De Noordsche weereld

Vertoond in twee nieuwe, aenmercklijcke, derwaerts gedaene reysen: d'eene, van de heer Martiniere, door Noorweegen, Lapland, Boranday, Siberien, Samojessie, Ys-land, Groenland en Nova-Zembla

IV. Hoofd-stuck.
Beright van de Lught by Spitsbergen. Veranderingh van 't We'er, en de Teeckenen daer van. Wolcken. Rijp. Seldsaemheden van de Sneeuw; en veelerley andere dingen.

⁺ GElijck in onse Landen de koude niet altijd bestendigh is, alsoo oock in Spitsbergen. In Grasmaend (April) was 't op den een-en-tseventighsten Graed soo koud, datmen sigh nauwlijcks wist te bergen.

⁺ In deese Maend, gelijck oock in de volgende Bloeymaend, sou 't in Spitsbergen yeder jaer de strenghste koude zijn.

Wat voor Nattigheyd in de Scheepen is, bevriesd. De Masten, Touwen, en voorts wat om of aen een Schip hanghd, werd van Nevel en Ys als met een Harnasch overtogen.

⁺ Nu werden de Scheepen niet meer soo vroegh daer heenen gesonden, als wel voor weynige Jaeren geschiedede; en evenwel koomense noch tijds genoegh. Want soo vroegh in 't Jaer kondense daer weynigh voordeel doen; vermits 't Ys noch niet van malkander is gedreven: Waerom dan oock ter dier tijd niet veel Walvisschen werden gesien.

⁺ In de twee eerste Spitsbergensche Soomer-maenden is 't Tandklapperen daer seer gemeen. De begeerte om t'eeten is hier oock grooter, als in andere Landen.

⁺ Op den derden der Bloey-maend bemerckten wy der Sonnen-ondergangh niet meer, wijlmen by naght soo wel sien kon

+ Koude in Spitsbergen,

+ Wanneer die Strengst is.

+ Men gaet nu so vroeg niet meer derwaerts.

+ Eetenslust.

+ Geduerige dagh.

[p. 207]

als by dagh. Doemaels bevonden wy ons ontrent op den eenentseventighsten Graed.

⁺ Van de bestendigheyd des We'ers is niet veel te roemen in deese twee eerste Maenden; wijlmen bynae yeder uyr veranderingh verneemd. Men seght oock, dat'er veranderingh en Onweer voor handen is, wanneer men de Maen, en een droevige, vlammige Hemel siet.

⁺ Of nu de Maen soodaenige Onweeren voorkondighd, kan ick niet weeten; wijl deselve oock van ons by klaeren dagh wierd gesien. Doch dat nae een klaeren Hemel de Lught van een dicke Nevel werd overtogen, geschied op meer andere tijden; insonderheyd wanneer daer op een andere Wind volghd.

⁺ Als de Bergen vyerigh schijnen, soo is 't Nevelaghtigh. Daer op volghd een noch duysterer Nevel, met vermeerderingh der koude. Deese Nevel schijnd blauw, als Indigo; oock wel swart van verwe. By veranderingh des We'ers werd deese Nevel van de Wind aengedreven; soo dat in minder als een half uyr tijds de Zee van een duystere Mist bedeckt is; sulcker wijs; datmen nauwlijcks eens Schips lenghte van sigh kan sien.

⁺ Andere Merck-teeckenen, genomen van de Walvisschen en Zee-honden, sullen in de Hoofd-stucken, daer wy van dese Zee-geslaghten spreecken, beschreven worden.

Somtijds was 't in Bloeymaend, (als op den veerthienden der selver) een seer heldere en klaere lught; doch te gelijck gantsch koud: Soo dat wy verder over 't Water sien konden, alsmen anders op Zee gewoon is de Zee te sien.

