De geest van de dichter. Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers

Tien zogenaamde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers

[p. 114]

Antoni Staring. Litho van H.J. Backer. Naar het schilderij van L. Moritz (1826). Uit: Brieven van Mr. A.C.W. Staring. Haarlem 1916.

[p. 115]

Men weegt kaneel bij 't lood
Gesprek met Antoni Christiaan Winand Staring (1767-1840)

Tegen een gesprek met Antoni Staring, de Gelderse landjonker, de schrijver van de slimste poëzie van de negentiende eeuw, heb ik lang opgezien. Ik bewonder deze dichter en tegelijk weet ik dat hij nog onbekender is bij de hedendaagse lezer dan Beets of Bilderdijk. Bovendien schuwt hij het openbare leven. Hij treedt niet op voor genootschappen en hij vermijdt aandacht die op hemzelf gericht is. Eigenlijk zou ik hem het liefst eens confronteren met het verband tussen zijn werk en zijn leven, maar hij zou waarschijnlijk erg schrikken van de interpretatie die ik daaraan geef. Bedrog en verraad lijken constanten te zijn in Starings jeugd. Dit zijn ook de thema's die voortdurend in allerlei vormen terugkeren in Starings poëzie. Steeds doen de dingen zich anders voor dan ze werkelijk zijn. Er worden complotten gesmeed, gezagsverhoudingen keren zich om als bladeren aan een boom. Personen nemen bliksemsnel een andere gedaante aan, bijvoorbeeld als heks, duivel, ezel of vampier. Herbergiers, echtgenoten en vaders worden bedrogen en op een vals spoor gezet. Iedereen die op een of andere manier het gezag vertegenwoordigt en dus enigszins op een vaderfiguur lijkt, wordt opgelicht. Zo neemt Staring in de poëzie wraak op de vader en nepvaders van zijn jeugd.

Met de jonge Staring is gesold alsof het een meubelstuk betrof. Toen hij zes jaar oud was, liet zijn moeder hem in de steek om zich bij haar man te voegen, die aan Kaap de Goede Hoop verbleef in dienst van de Oost-Indische Compagnie. De lieve jonge moeder ontpopte zich dus als iemand die in staat was haar enig kind verweesd achter te laten. De jongen had zijn vader zelden gezien. Nu werd de man een bikkelharde realiteit, want hij beroofde het kind van zijn moeder. De jongen werd op kostschool gedaan bij een alcoholische schoolmeester. In plaats van de verwachte opvoeder trof hij een tobbende dronkaard. Als toeziend voogd van de jongen trad een bejaarde oom met een vervaarlijk uiterlijk op, die zei Antoni als zijn zoon te beschouwen. De voogd zag niet toe, maar liet het knaapje vereenzamen op de leeglopende kostschool. Negen jaar na haar verdwijning uit Starings leven kwam de moeder terug, met haar man. Voor Staring moeten het toen vrijwel onbekenden zijn geweest die zich opeens als zijn ouders opstelden. Zou Staring zijn vader niet gehaat hebben, die immers zijn jeugd bedorven had? Een jaar na zijn terugkomst overleed Starings vader tijdens een dysenterie-epidemie. De vadermoord die Freud alleen in dromen laat gebeuren, vond hier bij toeval plaats. Anderhalf jaar later hertrouwde de weduwe met iemand die ze al aan de Kaap had leren kennen. Was daar nog voor de dood van Staring sr. iets moois ontstaan tussen deze twee? Waarom zou de man het anders in zijn hoofd halen de gevaarlijke en kostbare reis van de Kaap naar Nederland te ondernemen?

