Zuidbevelandse dorp waar we van rederijkers horen. In 1508 werd er het gilde van rhetorica ingesteld ²⁸⁴. De voorrede van het gildeboek, dat bewaard is gebleven, al is het dan in een afschrift ²⁸⁵, vermeldt dat ‘zekere persoonen binnen de parochie van Kapelle, considereerende ende overdenkende, dat omtrent dezelve parochie, in steden, dorpen en andere genoegelijke plaetsen des lands van Zeeland zijn spruitende minnelijke en eerlijcke gezelschappen van retorijka en konste van deugt’, ‘ter eere en ten waardigheid van den alderzoetsten en minnelijksten naam Jesus, geconspicieerd, geordonneert en ingesteld’ hebben ‘om in recreatie en eere te verbroederen een minlijk gilde en broederscap en een genughtelijke compaignie, genaemt 't gezelschap van de wijngaartsranke, sustineerende en houdende den zoeten Jezus voor haaren patroon, ende in haaren kamer zeer liefelijk gepoinktnetniëert (sic), in dezen manieren te weten de verbeeldinge van Jezus, van navel opwaart, spruitende uit een wolke omvange(n) met een liefelijke wijngaartranke met bladerkens en druyfkens en met een rolleken doortrekken (sic), in het welke gespecifiseert staat voor 't advijs van de kamer (in Godts name), gewapent met de schildwapenen van ons lieve en aldergeduchtigste genadige Heere den Roomschen Keizer, en de wapenen des lands van Zeeland, en dat lieflijk gezelschap is begrepen en gefondeert in den jaere naar ons Heeren geboorte, vijftien hondert en agt, door den edelen en welgebooren Hendrik van Bruellis, Heer Jan Cornelisz. Brouwer, en Hubrecht Jansz. van der Goes ²⁸⁶ componisten van de kamer van retorijka’.

De zin is wat langademig, maar we leren er heel wat uit, over de oprichting van de kamer, haar naam, zinspreuk en blazoen. De twee en veertig artikelen, waarin de rechten en plichten van de gildebroeders worden omschreven, bevatten daarentegen maar weinige gegevens, die ons een inzicht zouden kunnen verschaffen in de werkzaamheid van deze kamer. Het getal gildebroeders mocht niet hoger zijn dan dertig. Uit hun midden werd op de eerste Zondag na Nieuwjaar een prins, een deken en twee ‘notabele persoonen van 't gezelschap’ gekozen, die op hun beurt een bode en een secretaris aanstelden. Deze secretaris verving klaarblijkelijk

284 Vgl. Ign. M. P. A. Wils, Het retorijka gilde te Kapelle (Bijdr. v. d. gesch. v. h. bisdom v. Haarlem, 47 (1930), blz. 275 - 278).

285 In 1804 door zekere Frans Verscraage te Kloetinge geschreven; de tekst is door deze afschrijver klaarblijkelijk gemoderniseerd en hier en daar bedorven. Het afschrift berust thans onder de pastoor van Hansweert, tot wiens parochie het gilde behoort.

286 Destijds schoolmeester te Kapelle.

[p. 113]

de factor. Men beoefende het kolfspel, muziek en zang, dichtkunst en toneelspel. Overigens krijgen we van de ernst van dit gezelschap geen erg hoge dunk, wanneer we in art. 19 lezen: ‘Item zoo zal een igelijk gildebroeder tot allen tijde van triumphe gehouden zijn ten ordonneeringe van den prinse te zeggen een referein, balaat of rondeel, een zinnelijk gedigt, ofte een vroolijk liedeken zingen, ter eeren van 't gezelschap en zo wie faalgeert in zijn gedight, dat is op de boete van drie lepelen vol mostaard uit te eeten, die hem van de regeerders gegeeven zal worden’. Het ging er in dat Kapelse gilde klaarblijkelijk nogal Bruegeliaans toe.

Diezelfde indruk krijgt men uit het enige spoor dat we van het optreden der gildebroeders bezitten. Omstreeks 1564 bereikte de Landvoogdes een klacht over deze rederijkers, ‘qui avoient publicquement jeu une farse fort scandeleuse de la brage de Sainct Franchois’ ²⁸⁷. Lindanus, de latere bisschop van Roermond, destijds nog deken van de Hofkapel in Den Haag, onderzocht dit geval op zijn inspectiereis, waarover hij in 1565 verslag uitbracht. Uit dit rapport blijkt, dat de klacht afkomstig was van de provisor en de deken van Reimerswaal, die zich tot de Grote Raad van Mechelen hadden gewend. Deze had de kwestie ter fine van advies doorgegeven aan het Hof van Holland en Zeeland, dat na onderzoek tot het besluit kwam, dat de schandaleusheid nogal meeviel en er van ketterij geen sprake was. De klucht, die op Vastenavond was gespeeld, handelde bovendien niet over de broek van Sint-Franciscus, maar over Priapus broek. Het enige dat men tenslotte de Kapelse rederijkers inzake dit spel kon verwijten, was dat er ‘eenighe schurrile (schandelijke?) propoosten inne stonden die nyet wel dienden ter eerbaerheyt’. Maar dat was dan ook alles.

Van het optreden van deze kamer in later tijd, althans op het eigenlijke rederijkersgebied, blijkt verder niets. Het gilde bestaat nl. nog altijd, maar heeft zich sindsdien gesplitst in een Rooms-Katholiek en een Protestants gilde, waarbij ook de landerijen, die het bezat, verdeeld zijn.

287 Vgl. J. Bijlo, Kroniek van Kapelle-Biezelinge en Eversdijk (Middelburg, 1923), blz. 97, 211 - 212; J. Kleijntjens, Verslag over den godsdienstigen toestand in Holland en Friesland, a° 1565 (Haarlemsche bijdr., 59 (1940 - 1941), blz. 52 - 101), blz. 57 - 58.

's-Gravenpolder

Van de rederijkers van 's-Gravenpolder is vrij wat bekend. De kamer van dit dorp noemde zich de ‘Violieren’; Sinte-Barbara was haar patrones en haar zinspreuk luidde: Met deught verwijnnende. Waarschijnlijk dateert deze kamer eveneens uit de zestiende eeuw, maar de boeken van de broederschap, voor zover nog aanwezig, lopen over de jaren 1619 tot 1818. In het eerstgenoemde jaar telde het gilde twaalf broeders; dit aantal varieert vervolgens tussen negen en drie en twintig. Een ‘register van de boeken van rethorika’ uit de eerste helft van de achttiende eeuw telt dertig nummers; men vindt er Bijbelse (het spel van Susanna, het spel van Joseph, het spel van den Verloren Sone, van Jacob en Rachel, van Abraham, Potijfar), historische (het spel van den hertogh Albertus (1663), het spel van koningin Elysabeth (1629), het spel van Ysabella koninginne van Spanje, het spel van prins Frederik Heijndrick) en moraliserende stukken (van de werken (van) barmhertigheijd, van de graci Gods) onder, naast burgerlijke drama's (de minne spiegel, waarschijnlijk de ‘Spiegel der minnen’ van Colijn van Rijssele), het oude abele spel van ‘ Sanderijn en Lanslot’ en battementen ²⁸⁸.

In 1596 schonken Cornelis Gillijsse en Jan Jacobse Boone, ambachtsheren van de parochie en heerlijkheid van 's-Gravenpolder aan de kamer, ‘overmijts datse ganschelick ende geheel onder de voet ende te ruijne geraeckt was deur den troubelen tiden verdonckert’, opnieuw een privilege en een reglement ²⁸⁹. Uit het verzoekschrift daartoe blijkt dat de kamer ‘over houde tiden namentlick voor den troubelen heerlick gebruijckt ende

288 Vgl., ook voor de geschiedenis van de kamer: Het spel van de Stathouwer, medegedeeld door D. A. Poldermans (Archief Z.G.d.W., 1930, blz. 1 - 118); C. G. N. de Vooys, Het abele spel van Lanseloet, door Zeeuwse rederijkers ten tonele gebracht? (Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 54 (1935), blz. 297 - 298).

289 Poldermans, t.a.p., blz. 92 - 105. - Op het raadhuis te 's-Gravenpolder is nog een zilveren schild van ruim een decimeter in het vierkant, aan een zilveren ketting. Het schild vertoont een vrouw (Sinte-Barbara) naast een toren (die van het dorp) en heeft als randschrift: Als men 1596 heeft geschreven/wert in 's-Gravenpolder met raet vergeven/omdat den Camer weder wert opgeheven/naer dat zij lange hadde desolat gelegen. - In een wolk staat nog geschreven: Met dugt verwinnende, en het jaartal 1694. - T.a.p., blz. 117 - 118.

[p. 114]

geexereert is geweest tot versieringe der prochij ende tot leeringe ende stigtinge van jonge persoonen, die dezelve waren gebruijkende en useerende’. Het gilde bestond dus in elk geval al in de eerste helft van de zestiende eeuw.

Er zijn enkele aanwijzingen dat het ook na zijn herstelling uitsluitend uit Rooms-Katholieken bestond, en dat zou dan ook de scherpe vervolgingen kunnen verklaren, die het in verloop van tijd van de zijde van de kerkeraad moest ondervinden. Herhaaldelijk dringen in de tweede helft van de zeventiende eeuw (in 1665, 1669, 1671, 1673 en nog in 1706) consistorie of kerkeraad bij de wereldlijke overheden op verbodsbepalingen tegen de rederijkers aan, maar zonder succes. In December 1711 gaf de raadpensionaris van Zeeland aan de gecommitteerde raden kennis, dat ongeacht de bepalingen van 1582, 1646 en 1673 betreffende de ‘Rethoryck en battement spelen’ deze ‘insolventien stoutelyck werden gepleecht sel(f)s in dese conjuncture van tyden, sonderlinge ten platten lande in Zuyt-Bevelandt daer de stoutichheyt soo verre gaat, dat men niet alleen op den tweeden Pincxterdach deses jaars aldaer heeft omgedragen seecker beelt onder den naam van St. Barbara als patronesse van 's Gravenpolder, maer nu wederom besigh soude sijn, te ondernemen, omme aldaer op 's Gravenpolder de rethoryck speelen te vernieuwen, op den sesden der aanstaande maant January, waartoe bereyts de preparatien aldaar wierden gemaackt’. Gecommitteerde raden gaven naar aanleiding van deze mededeling de rentmeester Bewesten-Schelde last om zich naar 's-Gravenpolder te begeven, de opvoering van het spel op Driekoningen te verhinderen en een onderzoek in te stellen naar de schuldigen ²⁹⁰. Welke gevolgen een en ander heeft gehad blijkt niet. De kamer heeft, zoals uit haar boeken blijkt, zelfs de Franse tijd nog overleefd, maar men mag aannemen dat het Rooms-Katholieke element er steeds meer op de achtergrond is gedrongen. Als zovele andere is ook 's-Gravenpolder een voorbeeld van een Zuidbevelands dorp, waar het Calvinisme er nooit in geslaagd is, het Rooms-Katholieke element geheel te verdringen.

290 Ab Utrecht Dresselhuis, De redenrijkers te Goes, t.a.p., blz. 162 - 165 (medegedeeld uit de notulen van gecommitteerde raden van 31 December 1711).

