Naar de letter

Handboek editiewetenschap

3.4. Overige editietypen en -benamingen

Na de drie hoofdtypen van edities behandel ik enkele soorten edities die op iets andere editeerprincipes gestoeld zijn, of die een mengvorm zijn tussen een gewone (her)uitgave en een editie.

[p. 69]

3.4.1. Facsimile-editie

Een apart geval vormt de facsimile-editie. Van een facsimile-editie spreekt men als de gekozen basistekst in zijn geheel fotografisch gereproduceerd wordt in een nieuwe uitgave om als leestekst te dienen. Wanneer er alleen facsimile's opgenomen zijn ter illustratie, of wanneer naast de facsimile's een aparte leestekst is afgedrukt, noemt men dit geen facsimile-editie. Een facsimile-editie kan een wetenschappelijk doel dienen en dan binnen de specialistische edities vallen. Daarnaast is het mogelijk dat een uitgever voor deze vorm gekozen heeft om op een gemakkelijke wijze de tekst van een bepaald werk voor een breed publiek beschikbaar te stellen.³³ Als handschriften of manuscripten gereproduceerd worden, spreekt men meestal van facsimile's, terwijl reprodukties van gedrukte werken ook wel reprints of fotomechanische herdrukken genoemd worden. De overige termen die nog in omloop zijn, en die meestal met de technieken van de reproduktie te maken hebben, laten we hier buiten beschouwing.³⁴ Ik hanteer de term ‘reprint’ hier voor een uitgave waarbij alleen een uitgever en een fotograaf (of een reproduktiemachine) betrokken zijn geweest. De term ‘facsimile-editie’ reserveren wij voor een uitgave waaraan bovendien een editeur te pas is gekomen.

Als een facsimile-editie gemaakt wordt voor wetenschappelijk onderzoek, dan moet die aan de volgende voorwaarden voldoen:

a.	de editie moet een verantwoording bevatten van de keuze van de versie en van de keuze van het gefotografeerde exemplaar (dit kopij-exemplaar moet als individueel object vermeld worden);
b.	de editie moet een korte beschrijving bevatten van de wijze, waarop het exemplaar is gereproduceerd, en een opgaaf van alle wijzigingen, die ten opzichte van het kopij-exemplaar zijn aangebracht.^35

Het is niet wenselijk door middel van retouches zetfouten te corrigeren, ook al verantwoordt men deze. Er is geen bezwaar tegen het restaureren op zich: wegwerken van vlekken, leessporen en andere schade. Wel kan de editeur een lijst toevoegen van zetfouten die in een kritische editie gecorrigeerd

33 Voorbeeld van een facsimile-editie voor wetenschappelijke doeleinden, op basis van analytisch-bibliografisch onderzoek: Zeevsche nachtegael en bijgevoegd A. vande Venne Tafereel van sinnemal. Facsimile-editie van exemplaar PB Zeeland 3 k 1 van de druk Middelburg 1623 met een verantwoording en indices door P.J. Meertens en P.J. Verkruijsse (1982).
Als voorbeeld van een facsimilie-uitgave zonder enige vermelding van de gekozen druk, laat staan van het exemplaar, noem ik: A.L.G. Bosboom-Toussaint, Het Huis Lauernesse. Met een inleiding door S.B.J. Zilverberg. Baarn: De Kern, z.j.

34 Zie voor meer termen uit het gebied van de reproduktie de tentoonstellingscatalogus: Handschriften en oude drukken in facsimile van 1600-1984.

35 Ik volg hier de eisen van Bert van Selm in ‘Overwegingen bij een fotomechanische herdruk’, 114. Vergelijk ook het voorwoord bij de Zeevsche Nachtegael (zie hiervoor), 6: ‘Voorwaarde voor een betrouwbare tekstuitgave - in welke vorm ook: diplomatisch, kritisch of in facsimile - is inzicht in de druk- en tekstgeschiedenis. Mededelingen hierover horen dan ook expliciet thuis in een facsimile-editie. De gebruiker weet dan wat de gefacsimileerde tekst waard is, of hij te doen heeft met een willekeurig exemplaar van een druk of met een “ideal copy”.’

