De Noordsche weereld

Vertoond in twee nieuwe, aenmercklijcke, derwaerts gedaene reysen: d'eene, van de heer Martiniere, door Noorweegen, Lapland, Boranday, Siberien, Samojessie, Ys-land, Groenland en Nova-Zembla

Toe-doeningh.

⁺ Vermits Samojeden een naem van een seer wijde uytstreckingh is, en veelerley Volckeren in de Noordsche Gewesten den selven voeren (gelijck wy hier boven in eene onser Toedoeningen hebben aengemerckt), welcke onsen Schrijver niet al t'saemen besoght heeft, soo sou 't wel zijn konnen, dat sommige der selver oock Menschen-eeters waeren; gelijck'er sulcke onder de Tartaeren zijn; selfs wel onder de Croaten. Doe de Spaenjaerden Bergen op den Zoom hadden belegerd, haddense eenige Croaten in haeren dienst; welcke, alsse kans saegen, de Kinderen staelen, brieden, en op aten, voor een sonderlingh lecker beetje. Eenige voorbeelden daer van heb ick verhaeld in mijn Groot Historisch Schouw-tooneel, eerste deel pag. 379. ⁺ De Reys-beschrijvingh van de Heer Klenck, als Gesant van de Heeren Staten Generael gedaen nae Muscovien, in 't Jaer 1675., seght uytdrucklijck pag. 213. Sy (de Samojeden) sijn wilde, woeste Menschen; die sich met soodaenigh een Voedsel als de Beesten onderhouden; en voeren met reght de naem van Samojeden, 't welck eygen-selfs-eeters beteeckend; want sy eeten oock menschlijcke ligchaemen. Doch wy laeten dit verschil andere besleghten.

⁺ Dickmael heeftmen een versoeck gedaen, of men door 't Noorden in Oost-Indien sou konnen vaeren; doch tot noch toe is 't niet geluckt, wegens de verhinderingh van 't Ys. d'Engelsche geven wel voor, dat eenen van haren Land-aert, genoemd Nicolaus van Linna, een groot Starrekundige, t'scheep is gereysd nae d'uyterste deelen van 't Noorden, (in 't jaer 1366.); en dat hy onder de Noord-Pool vond vier groote Draey-kolcken, welcke de Scheepen met sulck een geweld nae haeren afgrond trocken, dat noch eenige wind, noch alle menschlijcke vlijt dit onheyl verhinderen kon: Doch wy aghten dit niet geloofwaerdiger als 't verdightsel der geene, welcke ons de Noord-Pool soodaenigh hebben afgeschilderd, als of reght onder deselve een hooge swart-aghtige Steenklip van louter Seylsteen sou zijn; begrijpende in sijnen omkringh drie-en-dertigh Fransche Mijlen. Dat oock rondom

+ Aenmerckingh op 't vorige beright van de Samojeden.

+ Of'er Menschen-eeters onder zijn.

+ Dickmael heeftmen een versoek gedaen, om door 't Noorden in Oost-Indien te komen.

[p. 132]

deselve vier Eylanden souden leggen, tusschen welcke d'Oceaen inbreeckt door negenthien Ostien, of Ingangen; ⁺ maeckende vier Euripos, of Armen en Stroomen; welcke van den aght-en-tseventighsten Graed af aen met een seer groot geweld na de Pool werden gedreven, en aldaer van een maghtigh groote afgrond verslonden; soo dat geen Schip, eenmael daer in koomende, kan te rugh gebraght werden, selfs niet door de sterckste Wind. Dat dit een leugenaghtigh versierssel is, betuygen de Schipvaerden der Hollanders; welcke meer als twee Graden boven den aght-en-seventighsten sijn gekomen, en sulck een onstuymigen drift noyt bemerckt hebben. Deese Fabel heeft haeren oorsprongh van een Barvoeter-Monick t'Oxfort; die valschlijck uytgaf, dat hy door Tovery in deese vier Eylanden was gekomen, en aldaer alles vlijtigh had afgemeten. Dit heeft naederhand de Nederlander Jacob Cnoxen van s'Hartogenbosch, in sijn Reysboeck; en Gyraldus Cambrensis in sijn Tractaet de miniralibus Hiberniae gelapt. Wederom andere Schrijvers hebben deese gevolghd. Selfs Postel en andere hebben 't in haer' Algemeene Land-kaerten gesteld.

