Naar de letter

Handboek editiewetenschap

14.2. Dagboeken, memoires en ongepubliceerde autobiografieën

Dagboeken zullen in het algemeen hetzelfde behandeld kunnen worden als brieven. De tekstconstitutie zal dikwijls wat lastiger zijn, omdat de auteur slechts voor zichzelf schreef en dus niet op leesbaarheid lette, en omdat de dagboekschrijver vaak van afkortingen gebruik zal maken of in telegramstijl zal schrijven. Er zijn ook voorbeelden van dagboeken in geheimschrift. Het

[p. 387]

Constantijn Huygens jr. beschreef in zijn dagboeken erotische ervaringen in een geheimschrift, dat onlangs ontcijferd werd. In de transcriptie (van het stuk tot 25 mei) zijn de delen in geheimschrift cursief gezet: ‘[Daer wasser een] ander die een juffertje bij hem had dat hij seij sijn vrouws suster te wesen en dat wij voor een hoertjen aensaghen. Hoogvrouw seij dat hij haer borsten gevoeld had; maer daernae vonden wij dat het niet en was, sij heete Arnaud en was van Bergen-Wynox; haer schoonbroer was Ontvanger van de statt. Nae den eten te 4 uren gingh ick met Willeboorts rijden naer Berchem en deur de statt. Rame had met een hoer te Berchem geweest. Savonts stont Rame en ick en sagen voor de glasen daer dese J. Aernout stont om te bedt te gaen. Rame wilde hebben dat sij de deur op doen soutt en wilde haer adieu seggen, maer sij wilde niet. Sij stont met haer borsjes bloot.’ (Collectie Koninklijke Bibliotheek, k.a.liii, 3. Ontcijfering ontleend aan: J.F. Heijbroek, ‘Het geheimschrift van Huygens ontcijferd’. In: Huygens herdacht. Onder red. van Arthur Eyffinger. Den Haag, 1987).

[p. 388]

omvangrijke van Samuel Pepys was in een stenosysteem geschreven. Andere dagboekschrijvers gebruiken bepaalde geheime tekens, anagrammen of symbolen voor bij voorbeeld drankgebruik of seksueel verkeer. Ulrich Joost laat zien hoe Lichtenberg in zijn dagboeken een uitgebreid systeem had om allerlei zaken te bedekken: omschrijvingen al dan niet in vreemde talen, spelling in het Griekse alfabet, anagrammen, symboolaanduidingen, tekens voor huiselijke ruzie, coïtus en onanie.³³ Ook Constantijn Huygens jr. schreef bepaalde erotische passages in het dagboek dat hij op advies van zijn vader bijhield in geheimschrift [zie afbeelding].³⁴

Boerner heeft een typologie van dagboeken opgesteld, waaronder het ‘journal intime’, het reisdagboek, de agenda-aantekeningen en dergelijke.³⁵ Voor een editie maakt de typologie weinig verschil uit, al zal een reisdagboek dat bedoeld was voor de familie vaak wat makkelijker te editeren zijn dan agenda-krabbels.

Dagboeken die door de auteur gepubliceerd zijn, worden behandeld zoals we ook gezien hebben bij gepubliceerde brieven. De geopenbaarde versie maakt deel uit van het ‘gewone’ werk van een auteur. Wat veel voorkomt, is dat een auteur een vroeg dagboek later ingrijpend bewerkt voor publikatie. Hier moet de editeur hetzelfde handelen als bij bewerkte brieven: het gepubliceerde hoort bij het oeuvre, het originele bij de egodocumenten van een editie. Nicolaas Beets maakte in zijn late jaren een bewerking van zijn studentendagboek, maar tot een publikatie kwam het niet. Een reconstructie van de vroege versie is slechts zeer gedeeltelijk mogelijk, omdat Beets de meeste stukken overschreef en de oude vernietigde.³⁶ Bij Anne Franks dagboek is iets vergelijkbaars aan de hand, zij het dat daar de vroege versie wel bewaard is. Ook zij bewerkte, binnen de korte tijd van haar leven, haar dagboek voor publikatie. Pas na de oorlog kwam die publikatie er, op basis van een volgende bewerking door haar vader.³⁷

Bij autobiografieën kan het ook voorkomen dat een schrijver een soort openbare autobiografie schrijft, gericht op lezers. Maar er zijn ook schrijvers die in memoires aan zelfonderzoek doen zonder zich direct op lezers te richten. Het zal niet altijd makkelijk zijn om vast te stellen of een autobiografie tot het literaire oeuvre van een auteur hoort of bij de egodocumenten. Hier zal de editeur moeten beslissen op basis van zijn kennis van het materiaal.

33 Joost, ‘Lichtenbergs “geheime” Tagebücher’, 219-241.

34 Vgl.J.F. Heijbroek, ‘Het geheimschrift van Huygens ontcijferd’. In: Huygens herdacht.

35 Boerner, Tagebuch, 14-25, 47-51.

36 Vgl. Beets, Het dagboek van de student Nicolaas Beets 1833-1836.

37 Vgl. Frank, De dagboeken, 69-90.