In dépôt

Zaterdag 26 juni

Bekend is geworden, dat er a.s. dinsdag weer een transport naar het Oosten gaat. De zenuwen der mensen zijn weer gespannen. Het was wel te verwachten: vele barakken zijn overvuld, de mensen leven als ratten in een riool, vlak op elkaar, de bedden zijn tegelijk slaap-, lig- en zitplaats, keukentafel, bagagedépôt, schrijfbureau van alien tegelijk met de tergende en afmattende wrijvingen en ruzies die daaruit voortspruiten. Overal hoort men dezelfde klacht: ik kan niet slapen, ik kan mijn benen niet behoorlijk strekken. Mannen en vrouwen kruipen 's morgens zo vroeg mogelijk uit hun nest en zoeken het vrije stukje hei op om daar het gemis aan slaap in te halen. Overdag liggen tussen de eikenbosjes oude, uitgeputte mensjes te dommelen of te slapen. Zij staan thans voor een transport naar het Oosten. Patient: ‘Och broeder, doe me een plezier, ik heb m'n boordeknoopje laten vallen, raap 't 's effetjes voor me op.’ ‘Wat zeg je? Boordeknoopje? Parvenu!’ Gelach. Deze samenleving van gedwongen landverhuizers is arm aan cultuurgoederen: haar leden hebben alles achtergelaten en er zelfs niet aan gedacht, kleine voorwerpen, die tot het dagelijkse leven behoren, mee te nemen of in reserve mee te nemen. Boordeknoopjes, kleerborstels, schoenborstels,

[p. 57]

schoensmeer, knopen, zeep, veters, zijn hier zeldzaamheden: lastig. Een patient vroeg dezer dagen aan een andere patient een kleerborstel te leen. ‘Ja, die wil ik je wel geven. Maar je moet er rekening mee houden dat mijn buurman er zojuist zijn valse gebit mee heeft geborsteld.’ De aardigheid was er af. De buurman is de dandy van de hele ziekenbarak. Hij is negentig jaar en kerngezond; hij is zo recht als een kaars, maar schuifelt meer dan hij loopt. Hij is ‘zurückgestellt’ om een of andere reden, maar omdat hij iedereen in de weg komt, niet geschikt voor een gewone barak. Hij mag daarom in de ziekenbarak verblijven. Elke morgen kleedt hij zich tiré à quatre épingles: geklede jas, hoog, staand boord met zwarte das, brede, zwarte deukhoed, so easy aan een zwart koord, zwarte wandelstok met zilveren knop. Dit is onze oudste lopende patient. Schuifelende patient. En hij schuifelt de godganselijke dag van 's morgens vroeg tot 's avonds laat, kaarsrecht, als een levende grafzerk, voetje voor voetje, langs het smalle paadje tussen de bedden. Met grote, fletse ogen, starende in het niets. Hij stagneert geregeld het verkeer: breeders en patienten gaan gedwongen in hetzelfde seniele tempo achter hem aan, in afwachting of en waar het de dandy belieft een zijweg in te slaan en aldus doende het verkeer vrij te geven. Zonder mopperen, zonder ongeduld. Hij bezit het privilege, het verkeer zoveel maal per dag te verlangzamen als hij verkiest. Een paar keren per dag verlaat hij de ziekenzaal voor het washok. 's Morgens om zich het gezicht te wassen tot aan de rand van het overhemd; de broeders doen bij tijd en wijle de rest; één der andere keren om in vol ornaat met wandelstok, ten aanschouwe van iedereen, die toevallig langs komt, te tronen op een bekende plaats. Dat is onze archaïsche bezienswaardigheid: naar het uiterlijk een dandy, van binnen een mummie. Hij waart als zijn eigen schim rond.

De lieveling van de barak is eergisteren gestorven, ook een negentigjarige: opa Knorringa. Maanden geleden werd hij binnengebracht met een oudemannetjeskwaal. Maar anders nog een ferme kerel: een boer uit Uithuizermeeden. Een kerel met een gezonde ronde kop, helemaal geen Jodenneus, om te zien een ras-echte Ariër, met trouwhartige, argeloze blauwe ogen. Een man met een natuurlijke beschaving, goede manieren, een ontwapenende kinderlijke openheid. Met een taaltje even smeuïg als karakteristiek, een stem knetterend als een zevenklapper. Hij aanvaardde zijn lot dapper en gaf zich aan de breeders over in het geloof, dat hij in goede, vertrouwde handen was. Voor elke attentie, die hem werd betoond, tot de po aan toe, toonde hij zich dankbaar als een aanhankelijk kind. Hij dacht dat hij in een filantropisch instituut terecht was gekomen met zuiver altruïsten. Hij placht bewogen uitdrukking te geven aan zijn dankbaarheid: ‘Uw-is een weldoener der mensheid. God zal u zeker daarvoor belonen.’ Het klapperde door de zaal. Het eten smaakte hem