Wemeldinge

Dat ook in Wemeldinge althans in het midden van de zeventiende eeuw een rederijkersgilde heeft bestaan, zou opgemaakt kunnen worden uit enkele aantekeningen in het actaboek van de kerkeraad van dit dorp. Zo lezen we daarin: ‘Den 12 April 1649 is goet gevonden, dat, alsoo eenighe jongelinghen in dese plaetse gerethoryckt hebben, ende dat niemant van haer lidtmaet en is, dat de ouders van deselve, dewelcke ledematen syn, daerover sullen aengesproocken werden vanden predicant met een ouderlingh, als oock dat de broeders met namen sullen aenspreken Jacob Snoup, herberghier, in welckes huys dese jonghgesellen verscheydenmalen by den anderen syn geweest om haer selven te bereyden tot het rethoryck spelen’. Ook werd op 21 April d.a.v. de diaken Euwout Jacobsen door het consistorie vermaand, omdat hij het rethoryckspel aanschouwd had ^290a. Het is natuurlijk mogelijk dat hier sprake is van een toevallige opvoering van een spel in verband met bv. een bruiloft, en dat niet behoeft gedacht te worden aan een gevestigd rederijkersgilde. Deze veronderstelling wint aan waarschijnlijkheid, wanneer we zien dat op geen andere plaats in de handelingen van de kerkeraad over rederijkerij in Wemeldinge wordt gesproken.

290a Medegedeeld door J. van der Baan in de Navorscher, 16 (1866), blz. 166.

's-Heer-Arendskerke

Op 3 Juni 1696 maakte de predikant van 's-Heer-Arendskerke aan zijn kerkeraad bekend, ‘dat eenige ligtveerdige en boosaardige menschen sogten

[p. 115]

in te voeren een soogenoemd retoorijkspel, tegen godlijke en burgerlijke wetten’, waarop de kerkeraad besloot om zich tot de ambachtsheren te wenden met een schriftelijk adres, dat hun door de predikant der gemeente overhandigd zou worden. Uit dit adres blijkt dat spelen van rethorica ‘hyr noyt voorheen gepractiseert’ waren. Wellicht heeft te 's-Heer-Arends-kerke dus nooit een rederijkerskamer bestaan vóór het plakkaat van 1673 het optreden van de rederijkers in de steden bemoeilijkt had ²⁹¹.

291 Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 157. - Het schriftelijk adres met de apostille van de ambachtsheren is als bijlage opgenomen, blz. 158 - 161.

Heinkenszand

In hetzelfde jaar kwam ter classikale vergadering van Zuidbeveland een soortgelijke kennisgeving over Heinkenszand in. Een commissie van twee predikanten wendde zich namens de classis tezamen met de predikant van 's-Heer-Arendskerke tot dezelfde ambachtsheren met een gelijkluidend verzoek. De ambachtsheren gingen er op in en besloten ‘yder schout in de voorn. plaetsen wonende te gelasten sulke ongeoorloofde spelen synde ook strydigh jegens den placaete van den lande tegen te gaen en te verhinderen’ ²⁹².

Uit het bovenaangehaalde verzoekschrift van de Goese rederijkers van 1577 weten we, dat in de zestiende eeuw vóór de troebelen op de meeste dorpen van Zuidbeveland rederijkerskamers waren geweest, die de steun van de ambachtsheren genoten. Ook zonder deze mededeling zou er alle reden zijn om te veronderstellen dat ook op dorpen als Ierseke, Kruiningen, Hoedekenskerke, Baarland, Nisse en andere met een vrij groot inwonersaantal rederijkersgilden hebben bestaan. Hun archief is echter klaarblijkelijk verloren gegaan, en voor zover de kerkeraadsnotulen nog aanwezig zijn, bewaren deze over de rederijkers en hun optreden in deze dorpen een volstrekt stilzwijgen. Er is alleen nog een enkele aanwijzing, dat in Wolfaartsdijk een gilde heeft bestaan ²⁹³.

Ook op Schouwen en Duiveland ²⁹⁴ vinden we in de zestiende en de zeventiende eeuw menig spoor van rederijkersleven, zowel in de steden Zieriksee en Brouwershaven als in een aantal dorpen van dit tweelingeiland.

292 T.a.p., blz. 160 - 161.

293 In de rekeningen van de Goese schuttersgilden (o.a. in die van het Sint-Jorisgilde van 1539 en 1540) komen nl. verscheidene posten voor wegens geschenken aan de zotskap van Wolfaartsdijk. - Piccardt, Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes, t.a.p., blz. 121.

294 Vgl. (P.D. de Vos), Rederijkerskamers op Schouwen en Duiveland in de 16e en 17e eeuw (Zierikzeesche Nieuwsbode, 19 October 1923); H. M. C. van Oosterzee, Naschrift (over rederijkers op Schouwen en Duiveland) (Zeeuwsche volks-almanak, 1844, blz. 20 - 23).

Zieriksee

In Zieriksee bestonden in de zestiende eeuw drie rederijkerskamers, de ‘Distelbloem’, de ‘Egelantieren’ en de ‘Laurieren’ ²⁹⁵. Over de oorsprong en de oudste geschiedenis van deze kamers is ons niets bekend; de oudste berichten dateren pas van het midden der zestiende eeuw. Op l Februari 1535 besloot de raad der stad voor de rederijkers een nieuwe wagen te doen maken, maar tegelijk werden ze vermaand ‘dat sij niet en (zouden) speelen, dat schandeloos is’, terwijl hun bevolen werd om in het vervolg vooraf aan burgemeesters mee te delen wat ze zouden spelen. Waarschijnlijk had het gilde ook hier ergernis gegeven aan de rechtzinnige Rooms-Katholieken. Op 2 December 1538 stond de overheid het verzoek van de ‘Distelbloem’ toe, om de boeten der leden langs gerechtelijke weg te innen. Op 30 Mei 1542 schonk de raad een ordonnantie ‘op de rhetoricijns van den Distelbloem’, die toen met hun 28en waren; al deze leden werden door de raad gekozen en ontslagen. Een zo sterke inmenging van de overheid is zonder voorbeeld; waarschijnlijk wilde men, gewaarschuwd door de ervaringen die andere plaatsen hadden opgedaan, voorkomen dat de ketterse denkbeelden ook hier door de rederijkerskamers zouden worden gepropageerd. Op 19 Juli 1568 besloot de stad ‘den prins en gemeen-gesellen van Eglantieren te contenteren in redelijkheid voor 't spul bij de huldinge door hen gespeelt’, maar nog dezelfde dag werd aan ‘die van

295 Tenzij de beide eerstgenoemden één kamer zijn, zoals Schotel, t.a.p., II, blz. 293 veronderstelt.

[p. 116]

Eglantieren en die van de Laurieren verboden, geduurende dese periculeuse tijd te speelen’ ²⁹⁶.

De gehele eeuw door mochten de Zierikseese rederijkers zich overigens in de gunst van de stedelijke overheid verheugen. In 1588 werd burgemeester Thomas Lenaartse Rinck tot overdeken van het gilde gekozen. In 1595 verkregen de rederijkers van de raad vrijstelling van accijns voor een last bier. Maar dan begint ook hier het verzet der predikanten tegen de rederijkerij, en op 9 Juni 1608 besluit de raad ‘op versoek van de predicanten, de rhetorijkers te interdiceren, het kamerspelen, loopen met de sotscappe en diergelijke andere insolventien, ook het steeken van de hane en tonne te verbieden’ ²⁹⁷. De rederijkers schijnen toen - evenals die van Goes een halve eeuw later gedaan hebben - het terrein van hun werkzaamheid buiten de stad te hebben verlegd, totdat de overheid ook daar een stokje voor stak. Op 21 Mei 1616 werd hun en alle andere rederijkers vanwege de raad strikt verboden, in de Vierbannen van Duiveland, destijds eigendom van Zieriksee, ‘sich optehouden met speelen of broederschap te exerceren’. Toch schijnen ze enkele jaren later weer in de stad te zijn opgetreden; in de zomer van 1623 althans werd de binnenplaats van het Gasthuis door de ‘camerspelers’ gehuurd voor f. 7,50, en in September 1633 genoot het Gasthuis f. 15, - voor het spelen van een spel, dat in die inrichting was opgevoerd. Daarna verliezen we de rederijkers tientallen jaren uit het oog, om ze nog éénmaal te ontmoeten, in de handelingen van de kerkeraad van 21 Augustus 1670, waarin we lezen dat de praeses burgemeesteren nogmaals zal verzoeken om bij de a.s. jaarmarkt het battementspelen te beletten. Het is het laatste spoor dat de Zierikseese rederijkers in de geschiedenis hebben achtergelaten.

Van hun arbeid is ons geen enkele proeve bewaard gebleven, tenzij daartoe ‘t'Catgens en t'hondekens strijdt’ ²⁹⁸ moet worden gerekend: een lied dat uit een tiental refereinen bestaat (op de stok: Dit heeft al ghewracht, Gods moghende handt), waarin een anonymus het beleg van Zieriksee door de Vlamingen en het ontzet in 1304 heeft bezongen. Het zonder aanduiding van drukker, jaartal en plaats van verschijning uitgegeven stuk, dat maar in één enkel en onvolledig bewaard exemplaar, uit Zieriksee afkomstig, bewaard is, is misschien het werk van een zestiende-eeuws rederijker, en het ligt dan voor de hand aan een lid van een der Zierikseese kamers te denken. Maar aangezien het hoegenaamd geen letterkundige waarde bezit, is er ons niet veel aan gelegen, dat we de naam van de dichter niet kennen.

296 Van Oosterzee, t.a.p., blz. 20; vgl. Kops, t.a.p., blz. 262.

297 Van Oosterzee, t.a.p., blz. 21.

298 t'Catgens en t'hondekens strijdt (2 bladen in plano, waarvan het eerste te kort is afgesneden, zodat van het derde couplet 9, van het vijfde 8 en van het zesde 2 regels ontbreken) (Prov. Bibl. van Zeeland, Middelburg; het ex. bevindt zich in de op blz. 416, noot 931 genoemde verzamelbundel van Jacobus Baselius).

Brouwershaven

Te Brouwershaven wordt sinds 1557 melding gemaakt van de rederijkerskamer ‘De roode Lelie’; in dat jaar wordt nl. Marten Jansse, die het jaar tevoren de eed als procureur had afgelegd, als ‘prinsse van de Roede Lelye’ genoemd ²⁹⁹. In de rechtsregisters van de stad komen de rederijkers en hun kamer nog enkele keren voor, en soms wordt er een met naam en toenaam genoemd, zo in 1588 Adriaen Brasser als ‘camermeester van rhetorica’.

Op 11 Mei 1594 verleenden baljuw, burgemeesters, schepenen en raad van Brouwershaven een ordonnantie ³⁰⁰ aan een nieuw opgerichte kamer, die de oude, wellicht tengevolge van de godsdienstige omwenteling verdwenen kamer, zou vervangen. Het reglement, dat uit niet minder dan 48 artikelen bestaat, bepaalde ten eerste dat de bloem en het devies der kamer dezelfde zouden zijn die haar voorgangster had aangenomen, nl. de rode lelie en de zinspreuk ‘Versaemt wt jonsten’. Het gilde moest zich ‘tot volcomen obedientie’ aan de overheid verplichten, vooral wat betrof

299 Rechtsregisters van Brouwershaven, register no. 2 (1553 - 1557).

300 Deze ‘Ordonnancie voorde camer van rhethorica der stede van Brouwershaven, 1594’ (16 blzn.; folio) berust in hs. op het raadhuis van Brouwershaven.