[p. 116]

Misschien zat het anders, maar zou de fantasierijke Staring geen gissingen gemaakt hebben? Hij kreeg in elk geval een vierde vader in zijn jonge leven. En zou hij achting voor deze man hebben, die het hart van zijn moeder inpalmde terwijl de rouwperiode nog niet afgelopen was? In deze Hamlet-achtige situatie vertrok Staring naar Göttingen om zich te bekwamen in de landbouwkunde en aanverwante vakken. Toen zijn moeder enige jaren later overleed, bleek de stiefvader haar een fors jaargeld afgeperst te hebben, waarvoor Staring vanaf die tijd moest opdraaien. Eén dag na de moeder stief Starings jonge vrouw. Een verkoudheid velde haar. Staring stortte zich in de Gelderse politiek en het beheer van zijn landgoed. Later hertrouwde hij en kreeg acht kinderen. Alleen in de poëzie, die hij sinds zijn zeventiende publiceerde, is nog iets van zijn chaotische jeugd te merken.

Staring kreeg pas juichende kritieken toen hij de zeventig al gepasseerd was. Potgieter deed hem in De Gids van 1837 de eer aan die hij als taalvirtuoos en geestig spelbreker in de poëzie verdiende.

Datum: 16 oktober 1837. Plaats: het landgoed de Wildenborch tussen Vorden en Lochem

De tocht naar Vorden was mij lang gevallen. In deze streek zijn de wegen slecht en de aansluitingen vielen me tegen. Tot Zutphen had ik gebruik kunnen maken van de diligence, die traag langs de IJssel reed. Daarna moest ik in mijn eentje een koets met koetsier huren om me over de straatweg richting Pruisen naar Wildenborch te brengen. In Vorden moesten we de grote weg verlaten bij de Hervormde Kerk met zijn opvallende bliksemafleider op de hoge toren. Meneer Staring had me geschreven dat hij me onmogelijk kon komen afhalen. Hij verliet zijn landgoed alleen nog maar voor bruiloften en begrafenissen. Wel ried hij aan me goed warm te kleden, want een verkoudheid liep men in dit seizoen gauw op. Het landschap waar we door reden kon me niet bekoren. Dorre en nare heivlaktes, langgestrekte moerassen en kreupelbosjes wisselden elkaar af. De koetsier maakte bepaald niet de indruk een woord met mij te willen wisselen. Lezen was onmogelijk omdat het rijtuig te veel hobbelde. Staring had erop gestaan dat ik voor het middageten van twaalf uur aanwezig was. Het liep al tegen twaalven en ik had alleen nog maar schrale gronden gezien met enkele boerenhutten, toen ik een verandering in de bebouwing opmerkte. We kwamen in een parkachtig landschap met exotische boomsoorten. Het moeras maakte hier plaats voor heuvels en dalen. Het landhuis in de verte moest wel Wildenborch zijn. Dichterbij komend zag ik hoe sierlijk het gebied om Wildenborch heen aangelegd was. Grachten omzoomden de tui-

[p. 117]

nen. Aan een druppelvormige vijver lag een rond grasperk. Om deze losse Engelse bevalligheid te verkrijgen moest men de natuur wel streng beteugeld hebben. Het landhuis had een vrij nieuw voorkomen. Tussen de twee vleugels stak een torenvormige uitbouw naar voren met een majestueus bordes, dat ik beklom. Een bediende leidde mij naar de ontvangstkamer nadat ik de klopper enige malen had laten vallen. Ik hoorde van verre een snelle stap naderbij komen. Even later stond Staring in de deuropening. Hij oogde veel jonger dan zeventig, want hij was gespierd als een landarbeider en liep kaarsrecht. Zijn gezicht was geschonden door pokken. In een rap tempo verwelkomde hij me, hielp me uit mijn jas, liet mijn bagage wegbrengen en stelde me op de hoogte van het schema voor de dag: eerst een maaltijd, dan zou hij tijdens een wandeling door het park mijn vragen beantwoorden, vervolgens thee, daarna een korte wandeling met zijn wouw, die nagenoeg blind is. Tot de avondmaaltijd wilde hij eigen werkzaamheden verrichten. Daarna zouden we in zijn bibliotheek verder kunnen spreken over de literatuur. Inspraak leek bij de dagindeling niet verwacht te worden, laat staan tegenspraak.