[p. 58]

‘merakels best’. Het smakte door de zaal. Opa had voor ieder een goed woord, het woord van de in zorg en kommer wijsgeworden man, die zijn kinderlijke eenvoud en geloof behouden had. Als hij toornde tegen tekortkomingen of onachtzaamheden, tegen gebrek aan hygiënisch begrip, vlamde edele verontwaardiging door zijn stem, alsof de gehele mensheid beledigd en geschandaliseerd was. Hij had zelf met het leven afgerekend en zag de dood rustig en bedaard, als een verlossing tegemoet; maar hij was bezorgd voor zijn kleinzoon, wie het grote, gevaarlijke transport boven het hoofd hing. Roerende taferelen bij het bezoek: de oude man streelde en streelde het frisse gelaat en de zachte handen van de jonge man, als ware hij Abraham, de jóngen Izak. Wie deze ontmoetingen gadesloeg, geraakte diep ontroerd: in deze oude, strelende vingers sidderde het verlangen, van de jongen het lot, het noodlot af te wenden. Het jong klemde zich aan de grootvader vast als aan een beschermengel. Het lot week voor de bezwering van de grijsaard niet terug: de jongen ging de harde weg, die zovelen vóór hem moesten gaan. Het laatste schot vóór de dood viel. De oude, fikse man ging kwijnen, zijn psychische krachten namen snel af, het hart weigerde zijn diensten. Het dodenmasker weerspiegelde een reine, gave, goede mensenziel. Zo oud als hij was, was hij de Benjamin van de barak geweest. Deze keer geen koud cynisme, dat de onafgebroken opeenvolging van doodsgevallen in de toeschouwers wakker roept, maar spontane deernis. De lieveling van allen was heengegaan. Gisteravond groot diner in de dokterskamer, die grenst aan de ziekenzaal. Met het jongste transport is het gezin van de stationsarts meegekomen: vrouw, zoon en dochter. Een aantal lopende patienten met hun vrouwen waren genodigd om de hereniging met een maaltijd te vieren. In civiel, keurig aangedaan. Om half negen verdwijnen de genodigden in de dokterskamer. Hier en daar spelen patienten schaak of een partijtje bridge, staan of zitten groepjes een praatje te maken. Tegen negen uur het gebruikelijke appèl: ‘Mijne heren, naar de bedden!’ Het is uit met de pret. Een poosje later, ook volgens het bekende recept: ‘Stilte, mijne heren, ik wil geen woord meer horen. Jullie moeten slapen gaan! Het is de hoogste tijd!’ Het wordt stil; de patienten dommelen langzamerhand in. Opeens luidruchtige stemmen uit de dokterskamer: het gezelschap krijgt de hoogte. Een lachsalvo. Nog een lachsalvo. En nog een. Patienten schrikken op uit de dommel. De luidruchtigheid stijgt. De lachsalvo's volgen elkaar op. Het wordt rumoerig op zaal. ‘Stilte, mijne heren! Rustig, mijne heren!’ Protesten van patienten: ‘Op die manier kunnen we niet slapen. Laat ze dáár stil zijn. Laat ze daar rustig zijn!’ Revolte. ‘Rustig, mijne heren!’ Lachsalvo's uit de dokterskamer. ‘Moet je dáár gaan zeggen! Waarom doe je dat niet? We kunnen zo niet slapen!’ Een broeder slentert naar de dokterskamer, klopt behoedzaam aan,

[p. 59]

sleekt z'n neus om de deur en vraagt bedeesd: ‘Zouden de heren wat kalmer kunnen zijn? De patienten hebben er last van.’ Oké. De broeder retireert. ‘Valt me mee!’ sneert een patient. Pats! Weer een lachsalvo, en weer een. ‘Een geestige boel daarbinnen! Stilte!’ brult een patient. ‘Stilte!’ brult de broeder. ‘Stilte! stilte!’ brult iedereen, ‘we willen slapen!’ De broeders geven het op. Ze zien het belachelijke van de situatie in. Tegen half twaalf is het dineetje afgelopen en is het rumoer ten einde. De patienten komen op een rijtje uit de dokterskamer en sluipen naar hun bedden. Een patient: ‘Het gekkenhuis gaat uit.’ Lachsalvo onder de patienten. De broeder: ‘En nu slapen gaan!’ Vandaag heeft de Untersturmführer op straat een Jood afgerost omdat deze hem niet onderdanig genoeg groette.