[p. 117]

‘de verkiesinge inde compaignien ofte vaendelen totte defensie vande stadt ende ganssche gemeente opgerecht, of alsnoch op te rechten’, waarvoor het vrijdom van accijns ontving. De confrerie zou voortaan ‘nyet meer mogen vieren, oft eeren den dach bij de pauselijcke religie toegeeijgent Ste Apolonia, op dat daermede Godes eere nijet en werdde te cort gedaen, ende de pauselijcke superstitien gevoedet ende onderhouden’, maar ze zou een andere dag mogen vaststellen ter verkiezing van haar prins, regeerders, camermeesters, secretaris en eventuele andere functionarissen. Alwie tot het gilde toetrad moest de eed afleggen, waarvan het formulier aan het reglement is toegevoegd. Alle spelen van sinne en esbattementen, die het gilde wilde opvoeren, moesten eerst in handen van baljuw en burgemeesters worden gesteld. De te behandelen onderwerpen mochten nooit aan de Heilige Schrift ontleend worden, die daardoor geprofaneerd zou worden, maar ze moesten ‘adiaphorijck’ (neutraal) zijn ‘ende nijet rakende de religie’. Ook ‘bespottinge, beschimpinge, ofte vercleeninge van hare overicheyt’, openlijk of bedekt, moest streng vermeden worden. Het reglement bevat verder de gebruikelijke bepalingen van straffen en boeten ingeval van dronkenschap, twist, het aanspreken van iemand ànders dan ‘bij zijnen kersten naem’, het bezigen van ‘oncuijssche woordden’, het niet nakomen van zijn verplichtingen, enz. Ook indien een gildebroeder, die wettig getrouwd was, ‘overspel geperpetueert hadde’, zou men hem mogen ‘refueseren’. Alle Zondagen werd een ‘colve’ gehouden, waarvoor het reglement eveneens een aantal bepalingen bezat.

Duidelijk is in deze verordening, waaraan de kerk wel haar aandeel zal hebben gehad, de strekking om het oorspronkelijk Rooms-Katholieke gilde in gereformeerde banen te leiden. Daarom mag de dag van Sinte-Apollonia (9 Februari), klaarblijkelijk de patrones van het oude gilde, niet meer worden gevierd, daarom moet de overheid toezicht houden op de te spelen stukken, die niet aan de Bijbel ontleend mogen zijn, en niet over godsdienstige aangelegenheden mogen handelen. Waarschijnlijk zijn het ook hier de in hun hart Rooms-Katholiek gebleven ingezetenen geweest, die zich in dit rederijkersgilde verenigd hebben.

Een zwaargehavend en maar onvolledig bewaard gebleven handschrift ³⁰¹ bevat een aantal esbattementen, in de loop der zestiende of het begin der zeventiende eeuw door de beide kamers opgevoerd en waarschijnlijk uit het bezit van het gilde in dat der stad overgegaan. Het zijn o.a. ‘een esbatement van vijf personagien ghenaemt Jan Goemoete’, ‘een esbatement van vijf personagien ghenaemt Tcalf van wondere’ (beide in 1559 gespeeld), ‘een esbatement van vijf personagien van een crysman (sic) die een buermans paert steelt’, ‘een esbatement van een schoorsteenvagher ende schoelapper’ (gespeeld in 1562). Andere spelen en een aantal liederen, o.a. van Jacop Pietersse Rantsaet (zinspreuk: Hout raet voor daet), dateren van 1636, zodat de kamer althans in dat jaar nog floreerde. Latere berichten ontbreken geheel. Enige kunstwaarde valt ook in het werk van dit gilde niet te bespeuren.

301 Dit hs. berustte tot voor kort eveneens op het raadhuis van Brouwershaven, en is thans in bruikleen gegeven aan de Universiteitsbibliotheek te Utrecht. - Een beknopte inhoudsopgave van de esbattementen, die het bevat, vindt men in: C. G. N. de Vooys, Onbekende zeventiende-eeuwse esbatementen van een onbekende rederijkerskamer (Tijdschrift v. Ned. taal- en letterk., 55 (1936), blz. 211 - 224). - Een uitgave van deze spelen wordt bezorgd door H. Meilink.

Haamstede

Van de rederijkers van Haamstede is voor het eerst sprake in 1581. Toen op 30 April van dat jaar de secretaris van het dorp, Pieter Witte Job Pieterse, trouwde, werd de bruiloft, waarop tweehonderd personen waren genodigd, 's avonds opgeluisterd met een ‘spel van sinne, hoe Jacob troude Rachel de dochter van Laban’ en bovendien werd de dag daarop, eveneens aan de zuidzijde van de kapel van de kerk, nog een ‘geestelijck Meije spil’ opgevoerd. Het duurt dertig jaar voor we weer iets over dit gilde horen, en

[p. 118]

dan zijn de omstandigheden minder prettig. Op 11 Februari 1611 werden ‘die van de camere van retorica tot Haemstede’ nl. veroordeeld tot een geldboete van £ 20, met bedreiging van een dubbele boete ingeval van herhaling, en wel ‘omdat sij haer vervordert hebben openbaerlijck de gans te vreeken ende andere ongeregeltheeden te bedrieven’ ³⁰². Twee maanden later besloot de classis van Schouwen en Duiveland, in haar vergadering van 13 April, aan de gecommitteerden der Zeeuwse synode te schrijven, om ‘op 't ernstigste’ te verzoeken, de kamerspelen te verbieden. Ook zou een der predikanten naar Zijn Excellentie (de Eerste Edele?) worden afgevaardigd, om hem te verzoeken, zeker octrooi, door hem aan de rederijkers van Haamstede en Renesse verleend, in te trekken. Het verdere verloop van deze zaak bleef onbekend, maar klaarblijkelijk hebben de rederijkers ook hier geen verzet kunnen bieden aan de steeds groeiende oppositie der Calvinisten. Predikant van Burg en Haamstede was in deze jaren Willem Teelinck (1580 - 1629), de begaafdste van alle Zeeuwse piëtistische predikanten, die al kort na zijn indiensttreding, in 1608, zich bij de classis had beklaagd over de ontheiliging van de Zondag door kaartspelen, drinken en andere baldadigheden zowel in zijn eigen als in de naburige gemeenten.

302 Uit het Rood-Waarheidboek (een crimineel register) van Zieriksee medegedeeld bij Van Oosterzee, t.a.p., blz. 22. - De rederijkerskamer van Haamstede had, waarschijnlijk in het vroege voorjaar van 1610 (ter gelegenheid van het strarijden?) met trommels enz. willen uittrekken, maar de ambachtsheer Jacob van den Eynde had er geen toestemming voor gegeven. Desondanks waren ze naar Renesse getrokken en hadden daar ‘den gans geclippelt’ en andere vermaken bedreven. De baljuw van Zieriksee kwam er 31 Maart 1610 voor over om getuigen te horen. ‘Souffereyn’ van de rederijkerskamer was toen Pieter Visch. - Schepenaktenboek van Haamstede.

Renesse

Zoals uit het besluit der classis van 1611 blijkt, bestond dus ook in Renesse een rederijkerskamer, maar er zijn over deze geen oudere berichten tot ons gekomen dan de zojuist genoemde plaats uit de classikale handelingen. Het bedoelde verzoek schijnt aanvankelijk succes te hebben gehad, maar het kon nog niet voorgoed een einde maken aan de rederijkerij. Op 30 Juli 1631 besloot de classis nl. om de predikanten Bruynvisch en Hayman naar de ambachtsheer van Renesse, de dichter Adriaen Hoffer, en de heer van Moermond af te vaardigen met het verzoek, de rethorijkspelen, die daar weer het hoofd begonnen op te steken, door hun autoriteit te willen verbieden. Of dit succes heeft gehad is niet bekend. Op 25 April 1640 besloot de classis echter nogmaals, de ambachtsheer en de ambachtsvrouw van Renesse te vragen, hun bedreigingen tegen de kamerspelers aldaar tot uitvoering te brengen. En nog eenmaal vinden we deze rederijkers in de classicale acta vermeld op 8 Januari 1642, toen de predikant van Renesse en Noordwelle de hulp der classis verzocht tot wering van de rederijkers en van de vastenavondspelen in zijn gemeente - een eeuw na de Hervorming. Men heeft vooral in de wat achteraf gelegen dorpen in Zeeland (en hier niet alleen) de ‘paepsche superstitiën’ waarlijk niet vlug overboord gegooid.

Dreischor

In de classicale vergadering van 31 Augustus 1615 deelde de predikant vanDreischor, Wilhelmus Jacobi, mee dat enige kamerspelers op de dag des Heren in zijn gemeente een battementspel zouden opvoeren. De classis besloot om de baljuw van Dreischor hierop attent te maken. Men zou zo zeggen dat de predikant dat zelf ook wel had kunnen doen. Het is niet zeker, dat deze kamerspelers rederijkers waren; het kunnen ook rondreizende toneelspelers zijn geweest.

Oosterland

Te Oosterland daarentegen bestond in het begin van de zeventiende eeuw zeker nog een rederijkerskamer. ‘De prince en andere van [de] kamer van rhetorica der heerlijkheijt Oosterland’ hadden nl. in de zomer van 1611 ‘haer vervordert met blasoen en andere haere camerkleederen te

[p. 119]

comen rijden deur de stadt (Zieriksee), en dat op een Sondagh, singende openlijk en diergelijcken ongeregeltheden bedrievende tot schandael en ergernisse van anderen’, waarom ze gestraft werden met een boete van £20 en een ‘interdictie van 't meer te doen op swaerdere correctie’ ³⁰³.

303 Uit het Rood-Waarheidboek van Zieriksee, 24 Juni 1611, medegedeeld door Van Oosterzee, t.a.p., blz. 22.

Ouwerkerk

Te Ouwerkerk was in 1565 een kamer, de ‘Terwen Greijnkens’, onder de zinspreuk ‘Plomp van sinne’, die de maagd Maria tot patrones had ³⁰⁴. Er zijn ons over deze kamer geen verdere bijzonderheden bekend.

304 De Vos, Rederijkerskamers op Schouwen en Duiveland, t.a.p.

Nieuwerkerk

Uit dezelfde tijd zijn ons bijzonderheden bekend over de rederijkerskamer van het nabijgelegen Nieuwerkerk, de ‘Blauwe Acoleyen’, die als zinspreuk ‘In minnen groeyende’ voerde en zich onder het patronaat van Sinte-Anna had gesteld. In 1564 en volgende jaren was Job Gommersz haar factor; een aantal spelen van sinne en refereinen van zijn hand zijn bewaard gebleven. Op 27 Januari 1566 speelde deze kamer ‘Een spel van zinnen van menigh mensche’, afkomstig van Gommersz, van wie naar alle waarschijnlijkheid ook de beide andere ons overgeleverde spelen zijn: een klucht en ‘een spel van onser lyever vrouwen hemelvaert’, die eveneens door deze kamer zijn gespeeld. Toen de Hervorming ook in Nieuwerkerk meer en meer veld won, raakte de kamer in verval, en toen de raad van Zieriksee op 21 Mei 1616 de rederijkers verbood om in de Vierbannen van Duiveland, waaronder ook Nieuwerkerk ressorteerde, te spelen of bijeenkomsten te houden, betekende dit het einde van het gilde. In de notulen van de raad van Zieriksee vindt men op 8 Februari 1632 aangetekend: ‘De rethoricakamer te Nieuwerkerk vervallen zijnde, worden de inkomsten van zekere drie gemeten lands aldaar, haar toebehoorende, geresolveerd te appliceeren ten behoeve van de armen van Nieuwerkerk’.

Job Gommersz

Job Gommersz ³⁰⁵, die een tijdlang factor van deze rederijkerskamer is geweest, is een van de weinige Zeeuwse rederijkers uit de zestiende eeuw, van wiens werk ons iets overgeleverd is. Geboren in 1543, kwam hij in 1563, dus in zijn twintigste jaar, in het gilde van de ‘Blauwe Acoleyen’. Niet veel later schijnt hij secretaris van zijn geboorte- en woonplaats te zijn geworden, en in deze kwaliteit legde hij in 1569 een register van Duivelandse keuren en wetten aan. Uit een bij dit register gevoegde kalender ³⁰⁶ blijken enkele levensbijzonderheden van hemzelf en zijn gezin.

Het handschrift waarin Gommersz zijn werk verzameld heeft, is zwaar gehavend; het bevat thans nog drie spelen, waarvan het eerste onvolledig is, en vijftien refereinen. De spelen dateren alle drie uit 1565, de refereinen uit verschillende jaren tussen 1564 en 1573, zodat het vele dat deze rederijker, gezien zijn productiviteit in zijn jonge jaren, na zijn dertigste jaar waarschijnlijk nog gedicht zal hebben, verloren is gegaan.