Meneer Staring, u lijkt nu pas ontdekt te worden door de Nederlandse letterkundigen. De Gids noemt u onze eerste en enige humoristische dichter en betwijfelt of ons vaderland wel een zanger van zoveel talent verdient. De criticus vergelijkt u met een voorjaarshemel waaruit op hetzelfde ogenblik zonnestralen en regendruppels neerdalen.

Een goedkeuring zoals die in De Gids, die beredeneerd is en met bijzonderheden komt die verder gaan dan wat stijlkritiek, was mij nog nooit te beurt gevallen. Ik kan niet ontveinzen dat zij mij aan het eind van mijn loopbaan gestreeld heeft. De lof raakt me des te meer omdat ik niet weet wie de recensent is. Het betekent dat De Gids niet geredigeerd wordt door een valse kliek van mekaar toejuichende letterhansworsten.

Zijn de recensies die u vroeger kreeg dan allemaal geschreven door onbekwame en bevooroordeelde critici?

Het schijnt mij toe dat onze kritiek vaak door kuiperij en afgunst beheerst wordt, nu en in het verleden. Alleen De Gids is een uitzondering en daarom ook het allerbeste van de tegenwoordige maandbladen. Ik versta de kunst van intrigeren niet en ken de wegen niet om in het gevlij te komen. Ik heb me een tijdlang als een vreemde hond op straat gevoeld die aangeblaft en gebeten werd door de aaneengesloten meute van dorpskeffers. In de Vaderlandsche Letteroefeningen noemde men mij eens een Huygens gekapt à la Voltaire, dus een zeventiende-eeuwer die zich voordoet als een

[p. 118]

achttiende-eeuwer. Mijn werk zou volgens deze beoordelaars overbeschaafd en tegelijk platvloers zijn.

Maar is de verbetering van de literaire kritiek dan de enige verklaring ervoor dat men u tegenwoordig wel waardeert?

Ik denk ook dat mijn poëzie niet aansloot bij wat gebruikelijk was. Mijn rijmen wandelen zo eenvoudig voort en zij steken geweldig af bij het gedonder, gestorm, gewoel en gejoel, gesuis en gedruis en gebruis dat een tijdlang mode was. Nu zijn het pathos van Bilderdijk en de melodieuze zoetvloeiendheid van Tollens op hun retour. Ze hebben plaatsgemaakt voor het gedicht dat niet alleen op hartstocht of gevoel drijft.

Waarop drijft uw poëzie dan?

Een gedicht moet een onverwachte wending aan een gedachte geven. Ik schep er vermaak in om mijn lezers even op het verkeerde been te zetten voordat ik het ware denkbeeld onthul. Dat houdt de geest en de dichtkunst lenig. De poëzie moet even natuurlijk en ongedwongen zijn als het proza. Elk woord dat men gebruikt moet onmogelijk vervangen kunnen worden door een treffender, zinnelijker of welluidender woord. Het natuurlijke hoort tot het wezen van de dichtkunst en het criterium van de onvervangbaarheid geeft de graad van volmaaktheid van een dichtwerk aan.

(We hadden inmiddels de tuinen achter het huis verlaten. Staring had geen moment zijn handen stilgehouden. Hij brak zaadbolsters van verdorde planten en stak die in zijn zak, plukte rozenbottels en controleerde entingen van jonge bomen. Een snoeimes hing aan zijn broeksriem en we kwamen geen struik voorbij of Staring beknotte enkele uitsteeksels. Ook in het bos leek hij elke centimeter onder controle te hebben. Rechte stukken werden afgewisseld met ronde of ovale bosschages, dalen met heuvelachtige verhogingen. Staring wees me de zeldzame bomen aan die hij geïmporteerd had: de ceder van Libanon, de Amerikaanse eik, de moerascipres. Ik wilde hem vragen of zijn werkzaamheden op het land zijn dichtkunst niet in de weg stonden, maar hij gaf me al antwoord:)

Het denkbeeld dat men een landschap kan herscheppen heeft iets heel poëtisch. De verbeelding krijgt de ruimte om het verleden en tegenwoordige en de toekomst te verenigen. Als ik bomen plant dan is dat een vorm van poëzie. Ik zet ze in rijen zoals de epiek, of ik groepeer ze los bij elkaar zoals in de lyriek. Een ode is als een gewelfd landschap, een lied lijkt op een vlakte. En die wilde struiken daar, dat zijn rijmloze jamben.