⁺ Lught en Zee waeren niet t'onderscheyden. 't Scheen, als of de Scheepen in de Lught sweefden. Deselve schijnen, alsmense dus aenschouwd, gelijck verdorde Boomen, of Paelen.

Spitsbergen sietmen van verr' als of 't een Wolck was. De Bergen geven een weerschijn in de Zee; soo dat yemand, die geen kennis van dit Land heeft, 't selve van de Lught niet kan onderscheyden. Even gelijck oock andere Landschappen van verre soodaenigh werden aenschouwd. Sie de Figuer O.

De voorgedaghte klaerheyd en stilte hebben wy oock gehad in de volgende Somer, Hoy, en Ooghstmaend.

⁺ Wat nu de koude belanghd, deselve schickt sigh na den aert

+ Voorteekenen

+ Van Onweer.

+ Nevel.

+ Verr' in Zee gesien.

+ Hoe sigh Spitsbergen vertoond.

+ Meer of min koude, na gelegenheyd der Winden.

[p. 208]

der Winden; als: De Noorde en Ooste wind veroorsaecken de felste koude; soo datmen sigh meenighmael voor deselve nauwlijcks weet te bergen; voornamentlijck wanneer 't sterck waeyd.

De Weste en Suyde winden, wanneerse maer wat bestendigh sijn, geven veel Sneeuw, oock wel Regen; met een lijdlijcke koude.

Wat voor een hitte de Son hier van sigh geeft, sietmen dickmael aen de geene, welcke de traenen uyt d'oogen druypen. Evenwel houd deese strenge koude, gelijck wy alreeds hier boven hebben geseght, niet geduerigh aen: Want indien 't hier altijd even vinnigh was, hoe souden'er dan eenige Kruyden konnen wassen?

⁺ Oock waeyen hier niet in yeder Jaer deselve Winden in deselve Maenden; maer daer in is veranderingh, gelijck in andere Landen. Nu is 't een saghter, dan weer een harder Winter.

Soodaenige Jaeren, in welcke men niet veel donckere, mistige daegen verneemd, werden van ervaerne Schippers en Harpoeniers geroemd, de beste voor de Walvisch-vanghst te zijn.

Of hier, by de voornaemste verwisselingen der Maen, oock Springh-vloeden komen t'ontstaen, kan men niet weten.

⁺ Sulck een schoonen Hemel, als in ons Land by de Somertijd werd gesien, met cierlijck-getrapte en aerdigh aen een geheghtede Wolckjens, heb ick in Spitsbergen noch noyt vernomen. Maer hier tegens altijd een droeve Lught, of een beneveld Swerck.

Opstijgende Donder-wolcken ben ick noyt gewaer geworden. Heb oock van niemand gehoord, dat hy deselve oyt sou gesien hebben.

⁺ Boven 't Ys sietmen de Lught wit. Hier uyt kan men afnemen, waer vastYs leght. In 't voorgaende Hoofd-stuck, daer wy van 't Ys hebben gehandeld, kanmen breeder beright hier van vinden. Sie de Figuer A., by de Letter f.: En Figuer B., by de Letter d.

⁺ In de twee laetste Spitsbergensche Somermaenden, insonderheyd in Hoymaend, scheen de Son voor 't Waygat soo warm,

+ Winters, sijn hier niet altijd even streng.

+ Wolken.

+ Lugt boven 't Ys.

+ Warme Sonne-

[p. 209]

dat de Teer aen 't Schip, tusschen de Gangh-boorden, daer de wind soo niet in valt, begon te smelten.

⁺ Daer is geen onderscheyd tusschen de koude by dagh of by naght; wijl'er geen dagh en naght is. Echter schijnd men noch dagh en naght te konnen onderscheyden, wanneermen, nae een reghte betraghtingh, voor de naght neemd de tijd, dat de Son schijnd als een heldere Maen; soo datmen soo wel in de Son als in de Maen kan sien.