Het fragmentarisch bewaarde eerste spel uit de verzamelbundel is een klucht, die een onderwerp behandelt - een vrouw die zich door een list van drie huwelijkspretendenten weet te ontdoen - dat in de latere Middeleeuwen en de zeventiende eeuw een grote verbreiding heeft gehad en wellicht aan de ‘Decamerone’ ontleend is. Op dit werkelijk spel volgen twee zinnespelen. ‘Een spel van onser lyever vrouwen hemelvaert’ toont ons hoe het middeleeuwse mysteriespel tot een spel van sinne kon worden. Job Gommersz ontleende zijn gegevens waarschijnlijk uitsluitend aan het

305 Vgl. P.J. Meertens, Job Gommersz, een Zeeuws rederijker uit het midden der zestiende eeuw (Tijdschr. v. taal en letteren, 14 (1926), blz. 245 - 284). - Het hs., waaraan de gegevens voor deze studie ontleend zijn, berust in de Nat. Bibl. te 's-Graven-hage.

306 Vgl. E. Wiersum, Een Zeeuwsche kalender uit de 16e eeuw (Archief Z.G.d.W., 1908, blz. 47 - 63).

[p. 120]

‘Passionael’ van Jacobus a Voragine, en nergens blijkt, dat hij de ‘ Sevenste bliscap van Maria’ heeft gekend. Het derde stuk, ‘Een spel van zinnen van menigh mensche hoe hy doer hoverdye ende gyericheyt inde verkeerde weerelt tot menigherley zonden wert ghebracht’, is een bekeringsgeschiedenis, waarvoor geen bron valt aan te wijzen. Het spel bevat enkele toespelingen op ‘den grooten dyerentyt’ en ‘die groote wouckerye’, die ons herinneren aan de destijds heersende armoede, die hoofdzakelijk het gevolg was van de lange en strenge winter van 1564 op 1565. In dit opzicht is dit spel een tegenhanger van het ‘Spel van Tcoren’ dat de Haarlemse rederijker Louris Jansz het jaar daarop zou schrijven.

Wat literaire betekenis betreft staan de refereinen van Gommersz over 't algemeen hoger dan zijn spelen. Vooral in twee refereinen ‘int amoureuse’, beide op de stok: ‘Ick hebber geweest dat niemandt en weet’ ³⁰⁷, komen vlotte passages voor. Zowel uit zijn spelen als uit deze liederen leren we hun dichter kennen als een Rooms-Katholiek van onverdachte beginselen en een verwoed bestrijder van de ‘Luytrianen’ en alle andere ketters, die het voorvaderlijk geloof en het gezag der Moederkerk aantastten. Zijn heftige en herhaaldelijke aanvallen op de afvalligen zijn wellicht een reactie geweest op het doordringen van de nieuwe leer in Schouwen en Duiveland, waar de Hervorming pas laat aanhang heeft gevonden.

307 Er is een opvallende overeenkomst tussen een van deze refereinen en een van de Tongerse rederijker meester Ardt Bierses, die een tijdgenoot van Gommersz was. Vgl. Jules Frère en Jan Gessler, Uit een Tongerschen dichtbundel der XVIe eeuw (Tongeren, 1925), referein XI, blz. 36 - 38. Deze overeenkomst is te sterk dan dat van toeval sprake kan zijn; enkele regels zijn nl. woordelijk aan elkaar gelijk. Wie van beide rederijkers is de plagiator?

Tolen

Ook op het eiland Tolen heeft in de zestiende en het begin der zeventiende eeuw het rederijkersleven gebloeid. In het stadje Tolen zelf bestond al in de eerste helft der zestiende eeuw een kamer van rhetorica ³⁰⁸; van deze is afkomstig ‘Een Meyspel van sinnen, van menschelyke broosheyt, de met swerelts ghenuechte triumpheert in den ghemeynen beyart’, dat in 1551 door de Amsterdamse kamer ‘In liefde bloeyende’ werd opgevoerd ³⁰⁹. Over de auteur van dit spel, Jacop Awyts, is niets bekend, evenmin weten we iets van de lotgevallen der kamer vóór haar opheffing, in 1597, toen baljuw, burgemeesters en schepenen van de prins der kamer de keuren terugeisten en verdere samenkomsten van het gilde verboden ³¹⁰. De oorzaak van deze opheffing wordt niet vermeld, maar zij zal geen andere geweest zijn dan die elders de overheid dwong, aan het optreden der rederijkers een einde te maken. In 1614 verzochten de ‘Rhetoricen’ verlof aan de regering om hun kamer weer te mogen oprichten ³¹¹, maar het blijkt niet welk besluit daarop genomen is. In elk geval horen we van de Toolse rederijkers niets meer.

308 Kops (t.a.p., blz. 240) deelt mede dat een ‘Mey-spel amoreus, daar Pluto Proserpina ontscaect’, in 1534 te Tolen werd gespeeld, maar ik zocht tevergeefs naar de bron van dit bericht. In 1519 zou het te Dendermonde en in 1551 te Aalst zijn opgevoerd. Een overzicht van de inhoud t.a.p., blz. 236 - 240. Kops vermeldt niet, waar hij dit stuk gevonden heeft.

309 Het spel bevindt zich in de Kon. Bibl. te Brussel (hs. 21659), in een afschrift van Reyer Gheurts (vgl. C.G.N. de Vooys, Amsterdams rederijkersleven in het midden van de zestiende eeuw (Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 48 (1929), blz. 133 - 140). Op het titelblad staat, als plaats van afkomst: Thoolen; aan het slot: Jacop Awyts fecit. Het spel, dat ongeveer 850 regels telt, beschrijft hoe ‘Menschelyke Broosheyt’, een jongeman die naar zijn eigen getuigenis meer taveernen en bordelen dan kloosters en kerken bezoekt, en die verliefd is op ‘Swerelts Ghenuechte’, een ‘huere’ met zeven dochters (de zeven hoofdzonden), er toe gebracht wordt zijn lief in de steek te laten om ‘Tprofijt der Zielen’ te gaan zoeken. Uit de rijmen noch uit de woordvoorraad blijkt iets over een Zeeuwse afkomst; ook komt de naam Awyts in Toolse archivalia niet voor, maar noch het een, noch het ander behoeft een reden te zijn om de zo uitdrukkelijk vermelde Toolse herkomst in twijfel te trekken.

310 ‘Op den XVIIen November 97 hebben bailiu, borgemeesters ende schepenen collegiater vergadert synde voer hun ontboden Anthoni Leys als Prince van de Camer van Rethorica ende hem affgeyst de keure van de Camer van Rethorica bij ons verleent mitsgaders de wilkeure by henlieden gemaeckt ende hem Prince belast op de hoochste boete op syn poorterschap geen vergaderinge ter cause vande camer meer te houdene ende voerss. keuren opgesloten op den Stadthuise, van gelycke es ten zelfden dage mede in 't voorss. collegie ontboden Corn. Breijl, als knape van den voorss. camer ende hem op gelycke penen als boven belast die vande camer van Rethorica nyet meer te vergaderen noch in hunne camer noch elders, en heeft den vrss. Prince by eede verclaert, dat [in] de zelve camer sijns weten geen andere keuren en zijn als hy alhier overgelevert heeft’. - Mededeling van wijlen de heer C. Hollestelle, archivaris van Tolen. - De in deze resolutie bedoelde keuren zijn thans niet meer in het archief van Tolen aanwezig.

311 Stadsrekeningen van Tolen, 16 Juni 1614.

Sint-Maartensdijk

Dat ook Sint-Maartensdijk althans omstreeks het midden der zeventiende eeuw een rederijkersgilde heeft bezeten, schijnt te blijken uit een aantekening in de notulen van de kerkeraad van deze gemeente, van 19 Januari 1641: ‘gedeputeerden hebben oock verstaen, hoedat Esias Jansen hem seer schandelyk hadde vergrepen in Retoriccamer’ ³¹², maar het is het enige gegeven over dit gilde.

312 J. Was, in Nehalennia, 1850, blz. 235.

Oud-Vosmeer

Te Oud-Vosmeer bestond in het begin der zeventiende eeuw de kamer ‘De drie Koornairen’ onder de zinspreuk ‘Christus is 's mensch voedzel’. Nog wordt ter plaatse in het ambachtshuis een klaarblijkelijk van deze kamer afkomstig ruitvormig houten blazoen bewaard, waarop een heilige (Christus?) temidden van korenaren is afgebeeld, met het jaartal 1612 en

[p. 121]

de spreuk ‘'t Coren bloyt’. Het enige dat ons overigens van deze kamer bekend is, is dat in 1609 de overheid haar beval, haar spelen ter onderzoek voor te leggen aan rentmeester, baljuw en schepenen, en ‘in haare exercitien, zig te wagten van smadige vuyle en oneerlyke woorden’ of uitspraken die het geloof of het bestuur van de staat betroffen ³¹³.

313 Vgl. Kops, t.a.p., blz. 287, en Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, II, blz. 59. - Op het blazoen zijn de wapens van Zeeland, Vosmeer en Nassau afgebeeld.

Sint-Annaland

Aan de rederijkers van Sint-Annaland herinnert eveneens een ruitvormig houten blazoen, voorstellende Sinte-Anna, op wier schoot Maria is gezeten, die zelf het Christuskind op haar schoot houdt ³¹⁴. Het blazoen draagt het jaartal 1591 en de zinspreuk, ‘Altyt bet groeyende’.

314 Uit de wapenschilden, die in de vier hoeken zijn aangebracht, blijkt dat Charles van Bourgondië, heer van Sommelsdijk en Sint-Annaland, het schild heeft doen vervaardigen. Deze wapens zijn nl. die van zijn vier kwartieren: Bourgondië, Manuel de la Cerde, Werchin en Luxemburg. Aan de keerzijde is het volle wapen van Bourgondië afgebeeld.

Poortvliet

Een houten schild is ook het enige dat herinnert aan de rederijkerskamer ‘Wt rechter minnen’ van Poortvliet, die tot zinspreuk voerde: ‘Nec spe nec metu’. Dit blazoen, waarop de H. Catharina, de patrones der kamer, is afgebeeld, draagt behalve naam en zinspreuk nog het jaartal 1549, misschien het stichtingsjaar ³¹⁵. Over de lotgevallen van deze kamer is niets bekend.

315 Het werd vroeger op het sinds verdwenen rechtshuis, en wordt thans op het gemeentehuis bewaard. Het randschrift van het bord luidt: Katarina refulsit/virgo regalis fidei/merito specialis/jubar in [te]nebris M.V.D. (d.i. Catharina, een maagd van koninklijk geloof, door haar verdienste uitzonderlijk, als een morgenster heeft zij geschitterd in de duisternissen). - Is i.p.v. M.V.D. misschien M.D.V., d.i. 1505, te lezen?

Scherpenisse

Tenslotte noemen we op Tolen nog de kamer van Scherpenisse, waarvan echter weinig bekend is. Op het raadhuis van dit dorp berust nog een schilderijtje, klaarblijkelijk uit het begin van de zeventiende eeuw daterend, dat waarschijnlijk van dit gilde afkomstig is. Het stelt een herder voor, met zijn staf een wolf afwerend, die zijn kudde wil aanvallen, terwijl een tweede herder met zijn schapen de vlucht neemt. Wat van het randschrift rond dit bord nog leesbaar is, luidt:

Sy blijven hem gehecht Al sijn sij slecht van daden
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . con raden.

Wat ons niet veel wijzer maakt. Noch de naam, noch de zinspreuk van de kamer zijn bewaard gebleven.