Dat kan wel zo zijn, meneer Staring, maar uw lezers hebben toch liever boeken in plaats van bosjes.

Mijn muze is een eigenzinnige jonge deerne die niet meer luistert naar de roep van de oude man. Maar ook vroeger was zij niet gul met haar

[p. 119]

Gezicht op De Wildenborch ca. 1829. Uit: [J.J.] de Cloet, Châteaux et Monumens des Pays-Bas. Bruxelles [1829]. Tome ii.

[p. 120]

visites. Zij wachtte altijd sneeuw en onstuimig weer af voordat ze mij een bezoek bracht. De dichtkunst weet mij niet meer te vinden. Al wat ik de laatste jaren nog te hooi en te gras heb gedaan, is het nazien van mijn vroeger uitgegeven rijmen. Die zijn nu behoorlijk gerangschikt in vier delen bij Nijhoff uitgegeven.

Mogen we dan nog wel nieuw proza van u verwachten?

U lijkt even onverzadigbaar als de jonge merels die ik hier in het voorjaar in de nesten kan bespieden. Bent u er dan niet tevreden mee dat er dit jaar zeven verhalen van mij in een bundel verschenen zijn?

Neem me niet kwalijk: het is uit bewondering dat ik om meer vraag.

Ja, die toon ken ik. Potgieter heeft er ook een handje van mij te vleien voor zijn almanak. Hij schrijft me dat hij zelfs als de almanak al gedrukt zou zijn, nog de boel zou omgooien voor een bijdrage van mij. Ik word daardoor in verlegenheid gebracht. Soms maak ik nog wel een paar coupletten voor huiselijke feesten, maar die dragen te duidelijk sporen van er met geweld uitgeperst te zijn. En op gelegenheidswerk zit toch niemand te wachten. Misschien, als de negen jongedames toch nog eens langskomen, dat ik dan een historische novelle voor Potgieters almanak schrijf.

In dezelfde trant als de zeven Kleine verhalen van dit jaar?

Historische novellen of kleine verhalen, ik heb wel wat geworsteld met de titel van dat boek. Ik had eerst gedacht het gewoon de titel ‘Novellen’ mee te geven, want ‘Kleine verhalen’ is meer een omschrijving en geen naam. Maar toen vreesde ik dat onze critici dat woord pedant zouden vinden, ook al is het nu in heel Europa behalve bij ons gangbaar. Ze zouden misschien denken dat ik met die titel pretendeerde iets nieuws te brengen, en iets beters dan anderen. Die feilzoekers menen algauw dat een schrijver zich verheven voelt boven de overige letterkundigen in Nederland. Bovendien hoorde ik dat veel lezers denken dat een novelle gelijkstaat met een liefdesgeschiedenis. Dus toen heb ik maar voor de titel Kleine verhalen gekozen.

...Want u waagt zich niet aan liefdesgeschiedenissen?

Het is alsof de duvel ermee speelt, maar in mijn poëzie lopen liefdesgeschiedenissen altijd bedrieglijk af. In proza is zo'n liefde ondergeschikt aan het historische.

U schrijft, behalve historische verhalen ook geschiedkundige studies. Heeft de verhalenschrijver andere plichten dan de historicus?

Het is fout als de roman- of novellenschrijver de historie in wezenlijke dingen tegenspreekt. Hij mag de chronologie niet verwarren of de drijfve-

[p. 121]

ren en omstandigheden van belangrijke gebeurtenissen leugenachtig vertellen. De lotgevallen en karakters van de grote spelers op het wereldtoneel mogen niet met valse kleuren geschilderd worden. Maar als men deze punten van aanstoot vermijdt en in een naar waarheid geschilderd historisch tafereel voor de aardigheid verzonnen personen inbrengt, dan zondigt men niet tegen het historische. De historicus daarentegen mag geen dingen weglaten die een romanschrijver niet noemt.