Vermeerderingh der koude, of afwijckingh (verwisselingh) van 't Compas, hebben wy, soo verr' wy gekomen zijn, niet bemerckt.

⁺ Hier staet oock in aght te neemen, dat de koude in dit Gewest een dood ligchaem in d'Aerde niet lightlijck laet verrotten; gelijck wy hier boven in 't Hoofd-stuck der Beschrijvingh van Spitsbergen alreeds hebben geseght.

Op onse te rugg'-reys hebben wy der Sonnen ondergangh voor d'eerstemael waergenomen op den tweeden der Ooghstmaend.

Wat nu belanghd de dingen, welcke in de Lught werden geteeld; 'k heb bemerckt, dat de Rijp, gelijck kleyne spiessige Sneeuw (om soo te spreecken), of in seer kleyne subtyle Spieskens op de Zee neer valt, en deselve bedeckt, even als ofse van stof bestoven en overtrocken was.

⁺ Deese kleyne Spieskens werden geduerigh meer en meer opgehoopt; en leggen soo alsse vallen, kruyswijs en ongelijck op malkander. Alderbest kanmense vergelijcken by een Spinneweb. S'ontstaen, of komen voort uyt de koude der Lught; en vermeerderen sigh soo seer, dat de Zee daer van werd overtrocken als met een dicke Huyd, gelijck Ys. Welck Ys een soete smaeck heeft: Gelijck dan oock 't soute Zee-water, in de hoogte der Lught opgetrocken zijnde, daer veranderd werd, en tot soet Regen-water neer valt.

't Gebeurd alleen by heldere Sonneschijn en strenge koude, datmense sien kan. Anders vallense onsightbaer, gelijck by ons de Dauw'snagts. By droeve Lugt, of als de Son niet schijnd, kanmen dit niet gewaer werden.

Bysonderlijk kanmense sien, wanneermen tegens de Son kijkt, aen een schaduwagtige plaets. Dan blinckense met sulk een heldere glantsch als Diamanten.

+ Dagh en Naght, hoe t'onderscheyden.

+ De koude laet hier de doode ligchaemen niet lightlijck in d'aerde verrotten.

+ Rijp, hoedaenigh die op de Zee neer valt.

[p. 210]

Sy werden met meenighten gesien, gelijck Stof-veselkens in de Son, van 'smorgen af tot op den middagh en 'savonds toe.

⁺ Gantsch kleyn vallense neer; soo dat'er gantsch geen nattigheyd van aen de Klederen koomd te hangen,. Reght ontrent de Middagh, wanneer de Son wat warm schijnd, smelten dese Spieskens, en vallen dan onsightbaer benedenwaerts; gelijck de Dauw.

Somtijds, wanneer de Rijp van de Boomen afstuyfd, sietmen by ons oock ten naesten by diergelijcke Spieskens. Dit is kleyne Sneeuw; welcke soo wel in de Schaduw, als tegens de Son kan gesien worden.

Oock sijn deese Spieskens niet d'Adem, of Damp, die, gelijck de Rijp, aen de Baerden der Mannen, of de Hayren der Paerden, of andere dingen, blijft hangen.

⁺ Hier moet niet vergeeten worden, datmen in deese Spieskens by Spitsbergen een Boogh gewaer werd, gelijck als een Regenboogh van twee Verwen wit en bleeck-geel; bynae gelijck de Son sigh vertoond in de duystere beschaduwingh der Wolcken.

'k Sal nu treden tot de beschrijvingh eens anderen Booghs; ⁺ welcke ick de naem van Zee-boogh geef. Deese werd gesien by heldere Sonneschijn; niet in de groote Baeren, maer in de druppelen des Waters, welcke door de Wind daer van af-stuyven, en gelijck een Nevel schijnen.