⁺ Dit is gewis, dat Sebastianus Cabotus, een Venetiaen, in 't Jaer 1496. sich heeft onderstaen, op kosten des Koninghs van Engelland (Henrick de sevende) de wegh nae Oost-Indien door 't Noorden te vinden; ontdeckte oock deese Zee tot op den 67sten of 68sten Graed; jae quam daer nae op den 70sten, doch met weynigh geluck. 't Selfde onderwond sich in 't jaer 1500. Caspar Cortereal, een Portugeezsch. In 't jaer 1524. Johannes Verazzanus, van Florencen; op kosten des Koninghs van Franckrijck. In 't Jaer 1525. Stephanus Gomez, een Spaenjaerd, op den buydel van Keyser Carel de vijfde. In 't Jaer 1534. Jacobus Carthier, op bestel des Franschen Koninghs. ⁺ In 't Jaer 1553. Hugo Willougby, een Engelschman. In 't Jaer 1556. Stephanus Barrove; oock een Engelschman; die Nova Zembla aldereerst vond. 1576. 1577. Martinus Forbeisser. 1577. Francois Draeck. 1580. Arcturus Pette. Carolus Jackman. 1585. Johan Davis, al t'saemen Engelsche. In de Jaeren 1594. 1595. 1596. 1609. de Hollanders voor d'eerste, tweede, derde en vierde mael. 1610. Johan Munck. 1611. Jan Corneliß. van Hoorn. 1664. 1669. Cornelis Jelmersz. Kock. Al deese Reysen sijn vrughtloos geweest, in opsight van 't voornaemste ooghmerck. Sommige is 't oock soo qualijck bekoomen, datse haer leven daer over verlooren hebben. Kortlijck willen wy maer alleen eenigh breeder gewagh maecken van d'ongeluckige Vaert des gedaghten Hugonis Willougby.

⁺ In 't Jaer 1553. heeft Sebastiaen Cabot, eenen der Soons-Soonen des voorgedaghten Sebastiani Cabot, Koningh Eduard de sesde van Engelland seer aengeraeden tot d'onkosten van een Reys nae 't Noorden, hoopende door deesen wegh binnen een korte tijd te Cathay te sullen komen. Drie Scheepen wierden hem tot deesen Toght vergund, onder 't Bevel van de Ridder Hugo Willougby. Boven Noorweegen gekomen zijnde, wierden deese Schepen door Onweer soodaenigh van malkander geworpen, datse naederhand noyt weer by een quamen. Eene der selver 't gevaer vreesende, keerde weer na Huys. 't Andere, waer op Willougby was, geraeckte aen een woest onbekend Ey-

+ Fabel, van de gelegenheyd onder de Noord-Pool.

+ Namen der geene, die sigh onderstaen hebben.

+ De Vaert na Oost-Indien door 't Noorden te vinden.

+ Kort berigt van d'ongeluckige Reys des Ridders, Willougby.

[p. 133]

land, 't welck hy nae sijnen naem noemde Willougbys-land; op de hooghte van 74. Graden. ⁺ Vermits hy nu gedwongen wierd, hier 't overwinteren, soo is hy, met al de sijne, door koude gestorven. De geene, welcke naderhand aen dit Eyland quaemen, vonden hier noch sijn Schip; en sijn Daghboeck in een Koffer, nevens sijn Uyterste wil. 't Derde Schip, 't welck Richard Cancellier voerde, is nae seer langh en wijd in Zee omgesworven te hebben, met veelerley gevaeren en ongelucken eyndlijck geluckigh door de witte Zee voor de Mond der Rivier Duina geraeckt; doe voorts nae Muscovien gegaen, en van daer ten laetsten weer in Engelland gekomen. 't Breeder Beright der Reysen van Martinus Forbeisser, Gotzke Lindenauw, Karsten Richardsß. en Johan Munck, hebben wy ter neer gesteld in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Nauwkeurige Beschryvingh van 't oud (nu verloorne) en 't nieuw (door 't soecken van 't oude gevondene) Groenland.

⁺ Vermits nu soo veele pogingen en onderneemingen te vergeefs, ja meerendeel seer ongeluckigh zijn geweest, soo is de Vraegh ontstaen: Of oock wel mogelijck is, door 't Noorden een wegh nae Cathai of China te vinden? Eenige houden 't voor gantsch ondoenlijck, Andere willen de moed noch niet verlooren geven; maer meenen, datmen de saeck tot noch toe niet reght aengevangen heeft; en datmen hier ontrent een andere streeck moest houden. Veellight sullen wy by een andere gelegenheyd wijdloopiger hier van handelen. Ondertusschen willen wy de weetgeerige Leesers dit volgende meê deelen; en sulcks dies te liever, om dat wy 't noyt in onse Nederlandsche Tael gesien hebben.

⁺ In 't Jaer 1674. is in d'Engelsche Spraeck uyt-gekoomen. A brief discourse of à passage by the Nordpole to Japan, China, &c. By Joseph Moxon, at the Atlas on Ludgate hill. Soo veel als: Kort Discours van de Schip-vaert by de Noord-Pool nae Japan, China, &c. Door drie Ervarentheden soeckt hy de moogelijckheyd te bewijsen. I. Door een Vaert van Amsterdam om de Noord-Pool. II. Door een Reys van Japan nae de Noord-Pool. III. Door een proef, welcke de Muscovische Czaar heeft doen neemen; waer uyt sou blijcken, dat tegens 't Noorden van Nova Zembla een vrye en opene Zee is, nae Japan, China, e.s.v. Daer-en-boven beantwoord hy de Tegenwerpingen, welcke hier ontrent konnen bygebraght werden. Dit is 't kort begrijp sijner Redenvoeringh. Misschien heeft de Leeser verlangen, om alles te mogen hooren. 'k Sal 't hem derhalven in onse Spraeck voordraegen; en 't oordeel hier over aen de Verstandige laeten.

