Kort geding

[p. 133]

Rilke
Briefe aus den Jahren 1902-1906.

Ik heb een bizonderen afkeer van biografieën; met name natuurlijk van de biografie romancée; ik lees zelden of nooit memoires, dagboeken, brieven, confessies. Ik zal u zeggen waarom: Wanneer ik mij in de artikelen, die ik hier voor u schreef, duidelijk heb uitgedrukt, is het u, hoop ik, voortdurend sterker gaan opvallen, dat het mij in den grond van de zaak slechts om één ding te doen is: het scheppend beginsel, dat ik de vormkracht noem, in het besproken werk te ontdekken, en het zoo mogelijk in u te laten weerklinken. Voor zoover dit creatieve principe in een werk of leven ontbreekt, lijken deze mij waardeloos. Daarom kan ik mij ook niet dan accidenteel en voorbijgaand het hoofd breken over de al te beruchte verhouding tusschen leven en litteratuur, want beide zijn, naar mijn inzicht, leeg en vergeefsch, wanneer niet het vormend beginsel hen bezielt en regeert. Maar natuurlijk blijft één ding waar: dat een scheppend leven nog geen scheppende kunst is, en dit enkel kan worden door het om-vormende scheppingsproces.

De samenstellers van dit deel brieven van Rilke

[p. 134]

omschrijven in hun voorbericht de opvatting die zij bij hunne keuze volgden: het al-te-persoonlijke lieten zij weg, en ik verheugde mij dus op de lectuur van fragmenten, die niet naar mijn inzicht zouden worden ontsierd door juist dien ballast aan futiliteiten, die - ontdaan van alle scheppende waarde - ons afleiden naar en vervelen met mededeelingen over verjaardagen, rekeningen, menu's, kleeren, ongesteldheden, geldgebrek. Precies dat zijn de elementen, die voor mij een groot deel van alle memoires, journalen, brieven en biografieën onleesbaar maken. Maar geheel bespaart zelfs deze schifting van Rilke's brieven u dezen zeurigen rompslomp nog niet. De man zelf was namelijk - het was niet anders te verwachten - zoo meisjesachtig gevoelig voor zijn omgeving en voor wat hij at en dronk, dat hij van elke nieuwe kamer een minutieuze beschrijving geeft, en soms bladzijden lang blijft natellen wat en hoeveel en hoe laat hij gegeten heeft. Hij denkt buitendien dat zijn inspiratie en productiviteit voor een groot deel daarvan afhankelijk zijn, en wie weet, zijn ze dat niet. Maar al zou iemand voor zichzelf bij benadering weten na welk diner, bij welk weer en licht, op welk uur, in welk huis en seizoen hij waarschijnlijk het best gedisponeerd zal zijn, en al kan men misschien, misschien zijn werkzaamheid

[p. 135]

volgens dit inzicht althans eenigermate bevorderen, dit geldt niet alleen voor elk ander anders, maar ten slotte waait, gelukkig of soms zeer ongelukkig, de geest waarheen hij wil.

Ik stond hier even bij stil, omdat deze opvatting typeerend voor Rilke is, voor zijn overgevoelige bezorgdheid, voor zijn fluweelen kwetsbaarheid, voor zijn gezeur en geteem, voor zijn porceleinen besmettelijkheid. Ik krijg uit deze brieven voortdurend sterker den indruk, dat hij niet alleen een schuwe, weerlooze was, een zwakke, maar zelfs een ellendig oud wijf. Men zou ziek worden als men veel van deze kwijnende, slepende verfijning achter elkaar lezen moest, zooveel klagelijke vatbaarheid, zooveel saai en verwelkend gewik en geweeg; en de felste grief verzweeg ik u nog: dit alles wordt u beschreven zoo pijnlijk verzorgd, zoo fraai, zoo gemaniereerd litterair, dat men den indruk niet kan kwijtraken, dat Rilke zelf in zooveel onlust lust schiep, omdat hij dit alles overvolledig en sensitief vastlegt. Ik las tegelijkertijd de Souvenirs d'égotisme van Stendhal, en al lijden ook deze aan een overdaad aan concreta en aan een vreemd en moeilijk in enkele woorden te preciseeren minderwaardigheidscomplex, zijn memoires zijn woord voor woord de bekentenis van een man; en eerlijk. Rilke

[p. 136]

was per se oneerlijk, verlogen, verlitteratuurd, verfraaid en verdraaid, en ik kan den wrevel niet onderdrukken, dat dit precieuze geteem over deemoed, geduld en wachten, in den grond een onduldbare hoogmoed is, een farizeeïsche valschheid. Het is, in ons land, letterlijk dezelfde verlogenheid, die de vaag-religieuze geschriften vervalscht der vrijzinnigen, artistieke apostelen en apostolische artiesten; dril, gelatine -, changeant.

Een man wordt hij enkel, Rilke, in de buurt van Rodin. Maar wanneer hij maar in Parijs is, en Rodin in Meudon en hij hem weer briefjes moet schrijven, vloeit hij over en uit in bewondering, zoo walgelijk idolaat en serviel, dat het ons moet verwonderen, dat Rodin hem in zijn huis heeft geduld; zelfs gehaald. Tot zoover mijn misschien onbillijke afkeer.

Daarnaast bevatten deze correspondentie's veel goeds en soms iets werkelijk en spontaan sterks, dikwijls veel interessants. Vooral, in het begin en aan het eind, over Rodin. Over diens leven, zijn werk, zijn wijze van werken, van natuurbeschouwing, levensopvatting. En ten slotte zegt Rilke, uit en over zichzelf, dikwijls uitstekende dingen. Hij was - denk aan veel van zijn werken, en aan veel van zijn proza, zeer zeker een zeer bizonder artiest;

[p. 137]

soms een sterk zelfs, soms ook een groot. Helaas heeft een preutsche preciositeit en onoprecht clair-obscur in zijn denkwijze, in zijn gevoelsleven, in zijn werk, veel van dit zuivere kunstenaarschap verschemerd, verdronken, verkleurd; en het nadeel van deze brievenverzameling is, dat de zeurige zwakkeling en mystificeerende aestheet er sterker in blijkt dan de man, en de dichter van vele sterke, sombere of lichte gedichten.