Gemeenlijck sietmen deesen Boogh voor den Buyck des Schips; oock wel aghter nae de Lee toe (dus werd genoemd de sijde des Schips, welcke sigh nae de Zee neyghd) tegens de Son over, daer de schaduw der Seylen heenen geworpen word. Doch niet de schaduw der Seylen maeckt de Boogh, maer in deselve aenschouwdmense.

In deese soute Zee-druppelen sietmen soodaenigh een schoone schaduw, met verscheydene Verwen, gelijck men gewaer werd in de Regenboogh aen den Hemel, tegens over de duystere Wolcken.

⁺ Hier by werd my noch yet anders indaghtigh; naementlijck, dat in de bovenste Wolcken nevens de Son, een heldere Lught werd gesien, even als of'er twee Sonnen scheenen. De

+ En verscheydene waerneemingen daer ontrent.

+ Boogh in de Spieskens, als een Regenboogh.

+ Andere Boogh, van onse Schrijver een Zee-boogh genoemd.

+ Neven-Sonnen.

[p. 211]

Zeevaerende noemen deselve Weerschijningen, of anders Neven-Sonnen.

Sulck een helder light bevinden wy in de laege Lught, in de duystere Schaduw, welcke van de Wolcken neervalt; schijnende een Regen-wolck niet ongelijck; vermits 't vol druppelen sweefd, waer in de Son blickerd, gelijck 't een of 't ander dingh in een Spiegel werd gesien.

⁺ Deese klaerheyd der Son veroorsaeckt een warmte, welcke van sigh drijft een Boogh, nae de gestalte der Son. Dese Boogh sijn de druppelen, die van der Sonnen warmte in Damp, of Nevel, werden veranderd. By veranderingh der koude werd deese Damp in de Lught gesien als Roock; waer in men de verwen niet gewaer word.

In de gedaghte swevende druppelen blickerd de Son, en veroorsaeckt de cierlijcke verwen, blauw, geel, en rood; schijnende reght juyst van malkander gescheyden te zijn. Dit sijn de Hoofd-verwen des gemelden Booghs.

⁺ Wat de grootte belanghd, aen den Boogh welcke ick op Spitsbergen sagh, heb ick waergenomen, dat hy dagh en naght met de Son om gingh. Dat hy oock 'smorgen en 'savonds, desgelijcks by nagt veel grooter werd gesien als by dagh.

⁺ 'k Wil hier niet spreecken van de Wind-Wervelen, welcke in dese koude Landen onbekend sijn; als die 't Water in de Lugt omdrijven en verbreecken nae de wijs der Waeter-moolens, welcke men gevonden heeft nae de gestalte der Slecken-Huyskens.

Doch hier dient niet vergeeten de kleyne Wervels, welcke ontstaen wegens de voorstaende Bergen, waer tegens een Wind stoot, en alsoo omgedreven worden. d'andere, tusschen de Huysen, of Daecken, sien wy op naeby gelegene Wegen.

⁺ Voorts werdmen in Spitsbergen gewaer, dat de Zee, even gelijck d'andere Wateren, by vermeerderingh van koude, een Damp van sigh geeft; welcke in de Lught tot Regen, of Sneeuw, werd. De reuck daer van is gelijck die van de Nevel, of van heet Water.

Dit is oock een Spitsbergensche Aenmerckingh, dat de koude gemeenlijck verminderd, wanneer in de lught veel Damp of

+ Oorsaeken des Booghs aen de Lugt.

+ Omgangh met de Son.

+ Wind-wervelen.

+ Damp op de Zee, by vermeerderingh van koude; en teecken aen den Damp, van de vermindering der selve.

[p. 212]

Nevel werd gesien; en dat deselve bynae in een oogenblick ontstaet by klaere Sonneschijn, sonder wind, of andere oorsaecken. Doch als van deese Dampen de Lught vervuld werd, soo verdeelen sich de Wolcken, en houden langh aen, met een bestendige Wind.

Sulck een Damp sien wy in de Lught, die, gelijck Sweet, aen de Klederen of Hayren hanghd.