⁺ Onder de veelerley proeven, welcke men genoomen heeft, om een naerder wegh nae Japan, China, en soo al voorts, te vinden, is, mijns vermoedens, d'aldergelooflijckste en waerschijnlijckste tot noch toe niet gekend, immers niet versoght geworden. Even hierom wil ick mijne gedaghten hier over voorstellen, en 't openbaer oordeel onderwerpen.

⁺ 't Is gantsch gelooflijck, dat'er een Vaert by de Noord-Pool is. d'oorsaeck, welcke my tot deese gedaghten beweeghd, is, dat wy noch geene gewisheyd hebben van al d'ontdeckingen der Landen, leggende binnen den

+ Met drie Scheepen, om de gedaghte Vaert t'ontdecken.

+ Soo veel vergeefsche pogingen hebben veroorsaeckt, dat de Vaert by veele voor onmogelijck werd gehouden. Andere echter laeten de moed niet vallen.

+ Engelsch discours hier over, den Leeser in onse Tael voorgedragen.

+ Vermoeden des Schrijvers,

+ Dat'er gewisselijck een Vaert by de Noord-Pool is.

[p. 134]

81sten Graed des Pools; maer in tegendeel, dat ick geloofwaerdigh beright ben van een Stierman op een Hollandsch nae Groenland vaerend Schip, dat reght onder de Pool, en wat aen geene zijde derselve, een vrye opene Zee is. Voor mijn deel geef ick dit sijn verhael geloof; en meen, dat yeder vernuftigh Mensch desgelijcks sal doen, wanneer hy vernoomen sal hebben, op wat een eerlijcke wijs, en gantsch toevallige ongesoghte gelegenheyd, 't gedaghte Verhael my voorgekoomen is. Deese saeck nu heeft sigh aldus toegedraegen.

⁺ Als ick voor ontrent twee-en-twintigh Jaeren t'Amsterdam was, gingh ick in een Herbergh, om een Kanneken Bier voor den dorst te drincken. Terwijl ick nu aen den gemeenen Haerd onder allerley Volk sat, gebeurden 't, dat een Zeevaerend persoon oock binnen trad: Die, seeckereu sijnen Vriend hier gewaer werdende, dien hy wist nae Groenland te sijn gevaeren, sich niet weynigh verwonderde; wijl de tijd vande t'Huys koomst der Groenlandsche Vloot noch niet was verscheenen. Hy vraeghde hem derhalven, wat voor een Toeval hem soo haest weer herwaerts had gebraght? Deese sijne Vriend (Stierman op 't Schip, 't welck, soo alreeds geseghd is, dien Soomer nae Groenland was gevaeren) verhaelde hem, dat hy voor dit Jaer niet ter Visschery was uytgegaen, maer alleen om de Laedingh der Vloot in te neemen, en deselve vroeghtijdingh ter Marckt te brengen. ⁺ Doch, deed hy daer by, eer de Vloot Visschen genoegh had gevangen, om ons te konnen bevraghten, seylden wy, op bevel der Groenlandsche Maetschappy, nae de Noord-Pool, en quaemen doe weer te rugg'. Vermits nu deese vertellingh my seldsaem voor quam, soo trad ick met hem in gespreck, en geliet my te twijffelen aen de waerheyd van 't geen hy seyde. Doch hy verseeckerde my, dat dit alles gantsch gewis was; dat 't Schip t'Amsterdam lagh; en dat veele der daer op sijnde Bootsgesellen de waerheyd konden getuygen. ⁺ Daer-en-boven seyde hy my, datse twee Graeden om de Pool hadden geseyld. 'k Vraeghde hem, ofse geen Land of Eylanden ontrent deselve hadden gevonden? Hy antwoordede neen; daer byvoegende, datse hier oock geen Ys hadden gesien. Andermael vraeghde ick, hoe 't We'er daer gesteld was geweest? En hy berightede my: Soo warm, als 't in de Somer t'Amsterdam is. Geerne had ick hem meer vraegen willen voorleggen; doch wijl hy sich met sijnen Vriend in een Gespreck had ingelaeten, soo kon ick niet, als met onbescheydenheyd, hem in 't selve verhinderen. 'k Vertrouw, dat deese Stierman inder daed my de waerheyd heeft verhaeld; want hy quam my voor als een gantsch eerlijck Man; die oock op my geen afsonderlijck opsight kon hebben.