[p. 70]

zouden moeten worden. Het samenstellen van een facsimile-editie uit verschillende bronexemplaren is alleen toegestaan als dit op basis van analytisch-bibliografisch onderzoek gebeurt, en wanneer daarvan verantwoording afgelegd wordt.

Een facsimile-editie is per definitie niet kritisch. Dat wil niet zeggen dat er geen onderzoek gedaan moet worden naar de tekstvorm. Bij een facsimile van een gedrukt werk zal een editeur om de basistekst (de te reproduceren tekst) te kiezen onderzoek moeten doen naar de overgeleverde drukken. Nadat hij een keuze voor een bepaalde druk gemaakt heeft op basis van onderzoek van de primaire en secundaire documenten, moet hij ook nog een exemplaar van een druk kiezen. Gezien de verschillen die er tussen de exemplaren van één druk uit de handpersperiode kunnen zijn, zal hij moeten collationeren om een geschikte versie te vinden. Soms zal die voorhanden zijn, en kan deze voor de reproduktie dienen. Maar het onderzoek kan tot de conclusie leiden dat er geen exemplaar voorhanden is dat in zijn geheel geschikt is voor de facsimile. Dan kan hij met behulp van verschillende exemplaren van een druk een ‘perfect’ exemplaar samenstellen. De term ‘perfect’ heeft hier niet betrekking op de volmaaktheid van de tekst, maar van de druk.³⁶ Het resultaat is een exemplaar dat op deze manier - waarschijnlijk - nooit eerder bestaan heeft. Een dergelijke werkwijze heeft Hinman gevolgd bij zijn facsimile-editie van Shakespeares First Folio, die samengesteld werd uit 21 exemplaren.³⁷

Als een dergelijke mengvorm gemaakt is op basis van analytisch-bibliografisch onderzoek, en zich ook presenteert als een reconstructie, valt de uitgave binnen de specialistische edities. Maar al te vaak komt het echter voor, dat zonder verantwoording verschillende exemplaren van een druk voor facsimile's gebruikt worden op louter praktische gronden, afhankelijk van beschikbaarheid, beschadigingen en reproduceerbaarheid. Ook worden zeten drukfouten geretoucheerd, custoden en signaturen weggelakt, gedeelten weggelaten en pagina-indelingen verknipt voor reprints zonder dat hiervan nauwkeurig melding wordt gemaakt. Verkruijsse beschrijft een facsimile-uitgave uit 1965 van Smalleganges Nieuwe cronyk van Zeeland die een samenvoeging is van gedeelten van verschillende exemplaren zonder dat daar enige verantwoording van gegeven wordt.³⁸ Van Selm geeft een voorbeeld van een reprint waarbij een incompleet exemplaar gefacsimileerd is.³⁹

Onder welke omstandigheden kan een facsimile-editie nu eigenlijk de voorkeur verdienen boven een andere editie? Niet altijd hoeft hierbij alleen aan de financiële overwegingen gedacht te worden. Er zijn herhaaldelijk pleidooien gehouden om meer facsimile's uit te geven, omdat studenten dan ten minste over de teksten kunnen beschikken. De vervaardiging van verant-

36 Vgl. hiervoor behalve het bovengenoemde artikel van Van Selm ook Bowers, Principles, 113.

37 Shakespeare, The Norton facsimile of the First Folio of Shakespeare. Ed. by Charles Hinman.

38 Verkruijsse, Mattheus Smallegange, 455-456.

39 Van Selm, ‘Overwegingen’, 115.

[p. 71]

woorde edities vergt zoveel arbeidstijd, dat ze slechts mondjesmaat beschikbaar komen.⁴⁰ Maar een facsimile-editie kan meer betekenen dan alleen een ‘interimoplossing’ in afwachting van een goede editie. Teksten waarin door de auteur een eenheid tussen de typografische vormgeving en de tekst nagestreefd werd, of waarbij tekstgebonden tekeningen horen, zijn gebaat met een kwalitatief hoogstaande reproduktie. De wilde typografie van Multatuli's Minnebrieven is, zoals blijkt uit de herdruk in de Salamander-serie, niet goed na te bootsen [zie afbeelding].⁴¹ Een facsimile-editie zou hier meer voor de hand liggen.⁴² Bepaalde bibliofiele uitgaven zouden daarvoor ook in aanmerking kunnen komen. Een uitgave van poëzie van Paul van Ostaijen, Lucebert of K. Schippers is zonder facsimile's ondenkbaar. Bij Paul van Ostaijens handgeschreven bundels is zelfs de kleur betekenisdragend. In bepaalde gevallen kan de historische verschijningsvorm van een tekst van een dergelijk belang zijn, dat facsimile de voorkeur verdient. Men kan denken aan bepaalde pamfletten, kranten, onafhankelijkheidsverklaringen e.d. Ten slotte kunnen ook bepaalde manuscripten als facsimile's uitgegeven worden. Meestal zal daarbij een diplomatische weergave van het handschrift moeten worden gegeven.⁴³

