De geest van de dichter. Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers

Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers

[p. 124]

Van links naar rechts: Carol van Herwijnen als Van Maerlant, Carel Alphenaar als Van Alphen en Huib Broos als Beets in de Beurs van Berlage te Amsterdam. Foto: Maurice Boyer.

[p. 125]

Willen wij wel klassiek zijn?
Debat met Jacob van Maerlant, Hieronijmus van Alphen en Nicolaas Beets.

Dinsdag 26 mei 1998 was een bijzondere dag voor de Nederlandse literatuur. De eerste drie delen van de officiële nieuwe Nederlandse klassiekenserie Delta zijn toen verschenen. De reeks wordt geopend met drie titels uit respectievelijk de negentiende, de achttiende en de dertiende eeuw: Nicolaas Beets' Camera Obscura, Hieronijmus van Alphens Kleine Gedigten voor Kinderen en een selectie uit het werk van Jacob van Maerlant. Voor de feestelijke presentatie van de reeks in de Beurs van Berlage had ik de schrijvers van de eerste drie delen uitgenodigd.

Datum: 26 mei 1998. Plaats: de Beurs van Berlage, Amsterdam

Allereerst moeten we wat eeuwen overbruggen. Meneer Beets, u bent de jongste van dit gezelschap. Wilt u zo vriendelijk zijn om aan meneer Van Alphen en meneer Van Maerlant uit te leggen wat er sinds hun tijd veranderd is voor lezers en de literatuur?

Beets: Meneer Van Alphen en meneer Van Maerlant weten misschien nog niet dat tegenwoordig in Nederland vrijwel iedereen lezen kan, ook knechten en dienstmeiden. Er zijn in het circus zelfs honden die het abc kunnen blaffen. Kinderen uit alle klassen van de maatschappij kunnen naar school. Er zijn hogere burgerscholen, ambachtsscholen, handelsscholen, muziekscholen en zwemscholen. Dat is een ontwikkeling die op gang is gekomen sinds de uitvinding van de boekdrukkunst door de Haarlemmer Laurens Janszoon Coster in 1423. Dit moet ik uideggen aan meneer Van Maerlant: boeken worden niet meer per exemplaar met de hand overgeschreven, maar de letters worden als het ware per bladzijde gestempeld op grote vellen en daardoor kunnen er tegelijk meer dan duizend exemplaren van één titel uitgebracht worden. Dus kan tegenwoordig bijna iedereen zelf een boek kopen.

Mijnheer Beets, wat denkt men in de negentiende eeuw over het werk van mijnheer Van Alphen en mijnheer Van Maerlant?

Beets: Er is geen kind in Nederland dat pruimen eet zonder zich af te vragen of ze even groot zijn als de eieren die Jantje zag hangen, en er kan geen druppel regen vallen of men zegt dat Vader bad voor zulk een zegen. Van Alphen is de voortreffelijkste van alle kinderdichters, hij is onsterfelijk

[p. 126]

en voor alle tijden. Slechts een enkeling is dat niet met me eens. Er zijn jonge dichters die de draak met hem steken en die zijn Jantjes en Pietjes onuitstaanbare pedante zedelijke heldjes noemen en het over oudemannetjesgedichten hebben, maar zij hebben geen aanhang. Alleen voor de kinderen sta ik niet in. Dat gezegde: ‘Mijn leren is spelen’ wil er bij geen kind in, zelfs niet bij het vlijtigste.

En Van Maerlant, was die bekend in uw tijd?

Beets: De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en de Vereniging ter bevordering der oude Nederlandse Letterkunde hebben gezorgd voor de uitgave van werken van Jacob van Maerlant die tot dan toe slechts in handschrift bekend waren. Maar er heerst een merkwaardige tweeslachtigheid bij de filologen. Sommigen meenden toch dat zijn poëzie ijselijk dor is. Matthias de Vries schreef waratje dat het verval en de ondergang van de middeleeuwse letterkunde aan Van Maerlant te wijten waren, omdat deze de ware volksliteratuur drooggelegd zou hebben met zijn taaie leerdichten. Excuseert u mij, meneer Van Maerlant - het zijn niet mijn woorden.