⁺ Sie daer hebt gy 't verhael deeses Engelschmans. Wy geven 't de Leesers soo goed en quaed als wy 't uyt sijne pen hebben ontfangen; alleen van ons in onse Tael over gebraght zijnde; en laeten haer van de waerschijnlijckheyd of onwaerschijnlijckheyd oordelen. Hoor nu voorts (en 't sal niet onaengenaem zijn) wat voor Redenvoeringen hy hier op bouwd, en daer over houd.

⁺ Alhoewel ick (vervolghd hy) 't verhael deeser Geschiedenis geloof

+ Seldsaem verhael van een Stierman t'Amsterdam,

+ Berightende, en voor waerheyd betuygende,

+ Dat hy twee Graden om de Noord-Pool had geseyld.

+ Redenvoeringh des Engelschen Schrijvers

+ Over 't gedaghte Verhael.

[p. 135]

geef, soo dunckt my echter, dat ick veelerley Tegenspraeck hoor inbrengen. Voornaemenlijck sijn'er drie schijnbaere oorsaecken, of redenen, welcke deese Vertellingh, of ten minsten eenige sonderlinge stucken in de selve, schijnen valsch te maecken.

⁺ Voor eerst salmen seggen, dat het onder de Pool niet warm kan zijn; vermits ontrent Groenland en veel andere Plaetsen, die minder nae 't Noorden leggen, de Zee soo vol groote Ys-schollen is, dat de Scheepen seer beswaerlijck daer door konnen seylen. Ten anderen: Indien 't daer al wat warm moght zijn, soo kan men echter de warmte daer niet soo groot bevinden, als t'Amsterdam in de Somer tijd. Want hoe verder nae 't Noorden, hoe kouder We'er. Ten derden: Indiense onder de Pool sijn geweest, soo konnense niet seggen, hoese weer te rugg' sijn gekomen. Even soo light haddense verder voort, als weer nae Huys konnen vaeren. Want wijl de Compas-naeld sich altijd nae 't Noorden right, soo soudense sich noodwendigh in de Noord-Pool verlooren hebben, vermits de Naeld haer tot yeder punt des Horizonts sou hebben gebraght.

⁺ Op d'eerste en tweede Tegenwerpingh: Dat het onder de Noord-Pool niet warm kan zijn, e.s.v. sal tot antwoord konnen dienen: Wanneer wy ons beraeden met d'ervaerenheyd der reysende en Zeevaerende persoonen, soo sullen wy van haer verneemen, dat tusschen de beyde Tropicis, of Sonne-keer-kringen, dight onder de Linie AEquinoctial, of den Evenaer, in 't gemeen soo een gemaetighd We'er is, als hier in Engelland, in de Somer. Hoe sou 't dan onder de Pool niet soo warm konnen zijn, als hier; of t'Amsterdam in de Somertijd. ⁺ De kleyne hooghte, welcke de Son daer heeft, kan hier aen niet hinderlijck zijn. Want als wy de Son in haere Somer-Sonne-wenden (wanneer de dagh alderlanghst is) in minder hooghte hebben, als tusschen de Sonne-keer-kringen, soo moest het noodwendigh hier dan veel kouder zijn; daer men nochtans reght het tegendeel bevind. 't Heeft gewislijck sijne oorsaeck, dat het hier soo warm is, als tusschen de Sonne-keer-kringen: Vermits de Son tusschen deselve van de vier-en-twintigh uyren nauwlijcks twaelf uyren boven den Horizont (Gesight-eynder) blijft, om deselve te verwarmen; daerse alhier meerendeel van de vier-en-twintigh, seventhien uyren blijft boven den Horizont, en ter dier oorsaeck deselve een groote warmte ingedruckt laet. ⁺ Hoe verder wy tegens 't Noorden gaen, hoe langer de Son yeder vier-en-twintigh uyren boven, en hoe korter sy onder den Gesight-eynder blijft; tot dat wy inde Noord-Pool koomen; daer de Son een geheel half Jaer agter een blijft staen boven den Horizont; de geheele Somer geduerende, sonder oyt onder te gaen. En derhalven, of schoon haere straelen niet soo reght af-vallen, soo moetse echter noodwendigh een grooter trap van hitte op den Horizont veroorsaecken.

⁺ Brenghdmen hier tegens in, dat het ontrent Groenland, en verder, soo geweldigh koud; oock de Zee soo vol Ys is, dat de Scheepen gantsch beswaerlijck daer door konnen seylen; soo kan echter deese Tegenwerpingh niet bewijsen, dat het oock soodaenigh ontrent de Pool gesteld sou zijn. Want 't Ys werd by d'Oevers des Lands, niet in d'opene Zee gemaeckt;

+ Drie Tegenwerpingen voorgesteldt.

+ Beantwoordingh der eerste en tweede.