Voorbeelden van wetenschappelijke facsimile-uitgaven in Nederland zijn de editie van de Zeevsche nachtegaal (1982) en de edities uit de fell-serie.⁴⁴

40 Zie het voorwoord van de fell-reeks in: Het cieraet der vrouwen.

41 Multatuli, Minnebrieven. Met een nawoord van J.J. Oversteegen. (Salamander 591).

42 Bij Veen is in 1992 een reprint van Multatuli, Minnebrieven uitgegeven met een foeilelijk omslag en een ongelijkmatige afdruk van het oude zetsel.

43 In Leopold, Gedichten uit de nalatenschap, geeft Dorleijn talrijke facsimile's, met daarnaast diplomatische transcripties, die verwerkt worden tot een leestekst.

44 In het voorwoord van Het cieraet der vrouwen wordt gesteld: ‘Ieder deel in de reeks [van fell: Facsimile-Edities der Lage Landen] bevat een korte verantwoording van de keuze van de tekst, van de druk en van het gefacsimileerde exemplaar. Eventuele varianten uit andere exemplaren worden aangegeven. Het voorwerk besluit met een selectie uit de secundaire literatuur betreffende de tekst en de auteur’ (1).

3.4.2. Edities volgens de ‘critical-text’-theorie

In Engeland en Amerika heeft zich een theorie over het editeren van teksten ontwikkeld die tot nog weer een ander editietype geleid heeft. Bij de aanhangers van deze theorie is het uiteindelijke doel het samenstellen van een tekst zoals de auteur hem gewild zou hebben. Hoe de auteur die tekst gewild zou hebben, berust op hypothesen, die opgesteld zijn na zorgvuldig onderzoek van de overgeleverde versies. Van gelijkwaardigheid van versies wordt niet uitgegaan: de ‘laatste wil’ van de auteur is doorslaggevend. Het doelpubliek van de zogenaamde critical-text-edities is een combinatie van specialisten en semi-professionele lezers zoals studenten, leraren en journalisten.

De editeurs van deze richting proberen een ‘ideale tekst’ te construeren door onderzoek van de overgeleverde documentaire bronnen. Handschriftelijke bronnen die geen volledige versie vertegenwoordigen en ontstaan zijn

[p. 72]

[p. 73]

De oorspronkelijke typografie van de zevende druk van Multatuli's Minnebrieven (Rotterdam, 1881, links) naast die van de herdruk uit 1984 naar de zevende druk (Multatuli, Minnebrieven. Met een nawoord van J.J. Oversteegen. Amsterdam, 1984. Salamander, 591). Overigens is in de noot van de Salamander-editie een lelijke zetfout ongecorrigeerd gebleven: dispostitie!

[p. 74]

vóór de laatste netversie, worden gewoonlijk buiten beschouwing gelaten, behalve als de laatste netversie niet overgeleverd is. Dan vervangen de vroegere manuscripten de verloren kopij. In tegenstelling tot wat bij het historisch-kritisch onderzoek gebeurt, is de reconstructie van het genetisch proces niet het doel van het onderzoek. Uitgangspunt is dat een eenmaal gedrukte tekst bij herdrukken steeds corrupter wordt. Ook een eerste druk geeft in het algemeen door het drukproces niet overal de door de auteur bedoelde tekst weer. Voor de editie worden zowel de eerste druk als alle varianten in volgende drukken kritisch bekeken. Alleen als zeker is dat de auteur een bepaalde verandering gewild heeft, wordt die in de leestekst overgenomen. De uiteindelijke leestekst hoeft niet op één versie te berusten, maar kan elementen uit verschillende versies bevatten.⁴⁵ De meeste wetenschappelijke edities in Amerika zijn tot op heden volgens de opvattingen van de ‘critical-text’-theorie vervaardigd volgens richtlijnen van de cse (Committee on Scholarly Editions).⁴⁶ Een dergelijke editie bevat naast de leestekst een uitvoerige editieverantwoording. Verder bevat de editie een lijst van de emendaties in de basistekst. In het apparaat worden alle woordvarianten (‘substantives’) uit relevante versies die na de basistekst ontstaan zijn, vermeld. In de commentaar komen dezelfde onderwerpen aan de orde als bij studie-edities.