Van Alphen: Meneer Beets, mag ik u onderbreken? Niet de negentiende, maar de achttiende eeuw heeft Jacob van Maerlant ontdekt. In 1784 is men in Leiden begonnen met de uitgave van de Spieghel historiael, dat is toch enige decennia vóór het begin van de negentiende eeuw. Ik wil me weliswaar niet als literatuurkenner opwerpen, maar ik meen dat de bloei van de letterkunde in de zeventiende eeuw en daarna niet mogelijk was geweest zonder het aanvankelijke voorbeeld van meneer Van Maerlant.

Meneer Van Maerlant, het lijkt wel alsof er hier ook al vooral óver u gesproken wordt en u komt zelf maar niet aan het woord. Heeft u kunnen volgen wat er veranderd is en hoe verschillend er over de oude literatuur gedacht wordt?

Van Maerlant: Meneer Beets is een goede leermeester. Hij gedraagt zich als de moederhen die voor haar kiekentjes de aardwurmen in fijne brokken pikt zodat zij zich niet zullen verslikken in de pieren.

Laten we eens teruggaan naar de aanleiding van ons gesprek. De verschijning in de Delta-reeks betekent dat u als een klassieker in de Nederlandse letterkunde bestempeld bent. De bedoeling is dat uw werk nu steeds beschikbaar is en eigenlijk hoort elke fatsoenlijke Nederlander u gelezen te hebben. Mag ik u eens vragen hoe gelukkig u hiermee bent? Meneer Beets, wilt u weer de spits afbijten?

Beets: Natuurlijk ben ik zeer vereerd met deze hoogdravende onderscheiding van de Camera Obscura en ik dank van ganser harte het gezelschap heren dat mijn verhalen heeft willen uitpluizen en fijnsnijden alsof het een

[p. 127]

taaie biefstuk was die aan een tandeloze grijsaard gevoerd wordt. Maar er moeten mij toch enige dingen van de lever. Ik heb nooit gewild dat mijn Camera eruit ging zien als de editie van een of andere schrijver uit de oudheid. Haalt u zich die uitgaven eens voor de geest: twintig pagina's tekst en tweehonderd bladzijden ophelderingen die achter het boek aan komen als een trekschuit achter het paard. Ik ben weliswaar dankbaar voor de duurzame belangstelling voor mijn Camera Obscura, maar ik heb tegelijk ook het gevoel dat men het kind weer zijn zondags pakje aangetrokken heeft, terwijl ik zoveel moeite gedaan heb om dit boekje juist in een alledaagse plunje te laten verschijnen.

Maar meneer Beets, uw boek is inmiddels 160 jaar oud, er is zoveel veranderd dat tegenwoordige lezers niet meer begrijpen.

Beets: Ik begrijp wel dat de notennood hoog gestegen is, maar de Camera Obscura is voor het genoegen van de lezer geschreven en niet voor de wetenschap. Al die nodige en deels overbodige ophelderingen mogen toch niet verhullen dat mijn prozawerk slechts een spel van mijn jeugd was, dat ik me toen niet schaamde te spelen. De Camera lijkt op een Hollandse kwajongen die moet kunnen hollen en buitelen en ik vrees dat al die nuttige toegevoegde wetenswaardigheden eigenlijk slechts zware klompen aan de voeten van die belhamel zijn, die hem zijn vaart ontnemen.

Meneer Van Alphen, ook uw Kleine Gedigten voor Kinderen zijn nu in een geannoteerde editie verschenen, en voorzien van een geleerde toelichting. Stelt u dat op prijs?

Van Alphen: Ik begeer waarachtig geen lof en ik zoek geen grote naam te maken in de fraaie letteren. Die gedichtjes heb ik geschreven voor mijn kinderen, omdat ik geen geschikte lectuur vond voor die lieve wichtjes en ik wilde iets maken dat van wezenlijk belang was voor hun morele ontwikkeling. Enige nuttige waarheden zo in rijm voordragen, dat ze de kinderlijke bevattelijkheid niet te boven gingen, dat was mijn doel. Meneer Beets mag die morsebroekjes graag wat vrijheid geven, maar ik meen dat spel en les één kunnen zijn. Dan verveelt het leren niet en worden hoepel en priktol verruild voor boeken. Meer dan een aansprekende wijze les heb ik niet willen geven. Ik ben er heus wel gevoelig voor dat de versjes zo'n gunstig onthaal krijgen, en ik meen ook wel de stijve schooltoon en de treurigmakende sleur erin vermeden te hebben. Maar het gaat me wezenlijk wat al te ver om deze kinderversjes op een rij te stellen met het werk van Hooft of Vondel.

Van Maerlant: Wie mogen dat wel zijn?