+ Hoemen de Noord-Pool naerder koomd, hoe de Son langer boven den Horizont blijft;

+ En hoe derhalven de Lught daer warmer werd.

+ 't Ys werd aen d'Oevers des Lands, niet in d'opene Zee gemaeckt.

[p. 136]

Waer in 't alleenlijck koomd door de sterckte des Strooms, of door de hooge Winden; welcke 't selve waerlijck somtijds al vry wat verr' van 't Land af voeren. Maer, gelijck mijnen Verteller my seyde, onder de Pool is een vrye, opene Zee, sonder Ys; ten minsten in de Somer tijd. Daer-en-boven leerd ons d'ervaerenheyd, dat alle Land-winden kouder zijn, als de geene, welcke van de Zee afkomen. Derhalven is 't ontrent Groenland wel koud, wegens 't Land; maer 't kan onder de Pool wel warm sijn, daer de Zee open is.

⁺ Even sulck een Besluyt, als d'Engelschman hier maeckt, van de warmte onder de Noord-Pool, hebben oock genoomen onse Hollanders, welcke de Vaert door 't Noorden nae China hebben gesoght t'ontdecken; en onder deselve insonderheyd Gerrit de Veer. Haere Redenen sijn Schijnbaer. Want op Nova Zembla, gelegen op 72.74.76. Graeden, saegense in Ooghstmaend noch Kruyd noch Gras; maer op Spitsbergen, leggende op 80. Graeden, en alsoo de Noord-Pool veel naerder, vondense in Somermaend Veldgewassen en Gras-eetende Dieren. Jae, in de groote Zee tusschen 't Land onder den 80sten Graed en Nova Zembla, leggende wel twee honderd Mijlen O.N.O. en W.S.W. van malkander, saegense weynigh, of gantsch geen Ys. Maer soo haestse 't Land naerderden, haddense geen gebreck van Ys en Koude. ⁺ 't Schijnd derhalven geen onbillijck besluyt: Hoe naerder aen de Noord-Pool, hoe warmer lught; ter oorsaeck van de lange Somersche dagh aldaer. Jae, men oordeeld, dat de Son onder de Pool ruym twee maenden langh meer als 20. Graeden geduerigh boven de Horizont staet. 't Ys in de Zee sou veroorsaeckt werden door 't uytloopen der varssche Rivieren in deselve: Want de Soute Zee kan enckelijck van sich selfs niet bevriesen. Waer by dan noch koomd, dat dit Ys de voornaemste oorsaeck van de koude in deese Gewesten is. Daer geen koude uytwaessemingen van 't Ys zijn, is de koude niet seer groot. Behalven noch, dat de Land-winden dese koude ook vermeerderen. Dit alles schijnd soo van buyten aen op goede redenen gegrondet te zijn. Maer indien men eens tot de Noord-Pool kon geraecken, soo souden wy konnen weeten, of men daer oock geen Land, geen varsch Waeter, geen Ys, en even hierom een groote koude sou verneemen; dan of 't hier alleen een enckele Zee, sonder Ys, en een warme lught gaf. Maer hoor nu onsen Engelschman al verder spreecken.

⁺ De derde Tegenwerpingh is. Indiense onder de Noord-Pool waeren geweest, soo kondense niet seggen, hoese weer te rugg' sijn gekomen; want wijl de Compas-naeld sich altijd nae 't Noorden rightet, soo soudense noodwendigh in de Noord-Pool verdwaeld hebben; daer deselve sonder onderscheyd alle punten des Horizonts raeckt; (of, vermits de Compas-naeld haer tot yeder punt des Horizonts sou hebben gebraght).

'k Heb mijnen Verteller over deese Tegenwerpingh niet bevraeghd; 't welck my, van hem wegh-gegaen zijnde, seer leed was. Doch men kan lightlijck bevatten, hoe een Schip of voorwaerts of aghterwaerts te voeren staet, door waernemingh der Son, een weynigh te vooren eer men in de Pool koomd. Want wanneer men vindet, in of nae welcke Middaghs-Linie het

+ Aenmerckingh op 't besluyt des Engelschmans,

+ Aengaende de warme lught onder de Noord-Pool.

+ Antwoord op de derde tegenwerpingh; Sijnde: Indiense onder de Noord-Pool waren geweest, Soo kondense niet seggen, hoese weer te rugg' sijn gekomen.

[p. 137]

is; of op welck deel des Schips (op 't voor of aghterdeel; op deese of geene syde) de Son valt, soo kanmen de tijd nauw genoegh met een uyr-glas afmeeten; nae, in, of by wat voor een Middaghs-Linie de Son is, tot elcke bekende en gemeende tijd; en derhalven oordeelen, hoemen 't Schip voorwaerts of weer te rugg' kan brengen. Of men kan't by de Maen doen, als deselve de Noord-breedte heeft. Indien de Pool sich verruckt, soo sal sulcks in weynigh tijds door de veranderingh der Naeld sijn te vinden. Want buyten twijffel is in deselve eenige, en in alle Meridional-linien by deselve allerley veranderingh te verneemen.