In Nederland bestaan weinig voorbeelden van edities volgens deze critical-text-methode. F. Veenstra heeft zijn editie van Bredero's Griane wel hierop gebaseerd, maar had uiteindelijk maar met één documentaire bron te maken.⁴⁷ Bekende voorbeelden uit de Angloamerikaanse praktijk zijn de edities van Hawthorne, Fielding en Melville.⁴⁸

Stempel van het Center for Scholarly Editions (cse), toegekend aan edities die voldoen aan de eisen van het cse en die gecontroleerd zijn door speciale inspecteurs. Hier ontleend aan een deel uit 1991 van The Cornell Wordsworth.

45 Vgl. Tanselle, ‘Textual scholarship’.

46 Vergelijk het Statement of editorial principles and procedures, punt iii. Inmiddels zijn de richtlijnen van het cse niet meer uitsluitend op de ‘critical-text’-theorie gebaseerd. Vgl. hoofdstuk 7.1.

47 Bredero, Griane. Ingeleid en toegelicht door Fokke Veenstra. Het tekstonderzoek heeft hij beschreven in Spektator 2 (1972-1973), 225-242, 333-348.

48 Melville, The writings. The Northwestern-Newberry edition. General editor H. Hayford; Fielding, The Wesleyan edition of the works; Hawthorne, The centenary edition. General editors: William Charvat; Roy Harvey Pearce; Claude M. Simpson e.a.

[p. 75]

3.4.3. Archiefeditie

De zogenaamde archiefeditie, een term die is ingevoerd door Kanzog, heeft als doel het vastleggen van alle documentaire bronnen in een diplomatisch afschrift. De archiefeditie dient als grondslag voor verder wetenschappelijk onderzoek en maakt het steeds opnieuw raadplegen van de documenten overbodig.⁴⁹

Verkruijsse neemt in een artikel uit 1974 de term van Kanzog over, en beperkt die tot de editie van manuscripten. Bij hem gaat het erom dat een tekst compleet weergegeven wordt met behulp van een diacritisch tekensysteem, inclusief de onzekerheden die de editeur heeft, zodat de bron in principe niet opnieuw geraadpleegd behoeft te worden door andere onderzoekers, behalve als het om paleografie of papieronderzoek gaat. Hij betrekt zijn archiefeditie alleen op de weergave van één documentaire, handschriftelijke bron, terwijl Kanzog in zijn archiefeditie alle gedrukte en geschreven documentaire bronnen bij elkaar wil brengen, zodat ze vergeleken kunnen worden.⁵⁰

Er is nogal wat kritiek op de formulering van Kanzog, die indirect ook op die van Verkruijsse betrokken kan worden.⁵¹ Eigenlijk is een ‘archiefeditie’ geen editie maar een werkfase die voorafgaat aan de kritische vergelijking van versies. Het ligt voor de hand dat een editeur eerst alle bronnen van een tekst verzamelt, ze evalueert op autorisatie, de onderlinge verhoudingen onderzoekt en de handschriftelijke bronnen omzet in een duidelijk leesbare, dat wil zeggen getypte of gedrukte tekst. Het is de vraag of het ooit wel zinvol is een archiefeditie uit te geven. Beter zou het zijn werkpapieren te deponeren bij verschillende onderzoeksinstituten, want het aantal onderzoekers dat daadwerkelijk van een archiefeditie gebruik zou maken is zeer beperkt. Daarenboven is het een illusie dat een archiefeditie het raadplegen van de bronnen zelf overbodig zou maken. Elke weergave van een handschrift bevat interpretatieve elementen, en het is onmogelijk tot een volstrekt objectieve weergave van een manuscript te komen.⁵²