Het eerste actenboek van de classis van Tolen en Bergen-op-Zoom (1584 - 1608) behelst verscheidene klachten van de kerkeraad van Scherpenisse over het optreden van de kamer. Ds. Symon Jansen legde op de classicale vergadering van 2 Juli 1590 ‘een seker schrift’ over, ‘dwelck hy gestelt hadde om over te geven aan de retoryck kamers (sic) van Scherpenissen daerin de sonden van batement speelen breeder gestraft worden’, maar de broeders, van mening zijnde dat Symon Jansen ‘de zonden van dien aengaende genoechsaem van den predicstoel gestraft hadde, dat hy daermede hem gequeten hadde, hebben het overgeven van eenich schrifte onnodich geacht’. Dat vermaningen van de kansel ook hier niet het minste succes hadden, blijkt uit het verslag van de classicale vergadering van 27 October 1607, waarin de vertegenwoordigers van de kerkeraad ‘hebben begeert het advijs des classis aengaende het spel der rethoryckers de welcke bestaen hebben tot Scherpenisse te selver dage niet alleen datmen het Avontmael des heeren wtreckte, maer ooc onder de predicatie een zeer enorm ende bespottelick spel streckende tot lasterynge vanden h. name Godes te spelen, hebben de broederen des classis voor advijs gegeven ende die vanden kerkenrade van Scherpenisse geraden om waert mogelic de copie vant voorsz. spel te becommen ende hen daermede te beclagen voor myne Ed. Heeren de Raden van Zeelant’.

[p. 122]

Jasper Bernaerds

Waarschijnlijk heeft zich in dezelfde tijd, omstreeks 1608, een uit Hondschoote in Frans-Vlaanderen afkomstige schoolmeester, Jasper Bernaerds gevestigd, die de rest van zijn leven in Scherpenisse schijnt te hebben doorgebracht waar hij althans in 1628 nog woonde. Bernaerds was een rederijker in hart en nieren, en de veronderstelling dat hij twintig jaar lang de factor van het gilde van dit dorp is geweest, is zeker niet te gewaagd. Hij was, als zovele anderen onder zijn land- en tijdgenoten, misschien nog als minderjarige jongen, naar het Noorden uitgeweken, woonde van 1596 tot 1603 met tussenpozen te Leiden en trok in die tussenpozen als soldaat in dienst van de Republiek ons land door. Op de een of andere wijze is hij in contact gekomen met de kring van Carel van Mander, en ‘Den Nederduytschen Helicon’ (1610) bevat een uitvoerige ‘Veldt-dichtsche t'saemspraeck’ ³¹⁶ van hem. We mogen aannemen dat hij in Leiden lid is geweest van de kamer der uitgeweken Vlamingen, ‘D'Oraigne Lelie’, en dat hij door toedoen van vooraanstaande leden van dit gilde Van Mander heeft leren kennen, op wiens dood hij een ‘Elegia oft claeghdichtsche tweespraeck’ ³¹⁷ dichtte. Een groot aantal andere gedichten, alle ondertekend met zijn zinspreuk ‘Ick HT (d.i. haet) bedrog(h)’, bevindt zich in een autograaf ³¹⁸. Men vindt er stichtelijke en bruiloftsliederen in, naamverzen op zijn kinderen, familieleden en vrienden, liederen op historische gebeurtenissen, refereinen, rondelen, sonnetten, elegieën op alle mogelijke onderwerpen en personen Nieuwjaars- en Meiliederen, morgen- en avondgebeden, geestelijke lofzangen, een kinder-morgen- en een kinder-avond-schoolgebed en nog veel meer, alles tezamen het bewijs van een onverdroten rijmelzucht. Nimmer verheft het werk van deze veelschrijver zich echter boven dat van de tallooze rederijkers die de zestiende en de zeventiende eeuw heeft gekend. De Renaissance-poëzie, die juist in zijn tijd en in de Leidse kring, waarin hij verkeerde, opkwam, heeft hem niet beïnvloed; zodra hij een andere versvorm dan die van het referein gebruikt, worden zijn verzen stroef en onregelmatig. Ook aan deze rederijker wordt bewaarheid, dat de Zeeuwse lucht klaarblijkelijk niet bevorderlijk is geweest voor de edele const van rethoriken.

316 Veldt-dichtsche t'saemspraeck, tusschen Konst-oeffenaer, ende Konst-beminder. - Den Nederduytschen Helicon (Haerlem, 1610), blz. 66 - 85. - Het gedicht is merkwaardig door de vele tientallen namen van dichters uit het begin der zeventiende eeuw, die het opsomt.

317 EIegia oft claeghdichtsche tweespraeck. - Epitaphien ofte graf-schriften gemaeckt op het afsterven van Carel van Mander (Leyden, 1609), blz. 31 - 39.

318 Dit 269 bladen tellende hs. bevindt zich in de Prov. Bibliotheek van Zeeland te Middelburg. Een opstel over deze verzameling, met enkele proeven eruit, verschijnt te zijner tijd in het thans tijdelijk gestaakte tijdschrift Sinte Geertruydtsbronne.
Bij het hs. is een ontwerp van Bernaerds gevoegd voor een blazoen van de rederijkerskamer van Scherpenisse: een hand die een zwaard vasthoudt, waarvan de punt naar boven is gekeerd, met het jaartal 1622 en het randschrift: Soo Scherp en is geen zweird tweesnijdig als Gods Woord (vgl. Hebr. 4:12).
Jasper Bernaerds was getrouwd met Anthonina Joosdr. Bostijns.

Zeeuws-Vlaanderen

Strikt genomen behoort de geschiedenis van de Zeeuwsvlaamse rederijkers maar zeer ten dele onder dit hoofdstuk en in dit boek te worden ondergebracht, aangezien ze zich bijna uitsluitend uitstrekt over een periode, waarin Zeeuws-Vlaanderen nog niet tot Zeeland kon worden gerekend. Alleen terwille van de historische samenhang wordt ze hier niettemin bijgevoegd.

Hulst

De oudstbekende kamer uit Zeeuws-Vlaanderen is ‘De Transfiguratie’ van Hulst ³¹⁹. Haar zinspreuk was ‘Reyne minne’, haar patroon Sint-Gomarus. Op H. Transfiguratiedag (6 Augustus, waarop de R.K. kerk de gedaanteverandering van Christus op de berg Thabor herdenkt) had deze kamer haar jaarfeest, dat door de aanwezigheid van andere kamers werd opgeluisterd, zoals in 1483 door die van Zaamslag. In 1467 wordt voor het eerst van het Hulsterse rederijkersgilde melding gemaakt, maar waarschijnlijk bestond het toen al vele jaren, zoals af te leiden valt uit het feit, dat in het genoemde jaar naast de oude kamer nog een nieuwe optrad. De eerste gaf op tweede, de jongere kamer op derde Paasdag een opvoering

319 Vgl. J. Adriaanse, Beelden uit het verleden van Hulst en zijn ambacht (Amsterdam, 1930), blz. 70, 78, 79, 108.

[p. 123]

voor het volk. Misschien zijn deze beide gilden later versmolten; we horen in het vervolg althans maar van één gilde, dat wanneer het bij name genoemd wordt ‘De Transfiguratie’ heet

In 1478 was Jan Quisthout ³²⁰, prochiepape van Sint-Pauluspolder, prins van de rederijkers van Hulst. In de stadsrekeningen van dat jaar lezen we, dat hij ‘vele scoendre ghenouchghelicke spelen van de retoricke ghemaect heeft den ghesellen van ghenought van deser stede, die te Luevene ende andersins ghespeelt hebben ghezijn, daer zi vele heere (eer) ende prys mede begaen hebben’ ³²¹. Op tweede Paasdag 1481 speelden de rederijkers op de markt ‘de materie’ die ze te Bergen-op-Zoom gespeeld hadden ³²².

Toen op 23 December 1482 Maximiliaen vrede sloot met Frankrijk, werd dit de daaropvolgende Zondag en Maandag en bovendien op Dertiendag (Driekoningen 1483) te Hulst ‘solempnelicke gheviert’, waarbij de ‘ghesellen van rethorycke’ van de stad ‘speelden ende abatamenten ende al tvolc ghemeenlic verhoeghden ende verbliden’. De overheid schonk hun daarvoor vier kannen wijn. Bij deze gelegenheid waren ook de rederijkers van Zaamslag in Hulst ³²³.

Op 7 September van ditzelfde jaar schreef ‘De Transfiguratie’ een prijskaart uit, waarin ‘prinche, facteur, deken ende besorghers, guldebroederen vander Rethorijcken binnen de stad van Hulst, dienende Gods waerdichste transfiguratie voor onsen patroon, met mijnen heere Sinte Gummaer’ alle rederijkers uitnodigden tot ‘eene feeste ende prijs van der edeler consten der Rethorijcken, na onse cleene macht ende vermoghen, te houdene in onse stede van Hulst, tsondaechs naer sinte Bavon dach, twelcke zijn zal den v^en dach van octobre eerstcomende’. De kamer, die ‘tonsen taneele-feeste ende spele ons speelwijs tooghen oft bewijzen zal de alderscoonste ende beste materie, die wel spelende, van God, Marien, ons Heeren transfiguratien ofte van eenighen andren sancten ofte sanctinnen, gheestelic of werelic, te toecomste des werelts ofte thende des werelts, van der blijscap des eewichs levens, ofte van der droufheit of pijnen der hellen, van den Ouden Testamente ofte Nyeuwe, scriftuerlic, natuerlic of figuerlic, exemplen ofte poetrye, ofte alsulcke materien als elc van hemlieden begrijpen wille ofte can, thuwen wille, lanc zijnde v^c niet min vi^c niet meer, nyen ghemaect, noyt ghehoort ofte ghezien, het zy by moralisatien oft andersins, op een materie beghinnende ende op de zelve vulhendende, dit best doende zal ontfangen van ons, ende hem zal worden ghepresenteert, als over best ghedaen hebbende van den principalen spele van zinne, over den hooghsten prijs, een schoonen rijckelijk zilveren cop, weghende een maerc zelvers, zonder tfaitsoen ende tgoud’. De overige prijzen bestonden uit zilveren schalen, een zilveren pen, een verguld-zilveren beeld van Sint-Barbara, en voor de kamer die ‘met hem bringhen zal den ghenoughlicxsten zot, daer men aldermeest ghenouchten ende boerden af hebben zal, ende tfolc bequamelicxste doet lachen’, een zilveren zot ³²⁴.

Op 5 October 1483 en volgende dagen had het landjuweel plaats. Aanwezig waren de rederijkers van de ‘Fonteyne’ en die van ‘Saincte Barbele’ (Sinte-Barbara) van Gent, die van Aalst, Mechelen, Dendermonde, Sluis en de ‘broeders rethorisinen van Zaemslacht’, ‘onse gheburen die ooc een scoen spel speelden’. Ook was aanwezig de ‘abt van de stede van Axele, die ooc hier quam met vele volxs omme de ghenouchte van de spelen te vermeersene (vermeerderen) ende scoenen staet ooc hilt met alle zinen gheselscape’, wat de stad op twaalf kannen wijn kwam te staan ³²⁵.

In 1495 kwamen de rederijkers van Hulst batementen te Aksel ‘ter feeste van minen heere den abt deser stede’ ³²⁶. In 1496 waren ze op het grote

320 Zie over hem: N.N.B.W., VI, kol. 1156 - 1157 (J. Fruytier). Hij was in 1467 kapelaan te Hulst en maakte met ridder Joost van Ghistele, heer van Aksel, de reis mee naar Palestina, Indië, Perzië enz., die deze edelman tussen 1481 en 1485 ondernam.