⁺ Daer hebt gy onses Schrijvers Redenvoeringen over d'eerste Ervarenheyd. Hoor nu wat hy van de tweede seght.

⁺ Dus verr' blijckt dan, dat'er, ten minsten in de Somer, een vrye en opene Zee ontrent de Noord-Pool is. Doch 'k wil hier by voegen noch een ander Verhael van Johan Ben, wiens Vader noch voor vijf Jaeren in 't Kroonenhof, inde Russel straet, inde Clooster-gaerde heeft geleeft; en hy selver nu in Wappingh noch in levenden lijve is. Deese Ben seylde met een Hollander voor Scheeps-Timmerman nae Japan; en heeft my geseght, dat hy in 't Jaer 1668. uyt Japan weer t'huys quam. 'k Vraeghde hem, hoe langh hy van daer onderweegen was geweest? Hy antwoordede: Sulcks niet wel te konnen seggen. Want alsse van Japan afvoeren, had de Hoofdman de Stierman bevoolen, reght nae 't Noorden te seylen. ⁺ Daer op waerense van daer by de vier honderd Duytsche Mijlen gevaren; 't welck by de seven-en-twintigh Graeden nae 't Noorden is. Wederom vraeghde ick hem, ofse noch Land noch Eylanden hadden gesien; gelijck ick te vooren den Hollandschen nae Groenland vaerenden Stierman oock had gevraeghd? Hy antwoordede neen; maer dat'er, soo verr' alsse geseyld hadden, een vrye opene Zee was geweest, sonder eenige vertooningh van Land. 'k Hervraegde: Waerom sy soo verr' nae 't Noorden waeren gegaen? En kreegh tot antwoord: Hy kon niet anders seggen, als dat de Hoofdman sulcks had bevoolen. ⁺ Myn vermoeden is, dat d'Oost-Indische Maetschappy deesen Capitain had gebooden, meer Landen t'ontdecken, om daer door haren Handel te vergrooten; of dat hy uyt eygene nieuwsgierigheyd heeft willen ondersoecken, of daer een opene Zee moght zijn; om, indien 't geraedsaem gevonden wierd, tusschen Holland en dese Plaetsen de Reys dies te bequaemer te konnen voortsetten. 'k Deed by hem soo veel ondersoeck als my mogelijck was, wijl ick, tsederd de vertellingh des gedaghten Groenlandschen Stiermans, altijd mijne gedaghten had laeten gaen op den Wegh door de Noord-Pool nae Japan, China, en soo al verder. En 't schijnd uyt deese beyde berighten, dat'er vermoedlijck dien wegh is: Datmen oock by Somer-tijd deselve wel sou konnen bevaeren.

⁺ Ick koom nu tot 't derde Verhael; waer uyt blijckt, niet alleen gelooflijck, maer ook gantsch gewis te zijn, dat een wegh derwaerts in 't voorleedene Jaer van de Russen is gevonden geworden; gelijck sulcks de Geheymschrijver van 't Koninghlijck Geselschap in Engelland door eenen sijner Vrienden van Amsterdam af ter handen is gekomen met een Brief, luydende als volghd:

+ Tweede ervaerenheyd.

+ Uyt 't verhael van eenen Johan Ben.

+ Uyt Japan, Noordlijck op, na Holland geseyld.

+ En in 't Jaer 1668. t'huys gekomen.

+ Derde ervarenheyd, van een wegh Door de Russen nu onlanghs derwaerts gevonden.

[p. 138]

[Brief en Kaert, voor weynigh tijds den Uytgever door een ervaeren t'Amsterdam sigh ophoudend persoon toegesonden; begrijpende de waere beschrijvingh van Nova Zembla; nevens een vertooningh van de nuttigheyd der gestalte en leggingh].

⁺ Mijn Heer: Hier nevens send'ick u 't geen ick uyt Muscovien heb ontfangen; naementlijck een nieuwe Kaert van Nova Zembla en de Waygats, gelijck deselve, op uytdrucklijck bevel des Grootvorsts, sijn ontdeckt geworden; en afgeteeckend van een Schilder, genoemd Panela Poetzki; die my

deese Teeckeningh uyt Muscovien tot een Vereeringh heeft toegesonden. Waer uyt dan gesien kan worden, dat Nova Zembla geen Eyland is, gelijck men tot noch toe geloofd heeft: Dat oock d'Ys-Zee geen Zee, maer alleen een Zee-boesem, of Bag is; wiens Wateren soet zijn. 't Welck even dat is, 't geen de Tartaren ons voor gewis hebben berightet; die dit Water reght midden in den Zee-boesem hebben geproefd. De Samojeden betuygen, soo wel als de Tartaren, eenpaerighlijck, dat de Schippers wel nae Japan souden konnen door komen, wanneermen aen 't aghterste deel van Nova Zembla een mercklijcke wijdte van 't Land af voer. ⁺ 't Is een groote misslagh, soo

+ Brief hier van, gesonden aen den Secretarius van 't Koninghlijck Collegie in Engelland.