Van Alphen: Hooft en Vondel zijn de vaderlandse dichtgenieën van de

[p. 128]

zeventiende eeuw, van ná uw tijd dus, meneer Van Maerlant. Zij hebben het in de kunst weliswaar niet zo ver gebracht als de klassieke meesters, maar zij stonden toch ver boven de poëzie van onze naburen.

Beets: En het is toch enigszins potsierlijk dat een Nederlandse klassiekenreeks nu geopend wordt met uw kinderversjes, hoe verdienstelijk ook, en met mijn luimige prozaschetsen uit het dagelijks leven. Over meneer Van Maerlant wil ik niet twisten, maar de eerste delen van de reeks hadden toch aan Vondel en Bilderdijk gewijd moeten zijn. Dat zijn de waarlijk klassieke schrijvers van Nederland.

Die discussie voeren we hier maar liever niet opnieuw. Meneer Van Maerlant, hoe vindt u dat, dat uw werk nu herboren is?

Van Maerlant: Wel, ik zal u een verhaal vertellen dat voorkomt in mijn Der naturen bloeme over een vogel uit Arabië en die heeft in de gehele wereld zijns gelijke niet. Hij wordt de feniks genoemd en hij is schoon als een pauw en sterk als een arend en hij leeft wel 340 jaar. Wanneer de feniks de dood voelt komen, dan kiest hij een hoge boom uit, en daarin vlecht hij van welriekende twijgen een nest in de vorm van een altaar. Als de zon op zijn heetst schijnt, dan klapwiekt hij met zijn vleugels, zodat het hout ontbrandt. Dan valt de feniks in het vuur en verbrandt tot as. En korte tijd daarna wast er een worm uit de as, die weer tot een vogel uitdijt. Zo wordt de feniks telkens opnieuw geboren. Als ik het wel zie is deze vogel een symbool voor de klassieken, die ook steeds na 340 jaar herboren worden. Ik heb viermaal 340 jaar na de dood van Vergilius zijn Aeneis in het Diets bewerkt in mijn Historie van Troyen. En u bent nu zesmaal 340 jaar verder en opnieuw verschijnt de Historie van Troyen.

340 jaar lijkt me een schrale troost voor Vestdijk... dat is een schrijver die veertig jaar geleden klassiek was en nu niet meer. Maar meneer Van Maerlant, nu weten we nog steeds niet hoe u het vindt om een selectie uit uw werken in zo'n modern boek terug te zien?

Van Maerlant: Oprechtheid loont weliswaar niet, maar toch wil ik u geen stroop om de mond smeren. Ik weet niet in welk convent men mijn werk heeft laten overschrijven, maar het is niet goed gedaan. Sommige stukken heb ik zo niet gedicht, dat is zeker. Het spijt me dat te moeten zeggen, en het kan de grote lieden die de opdracht gegeven hebben beter niet ter ore komen, maar mijn geheugen laat me op dit punt nooit in de steek. En dan wil ik dit nog zeggen. Een oud en wijs filosoof heeft eens uitgelegd dat een rivier wast en in omvang toeneemt door de beken die erin uitkomen. Wie alleen de beek ziet, ziet een klein en nietig stroompje zonder betekenis en

[p. 129]

kan zich geen denkbeeld vormen over de rivier. Zo meen ik dat het is wanneer men korte stukken uit een heel boek neemt. Wat voor vermaak of wijsheid doet men op als men slechts enkele regels uit Torec hoort zonder naar het geheel te kunnen luisteren?

Het is best mogelijk dat er hier en daar wat misgegaan is, want alle handschriften van uw eigen hand zijn verloren gegaan. We weten niet precies hoe u het zelf opgeschreven heeft. En wat die fragmenten betreft: u moet zich toch kunnen voorstellen dat de lezer uit de twintigste eeuw het niet kan opbrengen om die duizenden versregels van u te lezen, en dat hij alleen maar wat leuke voorbeelden, wat staaltjes wil leren kennen. Alleen al uw Spieghel historiael bevat 91000 versregels.

Van Maerlant: Luistert u eens goed hiernaar. De man die uit mijn werken gekopieerd heeft, noemt dit boek Maerlants werk. Juweeltjes van zijn hand. Maar kostbare juwelen stralen het schoonst en hebben een gunstige invloed wanneer ze in een ring of een ketting van goud gemonteerd zijn. Dat heb ik in Den corten lapidarys uitgelegd. Dat werk gaat over edelstenen, maar ik heb het niet bij de Juweeltjes aangetroffen.