Uyt soodaenige kleyne Damp-druppeltjens heeft de Sneeuw haeren aenvangh. Eerst werd een druppelken gesien, als een Sand-koornken. Sie Figuer E., by de Letter a.

⁺ Door de Nevel neemd het toe, tot dat het de gedaente van een ses-hoeckige Schild bekoomd; klaer en doorsightigh als Glas. Aen deese ses hoecken hanghd sigh de Nevel, gelijck druppelkens. Sie Figuer E., by de Letter B. Daer nae vriesd het van malkander, soo datmen de gedaente van een Starr' gewaer werd. Sie Figuer E., by de Letter C.: Evenwel noch aen een gevrooren; tot dat hy daer nae sigh reght van elckander deeld; soo datmen verneemd een Starr' met tacken. Sie Figuer B., by de Letter D.: ⁺ Welcke Tacken noch niet geheel bevrooren sijn, wijl noch eenige gantsch natte druppeltjens sigh tusschen deselve bevinden; tot dat hy voorts de gedaente eener volkoomene Starr' krijghd; met Tacken aen de zijden, gelijck Vaerne-kruyd; aen welckers eynden, of spitsen, noch kleyne druppeltjens hangen, als Knuppelkens. Sie Figuer E., by de Letter E. Die sigh ten laetsten verliesen, soo dat eyndlijck een volmaeckte Starre-vorm ontstaet.

Dit is d'oorsprongh der Starre-Sneeuw, welcke by de strenghste koude soo langh werd gesien, tot datse al haere Tacken verlooren heeft. Sie Figuer F., by de Letter F.

Hoe veelerley slagh van Sneeuw in Spitsbergen valt, en by wat voor een We'er, heb ick op de volgende wijs aengemerckt en onderscheyden.

⁺ Figuer E., Num. 1. heb ick afgeteeckend by lijdlijcke koude; wanneer 't oock regenaghtigh was. Dan valt de Sneeuw als Rooskens; als Spieskens; als kleyne Koornkens. Num. 2. Wanneer de koude aflaet, valt'er Sneeuw als Starren; met veele Tackjens, als Vaerne-kruyd. Num. 3. Nevel alleen, of groote Sneeuw. Num. 4. Dus valt de Sneeuw by strenge

+ Eygentlijk beright,

+ Van d'ontstaeningh der Sneeuw.

+ Op hoe veelerley wijs, en by wat voor we'er deselve in Spitsbergen neervalt.

[p. 213]

koude en Wind. Num. 5. By een strenge koude, doch niet windigh, valt de Sneeuw gelijck als Starren; veel in eenen hoop, wijlse door de Wind niet van malkander werd gedreven. Num. 6. By een Noord-Weste Wind, of by een dick bewolckte Lught, en Stormigh We'er, viel Haegel, rond, en oock langhwerpigh, over al met Tacken; van soodaenigh een groote, als in de Figuer op de gedaghte Num. 6. te sien is.

Noch veelerley ander slagh van Starre-Sneeuw werd'er gevonden, met meerder Tacken, Herten, en diergelijcke gedaenten; doch al t'saemen werdense op eenerley wijs voorgebraght, by een Oosten en Noorden Wind. Andere Spiesaghtige Sneeuw by Weste en Suyde Winden.

⁺ Wanneerse van de Wind niet van een werd gedreven, soo valtse wel in eenen hoop t'saemen. Doch alsse door de Wind van malkander werd ghescheyden, soo vallen de Starren of Spieskens alleen; yeder Sneeuw-vorm afsonderlijck; gelijck men de Stof-veselkens siet sweven tegens de Son.

Dus veel heb ick van de Sneeuw waergenomen: En bevinde, dat oock in deese Landen by een koude Lught en Noorden Wind allerley slagh van Starre-Sneeuw werd gesien, gelijck in Spitsbergen.

+ Verdere Waernemingen.