+ Misslag der Hollanders en Engelsche, in 't soecken van deese doorvaert.

[p. *1]

[p. 139]

van d'Engelsche als van de Hollanders, datse, soeckende aen de Suydsyde van Nova Zembla nae Japan te geraecken, meest altijd door de Waygats sijn gegaen. De Letter O. in deese Kaert, gesteld by de groote Vloet Oby, beteeckend de plaets eens Water-vals. De Letter K. toond, waer Nova Zembla tegens 't vaste Land aen leghd. De Rivier, waer by de Letter L. staet, loopt nae China, en is genoemd Kitale: Welcke niet altijd wel te bevaeren is, wegens de Klippen en andere ongelegenheden, die de door-vaert der Scheepen verhinderen. ⁺ Door de Waygats is oock seer beswaerlijck te geraecken, wegens de groote meenighte van 't Ys, 't welck onophoudelijck uyt de groote Vloet Oby daer in valt; waer door d'enge doorgangh gestopt werd. De Samojeden gaen yeder Jaer op de gedaghte soete Zee-boesem (Sinus Dulcis) Visschen; 't welckse doen aen de sijde van Nova Zembla. Hier by gaet noch een andere Kaert, voorstellende al de naest aen de Pool geleegene Landen"

⁺ Wy hebben dit hier willen invoegen, voor de Nauwkeurige en Weetgeerige; desgelijcks voor de geene, welcke aengelegenheyd hebben ontrent d'ontdeckingh deeser Vaert. 't Oordeel over alles laeten wy haer bevoolen. Immers, wy sien, dat de vindinghs-hoop by veele noch niet vergaen is. Seecker Engelschman, genoemd Willem Bourne, steld vijf wegen, om nae Cathay, of China te geraecken. d'eerste twee (besuyden de Caep de bon Esperance Oostwaerts, en besuyden America Westwaerts) sijn genoegh bekend. De derde noemd hy benoorden Muscovien en Tartaryen Oostwaerts. De vierde door de Straet Hudsons en 't Noorder-America Westwaerts. De vijfde, en onder alle de seldsaemste, reght nae de Noord Pool toe, over de Pool, vlack op de Koninghrijcken Chatai, China of Japan aen.

⁺ Om nu oock de geene te vergenoegen, welcke meer vermaeck vinden in Historische saecken, als in de gedaghten op een nieuwe wegh nae China, soo sullen wy dit weynige noch hier by doen.

De Heer Martiniere heeft ons in 't XXXIX. XL. en XLV. Hoofd-stuck verhaeld, hoe sijne Reys-genooten eenige Zemblaners gevangen bequamen; nae Deenemarcken braghten, en aen sijne Majesteyt Frederick de derde vereerden. Schoonse nu hier in een beeter Land waeren, en vry grooter bequaemheyd van alles hadden; soo soudense echter buyten twijffel veel liever weer in haer Vaderland sijn geweest. Hoor wat de Heer Adam Olearius van deese Vaderlands-liefde verhaeld. De Samojeden seghd hy, woonen onder de koude lught-streeck. In de meeste tijd des Jaers hebbense een strenge Winter, en hooge Sneeuw. ⁺ Haere Huysen sijn kleyne, laege, half onder d'aerd gebouwde Hutten, welcke boven rond en spits toeloopen. In 't midden is een gat, als een Schoorsteen, door 't welckse ter Winter-tijd uyt klimmen. Want de gedaghte haere Hutten werden gantschlijck bedeckt met Sneeuw, welcke wel twee Mannen lenghte hoogh op d'aerde leght; soo dat niemand veel uyt of ingaet. ⁺ Echter maeckense onder de Sneeuw haere gangen, door welckese van 't eene Huys in 't ander konnen gaen. ⁺ Dit We'er valt haer dies te verdraeghlijcker, wijlse ter dier tijd bynae een half jaer geen Son, of Dagh, maer een altijd-duerende Naght hebben. Ondertus-

+ Kaert van Zembla en de Waygats.

+ Vijf wegen, om na Cathai of China te geraeken.

+ Verder, en aenmercklijck Beright van de Samojeden.

+ Haer' ellendige Hutten.

+ Sneeuw.

+ Half jarige Naght.

[p. 140]

schen gebruyckense Traen van Walvisschen tot haer light, en behelpen sich daer meê tot dat de dagh weer verschijnd. ⁺ Als de Son sich weer over den Evenaer verheft, soo gaetse hier niet onder. Dan ontbreeckt het haer aen naght; en even te gelijck gaet de Sneeuw wegh, soo datse weer op 't Veld komen, en tegens den Winter haren Voorraed versamelen konnen.

