Naar de letter

Handboek editiewetenschap

[p. 271]

11. Varianten

In een historisch-kritische editie laat de editeur zien hoe een werk zich ontwikkeld heeft tijdens het leven van een auteur. Dat betekent dat hij een systeem moet hanteren dat zowel de chronologische volgorde als de logische samenhang van veranderingen in een werk aanschouwelijk voorstelt. In de praktijk heeft dit geleid tot een groot aantal manieren van variantenweergave. Een standaardsysteem schijnt moeilijk in te voeren te zijn. Integendeel, elke editeur schijnt weer een eigen methode nodig te hebben voor elk nieuw te editeren werk. Zelfs op het eenvoudige niveau van de diacritische tekens is er geen eenheid en worden dezelfde grafische tekens soms gebruikt voor geheel tegengestelde begrippen. Siegfried Scheibe spreekt over een ‘Vielfalt von Gestaltungsformen [...] deren Kenntnis und Anwendung schon die Editoren selbst - noch mehr aber die Benutzer von Editionen - vor kaum lösbaren Schwierigkeiten stellt’.¹ Toch is er grote behoefte aan eenheid en van verschillende kanten is er aangedrongen op uniformering. In de Amerikaanse editiepraktijk van het cse ziet men weliswaar grotere overeenstemming bij de gehanteerde variantenapparaten dan in de Duitse praktijk, maar de doelstellingen daar zijn dan ook minder gecompliceerd. De toepassing van de computer in het editiewerk zal in de toekomst zeker voor meer eenheid zorgen. Recente voorstellen voor uniformering van Siegfried Scheibe en Winfried Woesler houden echter geen rekening met de typografische mogelijkheden en beperkingen van tekstverwerkers.² In Nederland werkt het Constantijn Huygens Instituut normerend. Omdat het wetenschappelijk editeren hier

1 Scheibe, ‘Editorische Grundmodelle’, 23.

2 Scheibe, ‘Editorische Grundmodelle’, 23-48; Woesler, ‘Editionstechnische Verzeichnung einfacher Varianten’, 49-60.

[p. 272]

pas laat op gang gekomen is, ziet men hier minder wildgroei en meer aansluiting bij bestaande edities.

In het volgende probeer ik een aantal veel gebruikte variantensystemen te beschrijven. De voorstellen voor bepaalde uniforme tekensystemen, die daarna volgen, zijn ontwikkeld samen met het Constantijn Huygens Instituut. Het bevordert de ‘leesbaarheid’ van variantensystemen als de gehanteerde tekens overal dezelfde betekenis hebben. Omdat vanuit het buitenland nog geen eenheid te verwachten is, stellen wij hier voor Nederlands gebruik een tekensysteem op dat, mogelijk met kleine aanpassingen, voor uiteenlopende edities te gebruiken valt.

Maar eerst moet een aantal termen in verband met variantenonderzoek duidelijk omschreven worden. Tussen de veelheid aan termen met verschillende ladingen als ‘variant’, ‘lezing’, ‘leeswijze’, ‘fase’, ‘laag’, ‘versie’, ‘stadium’, ‘redactie’, ‘schets’, ‘paralipomena’, ‘staat’ en ‘fragment’ wordt hier een keuze gemaakt.