Naar de letter

Handboek editiewetenschap

16.6. Tekstvergelijkingsprogramma's

De meeste tekstverwerkingsprogramma's hebben de mogelijkheid twee versies van een tekst met elkaar te vergelijken en de plaatsen te markeren die van elkaar afwijken. Het beeldscherm licht op als er een verschil gevonden wordt. Voor een editeur is een dergelijke functie te gering om van verlichting van werkzaamheden te kunnen spreken.

In Duitsland en Amerika zijn speciale collationeerprogramma's ontwikkeld. Ik noem het programma urica! van de Universiteit van South Carolina en het Duitse ecce dat een uitbreiding is van het tekstverwerkingsprogramma word bij Apple-computers.³ Het meest geavanceerde programma lijkt het Duitse tustep te zijn, waarmee inmiddels veel edities zijn gemaakt waaronder de beroemde editie van James Joyces Ulysses door H.W. Gabler.⁴ Hoewel tustep niet eenvoudig aan te leren is, zijn de mogelijkheden ervan zo groot, dat het de moeite loont het zich eigen te maken. Op een personal computer is tustep in staat zes versies van een werk met elkaar te vergelijken en de varianten naar keuze synoptisch of in een lemma-apparaat weer te geven. Op microcomputers kunnen maximaal 99 versies verwerkt worden!⁵

Wanneer de versies correct ingevoerd zijn, maakt tustep in zeer korte tijd een foutloze vergelijking, die als kopij kan dienen. De voordelen van tustep zijn groot: de uitkomsten zijn betrouwbaarder dan een ‘oogmatige’ vergelijking, de verwerking is zo dat die direct voor zetsel kan dienen en de vergelijking door het programma werkt zeer snel.⁶

Hoe revolutionair tustep ook is, toch kleven er nog enige nadelen aan het programma. Zoals ik al zei, is het niet gemakkelijk aan te leren. In Tübingen,

3 Een beschrijving hiervan in: Meyer-Krentler, Edition & edv. Elektronische Arbeitshilfen für Editoren, Philologen, Bücherschreiber mit dem word-Zusatzpaket ecce.

4 Joyce, Ulysses. A critical and synoptic edition. 3 vols. Zie ook de kritiek in: Arnold, The scandal of Ulysses.

5 Vgl. Ott, ‘Computer-unterstützte Edition’, 157-176.

6 In zijn doctoraalscriptie tustep als hulpmiddel bij het editeren van teksten heeft Wynand-Jan van Poortvliet een experiment gedaan door versies van prozateksten van François HaverSchmidt op de traditionele wijze te laten collationeren en via tustep. tustep scoorde hoger in het aantal ontdekte afwijkingen en werkte beduidend sneller (uitgaande van ingevoerde teksten was tustep meer dan 50x sneller). Bij een gedicht van Karel van de Woestijne bleek tustep ook secuurder te werken dan de traditionele collationeurs, maar de variantenweergave gaf minder inzicht in de samenhang. Ook hier was de tijdwinst opmerkelijk (5 minuten tegen 8 à 9 uur).

[p. 408]

Uitdraai van een door tustep gemaakte synoptische variantenvergelijking van zes versies van het gedicht ‘O gij die, sterkrer liefde omgord’ van Karel van de Woestijne. De dubbele kastlijn wil zeggen, dat er geen veranderingen zijn. Wanneer de basistekst van een regel in andere versies gelijkluidend is, worden die regels niet geciteerd (hier regel 3-4) (ontleend aan de ongepubliceerde doctoraalscriptie: Wynand-Jan van Poortvliet, tustep als hulpmiddel bij het editeren van teksten. Amsterdam, 1993).

[p. 409]

waar het programma ontwikkeld is, wordt halfjaarlijks een cursus van drie weken gegeven om de beginselen te leren. Een onontkoombaar nadeel is, dat de te vergelijken teksten ingevoerd moeten zijn in ascii-tekens (bij voorbeeld via een tekstverwerkingsprogramma) om ermee te kunnen werken. Alle versies moeten dus overgebracht worden op de computer. Onopgelost bij de variantenweergave is het probleem van tekstomzettingen over langere afstand en grote wijzigingen. tustep geeft wel aan wanneer iets weggevallen, toegevoegd of veranderd is, maar een volgordeverandering ziet hij als een gewone tekstverandering. Ook samenhangen tussen varianten herkent hij niet. Grote wijzigingen van meer dan 600 tekens kan tustep niet als variant registreren.⁷

Het beste lijkt tustep te werken wanneer drukken met niet al te grote onderlinge verschillen in een variantensysteem weergegeven moeten worden. Ook bij het collationeren van exemplaren van één druk kan tustep een uitkomst zijn. Voor de weergave van een genetisch proces zal het materiaal dat tustep geeft, waarschijnlijk bewerkt moeten worden voor het naar de drukker kan.

De ontwerper van tustep, Wilhelm Ott, meent dat het programma ook als controlemiddel kan dienen bij de transcriptie van handschriftelijke bronnen. Hij raadt aan een manuscript door twee verschillende personen op de tekstverwerker in te laten typen. Bij onderlinge vergelijking door tustep zouden de verschillen er dan uitkomen.⁸ Voor de keuze van de juiste lezing moet het manuscript geraadpleegd worden. Hij acht de kans dat twee mensen dezelfde leesfout maken te verwaarlozen. Een klein onderzoekje wees echter uit dat die kans wel degelijk aanwezig is wanneer manuscripten ingevoerd worden. Die kans lijkt veel minder sterk aanwezig te zijn wanneer een gedrukte tekst door twee personen overgetypt wordt.⁹

7 Deze conclusies trek ik op basis van de vergelijkingen die Wynand-Jan van Poortvliet in de genoemde scriptie gemaakt heeft. Het is mogelijk dat in overleg met de programmeur, Wilhelm Ott, oplossingen voor enkele problemen gevonden kunnen worden.

8 Vgl. Ott, ‘Transcription errors, variant readings, scholarly emendations: software tools to master them’, 420-422.

9 Zie Van Poortvliet, tustep als hulpmiddel bij het editeren van teksten, 57-64. Een klein manuscript en een korte gedrukte tekst werden door twee verschillende typisten (onervaren als editeurs) ingevoerd in een tekstverwerkingsprogramma. Vervolgens werden beide versies door tustep vergeleken. Bij de weergave van het manuscript (6 bladzijden) bleken na controle door een ervaren editeur tien identieke leesfouten gemaakt te zijn door de typisten. De correctie van tustep schoot hier dus tekort. Bij het overtypen van de gedrukte tekst van gelijke lengte was geen enkele identieke fout gemaakt.