⁺ Sy weeten van geen Ackerbouw, oock van geen Brood. In des selven plaets eetense in de lught gedrooghde Visch, Honigh, en 't Vleesch der wilde Dieren, welcke genoegh by haer te vinden zijn. Sy sijn gantsch kort van postuer. Hebben breede Aengesighten; kleyne Oogen; korte beenen. Hare Kledingh is gemaeckt van Rendier-vellen, 't ruyge buytenwaerts gekeerd. 't Gaern, daerse deselve meê naeyen, is bereyd van de Aderen der Dieren. Als 't seer koud is, treckense somtijds hare Rocken over 't Hoofd, en laeten de Mouwen op beyde sijden af hangen: 't Welck de geene, die sulcks niet gewoon zijn, seer seldsaem voor koomd.

⁺ Eenige deeser Samojeden sagh de Heer Olearius op 't Slot te Muscauw. Als eenen der selver had verteld haere levens-wijs (welcke ons seer ellendigh schijnd), en daer op gevraeghd wierd, hoedaenigh hem 't Land en 't leven der Muscoviters behaeghde? Of hy niet liever hier, als in sijn Land wou zijn? Soo antwoordede hy: Muscovien geviel hem niet quaelijck; doch 't Land waer in hy gebooren was, behaeghde hem veel beeter, als alle andere Landen. Sy waeren haer Vaderland gewend; konden oock in 't selve seer wel, gerust en vrolijck leven. Indien de Czaar kennis had van haere heerlijcke en goede daegen, hy sou buyten twijffel sijne Hofhoudinghs-Stad verlaeten, en sich by haer begeven.

⁺ Deselve Schrijver (lib 3. cap 4.) verhaeld van eenige Groenlanders, welke, voor eenige Jaeren tegens haeren wil nae Deenemarcken gevoerd zijnde, haer Vaderland gantsch niet vergeeten konden. Want ofse hier schoon aen 't Koninghlijck Hof van Christiaen de vierde seer wel gehouden, versorghd en onthaeld wierden, soo was echter de begeerte na haer Vaderland soo groot, datse sich dickmael sughtende nae dat Gewest keerden; jae eenige der haere sich verstouteden, een seer gevaerlijcke saeck t'ondernemen. ⁺Men gaf haer vryheyd, om uyt te mogen gaen. Als nu haer' Opsighters eens aghteloos ontrent haer waeren, maecktense sich meester van haere Canoës, of kleyne Schuytjens (maer bequaem voor een persoon, en die oock van een Man alleen lightlijck konnen gedraegen werden); gingen daer in ter Zee, en meenden daer meê haer soo verr' afgelegen Vaderland te sullen bereycken. Doch thien Mijlen van de Sond wierdense door Onweer aen Schoonen geworpen; hier van de Boeren gegrepen, en weer nae Coppenhagen gebraght. ⁺ Twee uyt deese hebben 't andermael gewaeghd; en, door listigheyd haere Schuytjens bekomen hebbende, quamen eenige Mijlen weghs in Zee. d'eene wierd aghterhaeld; doch d'andere was al te verr' voor uyt. Van d'overige sijn'er eenige tot in 't twaelfde Jaer toe levendigh gebleven, doch altijd droevigh; soo dat ten laetsten d'eene voor d'andere nae van treurigheyd stierf.

⁺ Gelijckse nu haer (in onse oogen) ellendigh Land stelden boven het veel

+ En Dagh.

+ Spijs. Gestalte. Kledingh der Samojeden.

+ Sy houden haer land beeter, als eenigh ander land ter weereld.

+ Groenlanders aen 't Koninglijk Deensche Hof gebraght;

+ En daer seer wel versorghd.

+ Aenmercklijck verhael van de selve.

+ Willen geen Deensche spijsen nuttigen.

[p. 141]

bequaemer en van alles overvloeyende Deenemarcken; soo waeren desgelijcks de Spijsen, diemen hier voor goed, kostlijck, en leckere beetjens houd; oock geduerigh haer voorgeset wierden, haer gantsch niet aengenaem. Sy aten wel van allerley Vleesch, wild en tam; oock Stockvisch, rauw en gekoockt; doch daer by moest gantschlijck geen Sout noch eenige Speceryen gedaen werden. Sy konnen soet noch suer; geen Suycker, geen Edick, geen Sout verdraegen. Oock hebbense in al dien tijd geen Brood willen eeten. Doch als men 't wat kleyn kruymelde in Vleesch-nat, soo nuttighdense 't noch met Lepelen. Drooge Stock-visch, ongekoockt, was haere liefste Kost. Deese dooptense in Traen, en beeten'er soo van. Oock dronckense Traen, en daer nevens Water. Geenen Wijn wildense proeven, seggende, dat dit een sueren Dranck was. Ys en Sneeuw atense seer geerne.

EYNDE.