Doelt u met dat weglaten op bepaalde ondeugendheden zoals die in hogere kringen voorkomen? (Staring leek even uit het veld geslagen. Hij keek me bezorgd aan en vroeg of mijn sjaal wel warm genoeg was. Een kou had men immers zo te pakken en met de winter voor de boeg moest men daar niet aan denken. Hij zette de kraag van zijn jas omhoog voor hij verderging.)

Het spreekt vanzelf dat men niets onzedelijks moet schrijven, evenmin als zeggen of doen. Hier in Nederland passen geen akeligheden of lichtzinnigheden. Ik heb in mijn verhalen geen sterke hartstochten willen schilderen of gemoedsbeweging opwekken. Deze verhalen zijn juist het tegenovergestelde van de gedrochtelijke voortbrengselen uit het buitenland waarmee men onze vaderlandse grond overstroomt. Ze zijn meer overeenkomstig ons volkskarakter, niet beledigend voor ons gevoel noch kwetsend voor de zeden.

Maar houdt u dan een pleidooi voor stichtelijke letterkunde? Dat komt toch helemaal niet overeen met wat wij kennen van de dichter Staring?

Mijn boerenmuze is een vrolijke tante die van vermaak houdt. Ze tekent protest aan tegen de stelling dat stichting het eigenlijke doel van de poëzie moet zijn. Niet dat de literatuur nu meteen moet ontstichten, maar vermaak is geen zonde zolang er niets tegennatuurlijks in is. De natuur laat geen appels en peren aan rozenstruiken groeien en er komen geen knollen of radijzen aan de wortels van de resida.

U schijnt de natuur anders nog wel eens een handje te helpen. Er groeien hier toch uitheemse gewassen die alleen willen aarden als u ze vertroetelt met extra mest, water en warmte. Is dat niet tegennatuurlijk?

Ach, mevrouw, een moederbeer kan haar doodgeboren jong zoveel likken als ze wil, als het lieve leven er niet in zit, dan likt geen beer er dat in. Zo is het met de poëzie ook: men kan snoeien en snijden en vijlen wat men wil, als een vers niet deugt, dan helpt alle getroetel niet.

U staat er wel om bekend dat u uw verzen herhaaldelijk herschrijft en niet gauw tevreden bent over het resultaat.

Ik geloof dat ik heel wat uitgevers en redacteuren zenuwtoevallen heb

[p. 122]

bezorgd. Hoe streng ik ook tijdens het werken ben, als ik later de boel overlees, zijn er nog altijd wat onverschoonbare vlekken overgebleven: gewrongen wendingen, onhollandse woorden of uitdrukkingen, duisterheden, verkeerde interpunctie, ongelijke spelling, dingen die zelfs meesterstukken kunnen ontluisteren. Het is het recht en de plicht van dichters om als verdedigers van de taal op te treden, dus moet ik polijsten. En natuurlijk moet de pers dan wel eens wachten op verbeteringen en ook heb ik wel eens een paar vellen opnieuw laten drukken.

(Inmiddels waren we bij een smal kanaal gekomen. Staring legde me uit dat het diende als afwateringsgoot. Hij vertelde vol trots dat hij het over een lengte van een uur gaans naar de Berkel had laten graven. Daardoor waren de moerassen om Wildenborch bruikbare akkers en bosgrond geworden, al liep er ook nu nog wel eens in de winter een stuk land onder water. ‘God schiep voor iedereen een land om in te wonen,’ zei hij, ‘behalve voor de Nederlander, die moest het zelf scheppen.’ Met een stok peilde hij de diepte van de veengoot. Er moest weer gebaggerd worden. Staring stelde voor dat ik thee ging drinken met zijn vrouw in het landhuis, zodat hij zijn arbeiders aan het werk kon zetten. Later konden we dan verder spreken en hij zou mij iets laten zien wat me wel heel bijzonder zou interesseren. Pas na het avondeten nam Staring mij mee naar zijn bibliotheek. Ik keek mijn ogen uit. De modernste literatuur van Van Lennep, Geel en Potgieter lag voor het grijpen op een leestafeltje. In de kasten stonden buitenlandse romans, taalkundige werken en veel historische studies. Plantkundige boeken en agrarische studies in het Duits en Latijn waren bij elkaar geplaatst in een boekenmolen. Maar het mooiste kwam pas tevoorschijn nadat Staring een speciale cassette geopend had. Een origineel handschrift van Jacob van Maerlants Wapene Martijn, voorzien van de prachtigste initialen, legde hij in mijn handen. Hij had het in 1816 voor f 140 kunnen kopen. Ik had moeite om verder te gaan met ons gesprek.)