321 Uit de stadsrekeningen van 1478 medegedeeld door F. Caland in de Navorscher, 32 (1882), blz. 67 - 68.

322 Stadsrekeningen van Hulst. - Er bestond klaarblijkelijk een vrij druk verkeer tussen Hulst en Bergen-op-Zoom. Op derde Paasdag van hetzelfde jaar zongen de zangers van Bergen te Hulst in de kerk (t.a.p.), en daags na Sacramentsdag (dus op 28 Mei) speelden de Bergse ‘gesellen van rethorike’ er op de markt een spel van Sinte-Geertruydt - H. Levelt, De ‘gesellen der Vroeghdenbloeme’ te Bergen-op-Zoom (Sinte Geertruydtsbronne 1 (1924), blz. 17).

323 Het bovenstaande uit aantekeningen uit de rekeningen van Hulst, medegedeeld door F. Caland in: Geschiedkundige bijzonderheden van Zaamslag (De Navorscher, 29 (1879), blz. 134 - 136).

324 J.F. Willems heeft deze ‘Pryskaerte van de rederykkamer der stad Hulst’ uit de archieven van Oostvlaanderen afgedrukt in Belgisch Museum, 4 (1840), blz. 411 - 418. Een der aan dit stuk hangende zegels, die bij dit art. zijn afgedrukt (tgr. blz. 418) stelt ongetwijfeld het blazoen van de kamer voor: een pot, waaruit drie (hulst) takken oprijzen, tussen de letters R(eyne) M(inne).

325 De Navorscher, 29 (1879), blz. 135.

326 T.a.p., blz. 136.

[p. 124]

landjuweel te Antwerpen, waar ze ‘voor gratie ofte mysterie’ het spel van ‘die bloetstortinghe’ speelden. Voor ‘'t schoonste incomen te lant’ kregen ze een prijs: ‘twee schalen ende eenen roosen hoet’ ³²⁷. Op het grote schietspel, dat in 1498 te Gent werd gevierd, hadden die van Hulst rederijkers ‘in 't zotte’, dus narren, meegebracht ³²⁸. Eerst in 1528 horen we vervolgens weer van de Hulsterse rederijkers, die in de in dat jaar gehouden Pinksterommegang ‘speelwijs beleeden de passie ons Heeren’ ³²⁹.

Zoals ook wel elders (o.a. in Middelburg) gebruikelijk was, moesten de rederijkers van Hulst samen met de schutterijen wacht houden. Een ordonnantie van de magistraat van 19 Januari 1572 beveelt dan ook ‘alle gulde broeders ende confrerien van schutteryen, mitsgaders die van de Transfiguratie deser selve stede, ende elck van dien bysondere’ zich terstond ter beschikking te stellen van de heren van de wet, zodra er enig oproer zou ontstaan onder de bevolking ³³⁰.

Uit de laatste decenniën van de zestiende eeuw zijn ons geen berichten over het gilde overgeleverd. De troebele tijden hebben waarschijnlijk tijdelijk aan zijn werkzaamheid een einde gemaakt, maar als tijdens het Bestand Hulst een rustiger periode tegemoet gaat, duikt het weer op. Zo lezen we, dat het in 1614 een opvoering gaf van ‘de historie van den rijken vrek’, en als toegift daarbij een spel van ‘Hope, Liefde en Vrede’ ³³¹. Daarna horen we dan nog, dat in 1621 het reglement van de kamer, dat op rijm was gesteld, vernieuwd werd ³³². Alle latere berichten ontbreken.

327 Medegedeeld door J.F. Willems in Belgisch Museum, 1 (1837), blz. 152.

328 Van Duyse, t.a.p., I, blz. 60.

329 Adriaanse, t.a.p., blz. 78 - 79.

330 Jacob van Lansberghe, Beschryvinge van de stadt Hulst (Rotterdam, 1692), blz. 218.

331 Adriaanse, t.a.p., blz. 108.

332 Van Lansberghe, t.a.p., blz. 216: ‘Tegenwoordig is deselve broederschap in ongebruyck, dan is my, onder enige papieren hun rakende, vertoont geweest een reglement by deselve gemaekt, en verniewt in den jare 1621., alles in rijm gestelt’.

Zaamslag

Uit de stadsrekeningen van Hulst van 1482/83 ³³³ blijkt, dat ook Zaamslag destijds een rederijkerskamer had, die te Hulst de viering van de vrede met Frankrijk kwam opluisteren. Ook waren de ‘retorisinen van Zaemslacht’ met hun factor Anthonius op 9 Augustus 1483 in Hulst op het jaarfeest (dat dit jaar drie dagen was uitgesteld) van de ‘Transfiguratie’ ³³⁴. Overigens is ons van dit gilde niets bekend, zelfs niet de naam.

333 Caland, Geschiedkundige bijzonderheden van Zaamslag, t.a.p., blz. 134 - 136.

334 Ze kregen er vier kannen wijn voor, waarvoor de rekening een post van £ 5 bevat.

Aksel

Beter zijn we ingelicht over de rederijkerskamer van Aksel ³³⁵, ‘De vier melcteelen’ (ook wel ‘De vier melkstoopen’), onder de zinspreuk ‘Godt ontcommer elcx herte’ ³³⁶. Sinte-Barbara was haar patrones. De stadsrekeningen spreken echter enkele keren van de ‘ghesellen van retorijck van S^te On (t) commers’, wat aan een tweede kamer doet denken. Aannemelijker is, dat in verband met de zinspreuk der kamer het gilde ook aan Sinte-Ontkommer was gewijd, misschien ook eerst aan de ene, later aan de andere heilige. Sinte-Ontkommer (Sinte-Wilgefortis) was in de oude abdijkerk van Aksel afgebeeld, en genoot er dus klaarblijkelijk bijzondere verering.

De oudste stadsrekening van Aksel (1492 - 1493) maakt melding van ‘batementers ende andere spellieden, die te Paesschen speelden ende ghenouchte maecten’, waarvoor ze drie kannen wijn ontvingen ³³⁷. In 1493/94 kwamen de Goese rederijkers te Aksel battementen ter gelegenheid van de jaarlijkse processie, die omdat de kerk van Aksel een abdij was, hier met groter pracht en praal dan elders werd gehouden. In 1496 was de kamer van Aksel op het landjuweel te Antwerpen; ze kwam er met het twaalfde lot aan de beurt om te spelen en vertoonde voor gratie of mysterie ‘Dat Godt menschelijck vleesch ontfinck’, met welk spel ze twee schalen en een rozenhoed won ³³⁸. De stad kwam het gilde met de niet geringe som van £ 30 tegemoet in de kosten en onthaalde het bij zijn terugkomst op wijn. Op Lichtmisdag van hetzelfde jaar en ook tijdens de Paasdagen hadden de rederijkers te Aksel zelf gespeeld, en eveneens op de Zondag vóór Vastenavond, ‘ter feeste van mijnen heere den abt deser stede’. Bij die gelegenheid waren er ook rederijkers uit Hulst komen batementen.

Ook de rekeningen uit de volgende jaren maken herhaaldelijk melding van het optreden der Akselse rederijkers, op Lichtmisdag, Vastenavond of de Zondag daarvóór en tijdens de Paasdagen. In 1503/04 speelden ze bovendien op Sinte-Ontkommer (20 Juli). In 1505 waren ze met hun prins Jan Picans in Bergen-op-Zoom, waar ze een esbattement opvoerden. Toen op Vastenavond 1506 de koning der zotten optrad, kreeg hij een gratificatie, en toen op Vastenavond 1508 Jan Scolpaert ‘zijn conincfeeste van de sotten hilt’, kreeg hij daar twee kan wijn voor. In 1516/17 ging het gilde naar Brugge en speelde er in de rederijkerskamer; daarentegen kwamen de ‘Barbaristen’ van Gent in datzelfde jaar te Aksel in de processie spelen. In 1519/20 kreeg de factor Wulfaert Weysse ‘voor tmaken ende stellen van de spele ende sprake van de sybillen, van de joden, van de drie coninghen ende ander personen van de processie ende ommeganck’ twee kan wijn.

Toen in 1524/25 feest gevierd werd ‘ter blischepe van de victorie die de K. M. ons ghenadige Heere hadde int vangen van den coninc van Vrancricke’ verleenden de rederijkers daarbij hun assistentie, die met zestien kan Rijnwijn werd gehonoreerd. In 1527/28 kwamen de factor en diverse gezellen van de rederijkerskamer van Tielt te Aksel ‘antieren en retoricke met de retorisinen deser stede’; in 1528/29 ging de kamer van Aksel op haar beurt in de jaarprijs van rethorica te Werneke spelen. Ook toen in 1537/38 Karel V en Frans I vrede sloten, voerde men uit vreugde daarover te Aksel esbattementen op, waarvoor de rederijkers twaalf kan wijn kregen ³³⁹.

335 Vgl. De oudste stadsrekening van Axel. Aug. 1492 - 25 Aug. 1493. Medegedeeld door F. Caland (Kronijk van het Hist. Gen., 24 (1868), blz. 312 - 434; hierin vooral blz. 394 - 397).

336 Caland noemt als de zinspreuk der kamer ‘in broederlijcke liefd’ (t.a.p., blz. 394), ik weet niet op grond waarvan. - Het blazoen van de kamer is afgebeeld in de aanstonds te noemen Spelen van zinne (Ghendt, 1539), blz. 66 v° en in de in noot 351 te noemen herdruk van Van Dis en Erné, blz. 160. Men vindt er een bloeiend kruis, de vier melktelen, een miskelk, een hart en het wapen van Aksel op voorgesteld.

337 Caland, t.a.p., blz. 334.

338 Medegedeeld door J. F. Willems in Belgisch Museum, 1 (1837), blz. 150, 152.

339 Vgl. voor al het bovenstaande Caland, t.a.p., blz. 394 - 397.

Jacob de Hont

In het begin van de zestiende eeuw was Jacob de Hont (Jacobus Canis) (1487 - 1527) ³⁴⁰, pastoor te Aksel, deken van het gilde van Sinte-Barbara. Geboren te Aksel in 1487 werd hij al op jeugdige leeftijd door Marie van den Berghe, vrouwe van Aksel (†1500) met de kapelrij van deze stad begiftigd. In 1510 werd hij tot priester gewijd; bovendien was hij organist van de kerk. In 1517 en 1518 was hij deken van het gilde van Sinte-Barbara, en niets ligt meer voor de hand dan aan te nemen, dat hij in deze kamer het merendeel van de gedichten heeft voorgedragen, die hij heeft verzameld in een lijvige autograaf, waarin hij ook zijn ‘Liber de multiloquio’ opstelde, een kroniek van Vlaanderen over de jaren 621 - 1525, grotendeels ontleend aan de ‘Cronike van Vlaenderen’. In dit historische proza heeft pastoor De Hont allerlei gedichten ingelast, die deels zijn eigen werk zijn, deels dat van zijn voorganger Anthonis Stalin, die tussen 1430 en 1475 als pastoor van Aksel wordt vermeld ³⁴¹.

Dichters bij Gods genade waren geen van beiden. De Hont verzekert herhaaldelijk dat dichten voor hem maar tijdverdrijf is, en geen ander doel had dan ledigheid en verveling te verjagen ³⁴². De overgrote meerderheid van zijn gedichten is half in het Latijn, half in het Vlaams gedicht en herinnert in dat opzicht aan de vagantenpoëzie. Ze tonen ons hun dichter als een Pater Goedleven, liefhebber van een goede pot bier en een goed glas wijn. ‘Qui bona vina bibit, Paradisum tutus ibit’ ³⁴³ verzekert hij zelfs, maar in de mond van een priester, zelfs van een middeleeuwse, zal deze uitspraak wel meer op rekening van grootspraak dan van de theologie moeten worden gesteld. Want De Hont was behalve rederijker dan toch

340 Vgl. Leonard Willems, De Axelsche rederijkersgilde van Sinte Barbara en haar deken Jacob de Hondt (1487 - 1529) (Versl. en meded. d. Kon. Vlaamsche Ac. voor taal- en letterk., 1920, blz. 973 - 991); Middelnederlandsche gedichten en fragmenten, uitgegeven door Napoleon de Pauw, II (Wereldlijke gedichten) (Gent, 1914), blz. 313 - 421: Vlaamsche en Latijnsche rijmen van Anthonis Stalin en Jacob de Hont, pastoors van Axel. - Het hs. behoorde aan mr. L. van Hoorebeke, advocaat te Gent.