We weten dat u dat geschreven heeft, maar er is geen exemplaar meer van bewaard gebleven.

Van Maerlant: Dat doet me leed om dat te horen. Heeft professor Van Oostrom wel goed gezocht?

Als hij het zelf niet gedaan heeft, dan heeft hij er zijn assistenten wel op afgestuurd. Die juweeltjes zijn overigens door een vrouw samengesteld.

Van Maerlant: Ik draag vrouwen een warm hart toe. Ze zijn van nature goed. Ze maken het leven aangenaam, zoals wijn of een haardvuur. Maar wie te veel wijn drinkt of te dicht bij het vuur komt, zal daar spijt van krijgen.

Mag ik een andere dan de vrouwenkwestie op het vuur zetten? Er is een nieuwe richting in de literatuurkritiek die zegt dat klassieken niet bestaan. Het is alleen zo dat sommige boeken klassiek worden genoemd door mensen die daar belang bij hebben, bijvoorbeeld om zich te onderscheiden van minder belezen mensen. Klassiek is dus een toegekende waarde.

Van Alphen, Beets en Van Maerlant door elkaar: Wat een misvatting! Bespottelijk! Er zijn toch getuigen dat ze werkelijk bestaan hebben!

Laat ik het anders zeggen. Wij gebruiken tegenwoordig geen zilveren of gouden munten meer, maar papieren geld, dat een bepaalde waarde vertegenwoordigt. Eigenlijk blijft het gewoon waardeloos papier. Alleen is afgesproken dat een papier dat op een bepaalde manier bedrukt is, een bepaalde waarde heeft. Wie zo'n stuk papier in brand zou steken, verbrandt geen waarde, maar slechts een symbool. Men zou de klassieken kunnen vergelij-

[p. 130]

ken met. papieren geld: er is een afspraak gemaakt over de waarde en die afspraak kan ook gewijzigd worden.

Beets: Het klinkt heel parmantig als men zegt dat klassieken niet bestaan maar gemaakt worden. Wie even doordenkt, merkt op dat vele verschijnselen uit de werkelijkheid gemaakt worden, maar dat ze daarom nog niet minder bestaan. Het feit dat klassieken gemaakt worden, bewijst juist dat ze bestaan. Wat mij zorgen baart, is dat er te weinig gemaakt worden en vooral dat ze niet nationaal gekoesterd worden.

Van Alphen: Dat is eigenlijk ook met het nationale geld zo. In het ons omringende buitenland spreekt de waarde van het geld vanzelf en men laat het frank en vrij zien. Hier houdt men zijn bezit liefst verborgen en rekent in het geheim en achter gesloten gordijnen uit hoe rijk men is.

Beets: Maar dat laatste geldt toch niet voor de Nederlandse literatuur. Als er iets nationaal is in verband met de eigen klassieken, is dat een collectieve minachting. Men leest liever Charles Dickens dan Jacob van Lennep en liever George Sand dan mevrouw Bosboom-Toussaint.

Ziet u dit niet wat te somber? Er zijn toch in de negentiende eeuw heel wat series opgezet: het Klassiek Letterkundig Pantheon, Nederlandse Klassieken, Zwolsche Herdrukken, met allemaal Nederlandse schrijvers.

Beets: Het moet bij klassieken blijkbaar zo zijn als bij muizen: er worden alleen meerlingen gebaard. Een uitgever krijgt last van zijn geweten en wil dan met één geboorte een heel gezin stichten, zodat hij kan besparen op de uitzet en de kosten van de vroedvrouw.

Over de kosten van de vroedvrouw, daarover gaat mijn volgende vraag. De Delta-reeks wordt fors gesubsidieerd door de overheid. Vindt u het een taak van de overheid om de nationale klassieken financieel te ondersteunen?

Van Maerlant: Elke heer die eervol wil leven moet schrijvers in dienst nemen. Oude en jonge wijze mannen die mooi en goed kunnen dichten en die met schone woorden kunnen toelichten wat de heer wil. Een dichter kan een raadsman voor een heer zijn en zijn advies is meer waard dan dat van een vleier. Zo zal het geld van de heer terechtkomen bij mensen die het ook werkelijk verdienen en dan is hij geen domme verkwister.

Van Alphen: Ik denk dat mevrouw Mathijsen iets anders vraagt. Als ik het goed begrijp, geeft uw regering geld uit aan dode schrijvers. Zo'n vogel lijkt me het schot niet waard.