U bent goed op de hoogte van de Nederlandse literatuur, zowel de oude als de nieuwe. Is dat niet een ballast bij het schrijven?

Wie de zangberg wil bestijgen, moet geen huurknol nemen. Die haalt de top niet. Alleen wie een eigen paard berijdt, kan de weg naar boven vinden.

Hoe bent u eigenlijk met schrijven begonnen? Werd u in uw jeugd gestimuleerd?

Mijn jeugd is een aaneenschakeling van mishandelingen en ontberingen geweest. Ooit zal men zeggen dat een ongelukkige jeugd een goudmijn voor een kunstenaar is, maar ik ben meer ondanks mijn opvoeders dan dankzij hen aan het schrijven geraakt. Ik zal echter nooit vergeten wat Rhijnvis Feith voor mij gedaan heeft toen ik hem wat verzen toegezonden had. Feith had de onvoorzichtigheid om aan een rijmer van nog geen ne-

[p. 123]

gentien jaar te schrijven: u moet uw stukje zeker uitgeven! Dat was zoveel als de uitgeefzucht er met een emmer in te storten, en er ging geen druppel van de dosis verloren. Meteen kwam het denkbeeld op om bij dat stukje nog een stukje en nog een stukje te voegen en er dus een bundeltje van te maken. O die miserabele begeerte om zijn dromerijen aan Jan en alleman voor te dreunen. Ja, meneer Feith heeft mijn hoofd op hol gebracht.

Ook al bent u op weg geholpen door Feith, toch heeft u daarna geen aansluiting gezocht bij literaire kringen. Heeft u geen geestverwanten in de letterkunde?

Door mijn studie in het buitenland had ik geen contact met de Nederlandse klingen, en toen ik eenmaal terug was kreeg ik veel verantwoordelijkheden, die mij in Gelderland hielden. Ik schep geen genoegen in reizen, en voordrachten mijd ik als de pest. Maar tot mijn verbazing zoeken de jongeren nu zelf contact met mij, nadat de ouderen mij jarenlang links hebben laten liggen. Misschien sluit mijn genre beter aan bij de nieuwe richting? Vroeger verweet men mij juist dat ik nog in de vorige eeuw leefde.

De hoogleraar Lulofs heeft onlangs over u gezegd dat u nooit een populair volksdichter zal worden. Voor de veiwekelijkte Nederlandse magen zou u een te stevige letterkost opdienen.

Zou ik daarom mijn werk niet in het licht brengen? Eikenschors weegt men bij 't pond, maar kaneel bij 't lood. Cats en Huygens werden pas na hun dood behoorlijk gewaardeerd. Misschien gaat er wel een eeuw of wat overheen voordat mijn gedichtjes echt begrepen worden. Of zou ik misschien toch wat te veel een beroep op de geest van de lezer doen? Het is mij genoeg als ik een paar mensen weet te boeien, en als mijn Gelders lied nog in de volgende eeuwen gezongen wordt, ben ik tevreden. Ik geloof toch dat ik me altijd te zeer in niemandsgebieden bewogen heb om ooit echt populair te worden. Ik heb wel eens gehoord dat men vindt dat ik overal zo tussen sta. Misschien ben ik wel een grensfiguur.