341 De Hont nam in zijn hs. o.a. vele Latijnse vertelsels, Latijnse rijmdichten en Vlaamse gedichten van hem op, maar bijna nooit is met zekerheid uit te maken, wat van Stalin en wat van hemzelf is. De aanstonds te noemen proeven van hun dichtkunst zijn naar alle waarschijnlijkheid echter van De Hont, terwijl de tijdgedichten (incarnatioens, enz.) vooral van Stalin schijnen te zijn.

342 Leonard Willems, t.a.p., blz. 986.

343 De Pauw, t.a.p., blz. 369.

[p. 126]

ook nog pastoor, en in deze functie acht hij het zijn plicht om nu en dan ook een moraliserende toon aan te slaan in zijn verzen, alle mogelijke zonden en ondeugden, die voor het menschelijk hart op de loer liggen, te bestrijden, te waarschuwen tegen de vrouwen, de kaarten en de teerlingen. Diep gaat zijn moraal overigens niet, meestal bepaalt hij zich tot het opsommen van deugden en ondeugden zonder meer. In zijn simpele volkswijsheid doet hij soms denken aan Cats.

Wat brinct meer onrusten in steden
Dan hooverdie, nijt ende ghierichede?
Bij dese drie, na mijn verstaen,
Es menighe stede te niete gheghaen ³⁴⁴.

In hetzelfde genre is een rijm als het volgende:

Die hoogher wil vlieghen dan hij vermach,
Die compt dickent in een quaet bejach,
Als Ycarus dede, die vlieghen begaerde,
Hij verbernde zijn vloghen ende viel doot op d'aerde ³⁴⁵.

Of dit half-Latijnse, half-Nederlandse, macaronische gedicht:

Noli dicere omnia que scis,
Het mochti te laste commen;
Nec credere omnia que audis,
Ten soude di niet vromen;
Nec revelare omnia que vides,
So en doeste niemans scaempte;
Nec facere omnia que potes,
Di mocht er of commen groote blaempte ³⁴⁶.

De gedichten van Stalin en De Hont zijn in de eerste plaats geschreven bijwijze van tijdpassering en als wapen tegen de zonde der verveling. Literaire betekenis bezitten ze niet, maar ter kenschetsing van de geest van de tijd, waarin ze ontstonden, zijn ze niet zonder belang.

344 T.a.p., blz. 327.

345 T.a.p., blz. 342.

346 T.a.p., blz. 367.

Aksel op het Gentse landjuweel

In 1539 was de kamer van Aksel op de feesten van de ‘Fonteine’ van Gent, in April op het refereinfeest, in Juni op het landjuweel. Op de vraag voor de refereinen in 't vroede: ‘Wat dier ter waerelt meest fortse verwint’, antwoordden de Akselnaren met: ‘Christum als mensche’ ³⁴⁷. De vraag in 't zotte: ‘Wat volck ter waerelt meest zotheyt tooght?’ was voor de kamer aanleiding om de zeden der geestelijkheid aan te vallen:

Int tooghen van zulcx noyt en was ghehoort,
Als dolende gheleerde stellen voort,
Zy ons met soberheyt onderwyzen,
En zy drijncken daghelicx al versmoort
Leerende paeys, en maken zelf discoort,
Ooc zegghen zy, schuwt soverspels afgryzen,
Nochtans zy zelve loopen en byzen
Met vrauwen, alzoomen daghelicx ziet,
Zy leeren ons den armen spyzen,
Zelve en ghevenze een myte niet,
Zy zijn ghierigh en vreck, hoort dit bediet,
Dus de gheleerde den zin duervloghen
Verdoolt int verstant meest zotheyt toghen ³⁴⁸.

347 Refereynen int vroede,... int zotte,... int amoreuze,... vertooght binnen Ghendt... 1539 (Ghendt, 1539), blz. C 4 v° - C 6 r°.

348 T.a.p., blz. H r°.

[p. 127]

Ook aan de refereinwedstrijd in 't amoureuze nam de kamer deel met een referein op de opgegeven stokregel: ‘Och moght icze spreken, ic waer ghepaeyt’, een lied dat de ontmoeting van een jonggezel en een mooie vrouw beschrijft, die echter, als eenmaal Hero en Leander, door de rivier wreed gescheiden worden ³⁴⁹.

Op het Gentse landjuweel, dat in Juni 1539 werd gehouden, werd de vraag gesteld: ‘Welc den mensche stervende meesten troost es?’ Op enkele uitzonderingen na antwoordden alle kamers in reformatorische zin, ook die van Aksel ³⁵⁰. In het zinnespel ³⁵¹, waarin Aksel haar antwoord had ingekleed, legt Vierigh Apetijt de vraag voor aan Dyversche Opynye, maar zijn antwoorden, ‘tgheloove en tdoopzele’, ‘die belofte Gods’, ‘Gods groote ontfermhertighede’, ‘des menschen verdienste’, ‘de verdienste Christi’, ‘Gods milde gracye’, ‘den strael der godderlicker liefte’, worden stuk voor stuk door Vierigh Apetijt weerlegd. Dan komt op het gebed tot God Schriftuerlic Verstandt, die het juiste antwoord brengt:

Paulus die zeght: wy betrauwen ons zo wel,
Want wy hebben een goe consciencye.
Ooc zeght hy voort naer ons intencye:
Ic ben naerstigh om hebben, maerct wel dit slot,
Een oprechte conscyencye voor God
En voor de creatuere naer ons wenschen.
Ooc zeght sent Ian van dusdanyghe menschen,
Sprekende omme des zins verhooghen al:
Wy weten, als de Heere hem vertooghen zal,
Dat wy hem zullen ghelijc zijn en hem zyen
Zullen, ghelijc als hy es dits claer belyen ³⁵².

Dyversche Opynye vraagt hem:

Schriftuerlic, wat zeght ghy van tgheloove
En van goede hoope, dits niet gheqwist vry,
En alder meest vander verdienste Christi,
Vander liefde en donfermhertighede
Gods en vander verryzenesse mede?
Dits al grooten troost naer onzen propoosten ³⁵³.

Maar Schriftuerlic Verstandt antwoordt:

Deze en zullen al den mensche niet troosten,
Ten zy dat hy heift, verstaet al nu dit snel,
Een goe consciencye gherust zeer wel.
En daer die niet en es, hier op zo gloost fijn,
En magh tgheloove daer gheenen troost zijn.
Hope, verdienste, ontfermhertighede,
Belofte, liefde, bloet, ia Christus mede
En zijn al gheenen troost, dit my wel verstaet,
Der ongheruster consciencyen qwaet,
Want zy hier noch hier namaels troost en verbeyt,
Maer al dat wreet es, zoo de wyze man zeyt.
Ooc genereirtse qwa desperacye,
Den meesten ontroost in tstaervens stacye
Diemen peynzen magh binnen sdoodts foreesten;
En by contrarye zo es den meesten
Troost zuver gheruste consciencye goet;
Gheenen ontroost en heift zou, zijt dit wel vroet,
Dus moet dit boven allen troosten ryzen ³⁵⁴.

349 T.a.p., blz. M 3 r° - M 5 r°. - In de bundel: Tprieel der amoreusheyt met d'epistel der minnen (Rotterdam, 1596), blz. A 4 r° - A 5 r°, is een referein opgenomen, dat hiervan kennelijk een bewerking is. Hele regels zijn letterlijk overgenomen, andere met varianten, en het geheel volgt het Akselse referein op de voet.

350 Vgl. Van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw, t.a.p., blz. 33 - 87. - Een andere mening wordt voorgestaan door Van Mierlo (zie o.a. Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, II, t.a.p., blz. 366 - 369), die het ketterse karakter van deze spelen verwerpt.

351 Spelen van zinne... binnen... Ghendt... vertooght (Ghendt, 1539), blz. R 3 v° - T 2 v°. - Ook in de herdruk van deze bundel: De spelen van zinne vertoond op het landjuweel te Gent van 12 - 23 Juni 1539. Uitgegeven en toegelicht door L. M. van Dis en B. H. Erné, I (Groningen, Batavia, 1939), blz. 160 - 176. - De aanhalingen hieronder zijn uit deze herdruk. - Een inhoudsoverzicht van het spel vindt men bij Van Dis, t.a.p., blz. 67 - 69.

352 De spelen van zinne, t.a.p., blz. 168.

353 T.a.p., blz. 170.

354 T.a.p.

[p. 128]

Een viertal ‘toochen’ brengen in beeld wat Schriftuerlic Verstandt heeft uitgelegd: het sterfbed van de aartsvader Jacob, de zeven Maccabaeen, gereed om te sterven, Christus aan het kruis tussen de beide moordenaren, en Stephanus' steniging.

Het zinnespel van Aksel, onbeholpen van taal en stijl en zonder enige letterkundige verdienste, is evenals bijna alle andere spelen uit deze bundel doortrokken van ketterse ideeën ³⁵⁵, en bewijst daarmee dat ook hier, als overal elders in Vlaanderen, de geesten rijp waren voor de gedachte der Reformatie, die op het punt stond om door te breken. Enkele maanden na de Gentse spelen werd in Middelburg ‘Den Boom der Schriftueren’ opgevoerd, waaruit de wens tot zuivering van de leer, in of buiten de kerk, al even onverholen opklonk. Maar dezelfde hervormingsgezindheid, die hier en elders de weg bereidde voor de leer van Luther en Calvijn, droeg ook hier de kiemen in zich van de ondergang der rederijkerij. Nog enkele tientallen jaren vinden we sporen van hun optreden, en dan maakt naar alle waarschijnlijkheid de politieke omwenteling van de zestiger en zeventiger jaren een eind aan hun bestaan. In de stadsrekening van 1549/50 worden Martijn Brant en Lieven Heynderssen genoemd als ‘facteurs van de Rethorice’, en er is sprake van spelen, die ze in deze functie hadden gedicht. Op Pasen van 1556 gaven de rederijkers een uitvoering, en dit is het laatste wat we over hen horen ³⁵⁶.

355 Van Dis, t.a.p., blz. 69.

356 Caland, t.a.p., blz. 397. - De eveneens t.a.p. genoemde ‘speelkinderen’ die op Vastenavond van hetzelfde jaar ‘speelden ende vertooghden zekere comedie in latyne ende andere esbatementen’ zullen misschien leerlingen van de Latijnse school zijn geweest, die in Aksel, ofschoon ons daarvan uit deze tijd niets van bekend is, ongetwijfeld zal hebben bestaan.

Sluis

De rederijkerskamer van Sluis voerde de naam van de ‘Distelbloem’, met de zinspreuk ‘Van 't oude nieuw’ ³⁵⁷. Ze bestond in elk geval in de laatste jaren van de vijftiende eeuw, want in 1496 was ze op het landjuweel van Antwerpen aanwezig, en speelde er ‘Dat Godt menschelijck vleesch ontfinck’, voor welk spel ze een schaal en een ‘roosen hoet’ ontving ³⁵⁸. Maar misschien bestond ze al veel eerder, zelfs nog vóór de Middelburgse kamer het ‘Bloemken Jesse’. Nog op het laatst van de achttiende eeuw immers berustte in het archief van Sluis een ‘Nieuw spel- ofte comedie-boeck’ van een zekere Cornelis Sarreau, dat uit 1427 dateerde ³⁵⁹. Is deze Sarreau factor van de Sluise rederijkers geweest? In dat geval zou het landjuweel, dat in 1441 of 1442 te Sluis werd gehouden, maar waarover ons verder geen bijzonderheden bekend zijn, ook door de rederijkers georganiseerd kunnen zijn, en behoeven we niet aan een feest van het schuttersgilde te denken ³⁶⁰. Bij gebrek aan gegevens kunnen we het hierin echter niet verder brengen dan tot een gissing.