Samenvattend kan gesteld worden, dat het invoeren van een aparte term voor ‘archiefeditie’ alleen zin heeft voor archiefedities zoals Verkruijsse die voorstelt: nauwkeurige afschriften van handschriftelijke documentaire bronnen met het doel de handschriften te sparen en wetenschappers materiaal te verschaffen voor een (historisch-)kritische editie, of om snelle raadpleging van de inhoud van niet-geëditeerde teksten te vergemakkelijken. Archiefedities worden niet uitgegeven, maar gedeponeerd. Een enkele maal, bij zeer bijzondere manuscripten, kan een facsimile met daarnaast een diplomatische

49 Kanzog, Prolegomena, 15-23.

50 Verkruijsse, ‘Over diplomatisch editeren van handschriften en het gebruik daarbij van diacritische tekens’, 325-346.

51 Zie Zeller, ‘[Recensie van K. Kanzog, Prolegomena]’, 414-415.

52 Vgl. Dorleijn, ‘Editie-technisch commentaar’, 6-7. De transcripties die Dorleijn opneemt in zijn Leopold-editie zijn in zekere zin als ‘archiefedities’ te beschouwen: ze vormen dan ook een werkfase in deze zeer specialistische editie.

[p. 76]

transcriptie, zinvol zijn.⁵³ Het blijft echter een illusie te denken dat manuscripten daardoor niet meer geraadpleegd hoeven te worden.

53 Ik noemde al de uitgave van Leopolds Gedichten uit de nalatenschap. De schitterende facsimileuitgave van Walt Whitmans' Leaves of grass kan hier ook genoemd worden.

3.4.4. Overige termen

Er zijn nog enige termen voor editiesoorten in omloop, die minder verspreiding hebben gekregen. Voor brieven bestaat een editietype dat de regestenuitgave genoemd wordt. In een dergelijke uitgave worden de brieven niet volledig geëditeerd, maar alleen beschreven, samengevat, geïndexeerd en geciteerd wat de belangrijkste stukken betreft (zie hierover hoofdstuk 14).

De variorum editie is, evenals de varianteneditie, een niet gespecificeerde term voor edities waarin alle varianten in manuscripten en gedrukte versies weergegeven zijn. Ook wordt met de variorum-editie een soort meta-editie aangeduid: een samenvatting van annotaties en commentaar en tekstkeuzes uit vroegere edities in een nieuwe editie.⁵⁴

Aan de schooleditie kunnen dezelfde eisen gesteld worden als aan de leeseditie, maar omwille van het publiek kan de samensteller verder gaan dan voor een leeseditie toegestaan is. Herspellen kan wenselijk zijn, normalisatie eveneens, en ook kan men met fragmenten van teksten volstaan. De term ‘editie’ is dan echter niet meer van toepassing. De samensteller van een schooluitgave dient wel altijd uit te gaan van een betrouwbare editie, en zich te verantwoorden over zijn tekstingrepen, zij het niet in detail, maar in het algemeen.

In oudere edities wordt de benaming diplomatische editie tegenover kritische editie gehanteerd. De termen ‘diplomatisch’ en ‘kritisch’ worden tegenwoordig echter vooral gebruikt om het verschil aan te duiden tussen de manieren waarop de tekst behandeld wordt en niet voor een onderscheid tussen de editietypes. Toch noemt de sinds 1975 verschijnende editie van de volledige werken van Hugo von Hofmannsthal zich weer ‘kritisch’, om aan te geven dat de volledige weergave van de varianten er niet in te vinden is, maar wel ‘einen textologisch gesicherten Text auf Grund der kritischen Analyse der gesamten Überlieferung’.⁵⁵

54 Zie voor een omschrijving: Abrams, A glossary of literary terms, 66. Een voorbeeld van de eerste soort is: The variorum edition of the poems of W.B. Yeats, ed. Peter Allt and Russell K. Alspach (1957). Een vergelijking van oude edities vindt men in: The new variorum Shakespeare (tevens ook zelf een variorum editie).

55 Vgl. Hagen, ‘Von den Ausgabentypen’, 46.