Beets: Ik vrees inderdaad, mevrouw Mathijsen, dat u nu een erg moderne opvatting aanroert. Ik denk niet dat er een liberaal of conservatief staatsman te vinden zou zijn die stelselmatig overheidsgeld zou willen toeleggen

[p. 131]

op de uitgave van boeken. Maar als een uitgave van nationaal belang is, kan er toch een inzameling gehouden worden, zoals men ook bij standbeelden doet, en dan draagt het Huis van Oranje vrijwel zeker een fors bedrag bij.

Maar wie bepaalt er dan of een uitgave van nationaal belang is?

Beets: Ik denk dat men zich dan eerst dient af te vragen wat werkelijk klassieke literatuur is, en de regels daarvoor kan men alleen in zijn eigen geweten als schrijver zoeken. Ik heb als stelregel alleen dat op te schrijven wat mij helder en duidelijk voor de geest staat. Ik probeer natuurlijk, eenvoudig en beknopt in de ontwikkeling van de denkbeelden te zijn. Ik vermijd het abstracte en omzeil uitheemse, vergezochte of hoogdravende woorden. Ik geef niet toe aan de lust om te verbluffen door kennis, stijl of taal. Om een goed schrijver te zijn moet men een goed mens zijn. De hoofdregels van de kunst staan in verband met zuivere beginsels van zedelijkheid: zelfoverwinning, zelfverloochening, liefde. Wie dit allemaal op kan brengen, is een werkelijk klassieke schrijver.

Van Alphen: Excuseert u mij, meneer Beets, maar ik geloof toch dat u de klassieke stijl iets te eenvoudig ziet. Als ik u goed volg, zou een goed mens die natuurlijk schrijft al een klassiek dichter zijn. Ik geef wel toe dat een dichter ongekunsteld moet zijn. De nachtegaal die geen regels van harmonie en maat kent, beschaamt vaak de dichter die dag en nacht verslijt met het likken en beschaven van zijn zielloze rijmen. En natuurlijk moet men de lezers nooit iets voorschotelen dat ongezond of smakeloos is en denken eer men schrijft en niet de praalhans uithangen. Maar dat is niet voldoende. Voor een klassiek dichterschap is er een theorie nodig, die op wijsgerige gronden gevestigd is en die regels kent voor de aard van de schoonheid en die kennis heeft van de menselijke ziel en van de wetten van de gewaarwording. Genie zonder theoretische kennis is een schrikbeeld. Men ziet bij Shakespeare tot welke wanstaltigheden dat geleid heeft. Het werkelijke genie heeft zich door overdenking en naspeuring de regels der schoonheid eigen gemaakt. Hij heeft zijn smaak gevormd door het bestuderen van de natuur en van schrijvers uit de oudheid. Wanneer hij aan het dichten gaat, geeft hij zijn verbeeldingskracht echter de vrije teugel en laat de regels achter zich. Dat is de ware dichter. Aan twee of drie van zulke dichters in een eeuw heeft de natie genoeg.

Dat betekent dat we heel snel klaar zijn niet de Delta-reeks. Meneer Van Maerlant, heeft u hier nog iets aan toe te voegen?

Van Maerlant: Eenvoud en kennis van de theorie schrijven nog geen wijze

[p. 132]

boeken. Wat mij tegenstaat is, dat er steeds minder geluisterd wordt naar de waarheid. De mensen willen alleen fabeltjes en verzinsels horen en men is niet meer geïnteresseerd in de bijbel of een geschiedverhaal waaruit men kan leren hoe wijze en verstandige mensen in vroeger tijden gehandeld hebben. Dat komt allemaal door de duivel die ons geleerd heeft meer van onze bezittingen en ons lichaam te houden dan van de waarheid. Wanneer wij maar lekker kunnen eten en drinken en genoeg bezittingen hebben, dan zijn we alleen nog geïnteresseerd in verzonnen verhalen en dan zijn kletspraatjes ons meer waard dan de waarheid. Deze waarschuwing wil niemand graag horen, want de waarheid is even weinig geliefd als oostenwind in de winter. Maar alleen de dichter die zich aan de waarheid houdt, zal op den duur een grote naam krijgen.

Waarheid, natuurlijkheid, kennis en genialiteit: deze vier elementen moeten dus samenkomen in een klassiek werk. Ik vrees dat alleen God ooit een echte klassieker geschreven heeft.