Gedurende de hele zestiende eeuw horen we van deze Sluise kamer niets meer; eerst in 1613 duikt het gilde weer in de geschiedenis op. In dat jaar was het, o.a, met het Middelburgse gilde, te gast op het landjuweel van de Brabantse kamer ‘'t Wit Lavender’ te Amsterdam. Op de vraag: ‘Wat 's d'oorsaeck meest, waerom 't verkeerde werelts rond, Sich waenwijs so bedrieght, en bloeyd in alle sond?’ antwoordde de kamer bij monde van Gilles van Mullem (zinspreuk: Van 't ouwe 't nieu) ³⁶¹, klaarblijkelijk haar factor. Het zal een schrale troost voor de kamer en Van Mullem zijn geweest, dat ze alleen de prijs ‘vant verst coment’ heeft gekregen.

Ook op het Vlissingse rederijkersfeest van 1641 was de kamer van Sluis verschenen. Haar factor, ditmaal Zeger Moyaert (zinspreuk: 't Best is goet), antwoordde op de vraag: ‘Wat oeff'ningh is elck best, en nodighst voor 't gemeen’ met: ‘De waere oeff'ningh van der godtsaligheydt’ ³⁶², en nam ook aan de andere wedstrijden, zelfs die van het kniewerk deel. Met dat al kreeg de ‘Distelbloem’ geen enkele van de uitgeloofde prijzen.

De kamer bestond nog in 1683, toen het Bleiswijkse gilde in zijn uit-

357 In de bibliotheek van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde te Leiden (hs. 372) is een ‘Beschrijving der afbeelding der 5 geschilderde vierkante borden van Rhetorica, hangende op de Verbodskamer voor de schouwe te Sluis’. Een daarvan draagt het jaartal 1598, een ander 16... (de andere cijfers zijn uitgesleten). - Deze borden zijn niet meer in Sluis aanwezig.

358 Medegedeeld door J. F. Willems in Belgisch Museum, 1 (1837), blz. 153.

359 Vgl. J.H. van Dale in de Navorscher, 3 (1853), blz. 98. - Het hs. was volgens Van Dale nog in 1775 aanwezig; het is thans onvindbaar.

360 Vgl. Van Duyse, t.a.p., I, blz. 16, 17.

361 Antwoort op de vraghe, uytghegeven by de Brabandsche reden-rijck camer 't Wit Lavender, uyt levender ionst tot Amsterdam (Amsterdam, 1613), blz. C 3 v° - C 4 r°. - Dezelfde rederijker kwam ook voor het gilde uit met een referein (op de stok: De sulcke die zijn dwaes, en d'werelt achtse wijs), blz. L v° - L 2 r°, en een liedeken, blz. S 2 r° - v°.

362 Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. L 2 r° - v°. - Van hem was ook het referein op de regel: ‘Geluckigh is het landt, daer sulcke volck'ren woonen’, blz. Aa 2 r° - v°, en het lied op de regel: ‘Die God heeft tot sijn hulp, geen dingh hem hinder doet’, blz. Kk 3 r° - v°. Ook was Sluis een van de vijf kamers die bij monde van hun factor deelnamen aan de wedstrijd voor het kniewerk, op de stok: ‘'t Is 't werck van Godes geest te roepen Abba Vader’, blz. Ss 2 v° - Ss 3 r°.

[p. 129]

nodigingskaart voor zijn landjuweel ook dat van Sluis noemde onder de nog bestaande rederijkerskamers ³⁶³. De ‘Distelbloem’ is evenwel niet in Bleiswijk verschenen, en ook verder bewaart de geschiedenis het diepste stilzwijgen over haar.

363 Apollus lust-hof (Delft, 1684), blz. A 4 v°.

Hengsdijk

Aan de rederijkers van Hengsdijk tenslotte herinnert alleen nog een blazoen ³⁶⁴, dat aan de ene zijde het wapen van de gemeente draagt met het jaartal 1630 en een monogram, waaruit de letters E, M en G zijn te lezen, terwijl de andere zijde een klaarblijkelijk symbolische voorstelling ³⁶⁵ vertoont, met het randschrift: ‘'t Is de edele fleur, soet van geur, in hengst-dijck, reidrijck ³⁶⁶, 1766’. Hieruit de gevolgtrekking te maken dat Hengsdijk in 1630 een rederijkersgilde kreeg of al bezat, dat in 1766 nog bestond of weer opnieuw tot leven werd gebracht, schijnt niet te gewaagd. Het blazoen is overigens het enige bewijs van het bestaan van een rederijkersgilde in dit dorp.

Er zullen zeker ook in andere dorpen van Zeeuws-Vlaanderen in de Middeleeuwen of daarna rederijkerskamers hebben gebloeid, in Sint-Anna-ter-Muiden en Aardenburg, in Oostburg en Kadzand en andere oude dorpen, die toen het Zwin nog bevaarbaar was, mee hun aandeel hadden in de rijkdommen, die van alle windstreken naar de rijke koopstad Brugge werden toegevoerd. Dat ons over al die kamers hoegenaamd niets bekend is, bewijst eens te meer hoe onvolledig en gebrekkig onze kennis is van het merkwaardige instituut der rederijkersgilden, en hoe we ons slechts uit enkele schaarse gegevens een voorstelling kunnen maken van de plaats, die deze gilden in het volksleven en de kulturele ontwikkeling van ons voorgeslacht hebben ingenomen.

364 Het berustte vroeger in de R.K. pastorie van Hengsdijk, en is sinds enkele jaren in het Bisschoppelijk museum te Breda.

365 T.w. twee aaneengekoppelde rode vazen in hartvorm, uit elk waarvan zich een tak van een distel buigt, die eindigt in een bloem. Daarboven in wolken twee engeltjes die een gouden stralenkrans vasthouden, waarbinnen op een blauwe achtergrond het teken I H S en daaronder drie nagels.

366 Sic. Lees: reedrijck of vrederijck?

Algemene beschouwingen

Uit de wordingsgeschiedenis van de Zeeuwse rederijkerskamers is het duidelijk, dat deze meer Vlaams georiënteerd konden zijn dan de Hollandse. Inderdaad is dit in zoverre het geval, als de Zeeuwse, zomin als de Vlaamse, het instituut van keizer hebben gekend, dat alle Hollandse kamers, de oudste uitgezonderd, naderhand hebben ingesteld. In hoeverre de Zeeuwse kamers overigens onder directe invloed van de Vlaamse ontstaan zijn, blijkt niet. Waarschijnlijk heeft het een of andere Vlaamse of Brabantse rederijkersreglement als voorbeeld gediend voor dat van de Middelburgse kamer, maar we weten niet welk. Men zou mogen verwachten dat het statuut van de Middelburgse kamer op haar beurt het voorbeeld is geweest van dat der andere Zeeuwse kamers, en inderdaad is althans de ordonnantie van 1484 gelijkluidend met en op dezelfde dag uitgevaardigd als die voor de kamer van Reimerswaal. Andere reglementen uit deze tijd ontbreken echter, zodat een nadere vergelijking zich aan onze waarneming onttrekt.

Opmerkelijk is, dat de Middelburgse kamer nooit een landjuweel schijnt te hebben uitgeschreven. Vergelijkt men haar activiteit met die van de Vlissingse kamer, dan blijkt de laatste veel intenser te zijn geweest. Het is mogelijk dat de bevolking van Vlissingen democratischer was dan die van Middelburg, en dat dit zich ook in de deelneming aan het rederijkersleven geopenbaard heeft. De beide belangrijkste Zeeuwse rederijkers - juister: in Zeeland levende rederijkers - Jeronimus van der Voort en Joos Claerbout, behoorden beiden tot de Vlissingse kamer.

Vergelijkt men het rederijkersleven in Zeeland met dat uit Holland, dan constateert men dezelfde verhouding als tussen de letterkunde in 't alge-

[p. 130]

meen van beide gewesten. Ook wat de rederijkerij betreft is Zeeland verreweg de minste van de twee. Figuren van het gehalte van een Louris Jansz zoekt men er tevergeefs. ‘Den Boom der Schriftueren’ bleef niet terwille van zijn letterkundige, maar uitsluitend om zijn kultuurhistorische betekenis bekend. In de zeventiende eeuw steken vier Middelburgse rederijkers boven de anderen uit, maar alleen de oudste van dit kwartet, Hendrik (van) Cannenburgh, is mogelijk een Zeeuw, de drie andere, Willem Wijnants, Samuel Bollaert en Arent Roggeveenzijn het zeker niet. Ook Jeronimus van der Voort, met Vincent Mathijsz en Joos Claerbout (beiden misschien autochthoon) de representant van de Vlissingse rederijkerij, is uit het Zuiden afkomstig. In Vere zijn Adriaen Valerius, Pieter Spoormaker en Cornelis Udemans eveneens de toonaangevende rederijkers. Als we daarbij nog de zestiende-eeuwer Job Gommersz uit Nieuwerkerk en Pieter Lenaerts van der Goes, mogelijk uit Goes, noemen, zijn alle figuren uit de Zeeuwse rederijkerswereld van enige betekenis opgesomd. De oogst is even gering als onbeduidend.

Onder deze rederijkers vinden we ook de beide vertegenwoordigers van het Zeeuwse lied: Lenaerts van der Goes en Valerius. Beiden behoren al tot onze Gouden Eeuw. Van geen der vele middeleeuwse en zestiende-eeuwse geestelijke en wereldlijke liederen, die onze letterkunde bezit, wijst de herkomst naar Zeeland. Hebben er dan in de Zeeuwse kloosters niet, als in Brabant en Vlaanderen en Utrecht, vrome nonnen geleefd, die haar liefde en verering voor God en zijn Moeder hebben uitgezongen in geestelijke liederen, die de levens der heiligen hebben verdicht, die van haar blijdschap terwille van de liefde Gods getuigd hebben in devote zangen? Een nog altijd zo mystiek aangelegd volk als de Zeeuwen moet toch ook in de Middeleeuwen ontvankelijk zijn geweest voor de letterkunde der mystieken. Onder ‘die volmaecte ghecleedt ghelijc minnen, die Hadewich sach elc met sinen seraphinnen’ vindt men zes Zeeuwen genoemd: ‘een priester, twee beghinen, een clusenare in Middelborch ende een wedue van groter macht; die zeste es een verborghen manneken’ ³⁶⁷.

De mogelijkheid bestaat dat in dit calvinistische land de Reformatie op ruwe wijze heeft opgeruimd wat haar elders ontsnapt is, maar daarmee zijn we op het glibberige terrein der hypothesen gekomen. We kunnen slechts constateren dat het voorreformatorische Zeeland geen aandeel heeft gehad aan het oude Dietse lied. Dit geldt zowel voor het geestelijke als voor het wereldlijke lied. Wie immers in de verleiding zou komen om de dichter van het ‘Liedeken van den gouverneur van Zeeland’ ³⁶⁸ terwille van het onderwerp, dat het behandelt, onder de Zeeuwen te zoeken, moge bedenken dat het de Zuidnederlandse rederijker Colijn van Rijssele was, die in ‘De spiegel der minnen’ ‘begrijpende in ses batementspelen die seer amoreuse historie van Dierick den Hollandere ende Katharina Sheermertens, eertijts gheschiet binnen Middelburch’ (1561), een zo bij uitstek Zeeuws onderwerp heeft behandeld.

367 De visioenen van Hadewych, opnieuw uitgegeven door J. van Mierlo, jun., I (Leuven-Gent-Mechelen, 1924), blz. 190.

368 Vgl. C.C. van de Graft, Middelnederlandsche historieliederen (Epe, 1904), blz. 7 - 9.