Kort geding

[p. 125]

Unamuno

De kracht van Unamuno's romans ligt gewoonlijk niet in hun bouw: ‘Tante Trui’, dat had moeten eindigen met den dood van de vrouw van dien naam (zooals de novelle: ‘Een kerel uit één stuk’ terecht werd besloten met den dood van de hoofdfiguur) wordt onbegrijpelijk verzwakt door de hoofdstukken na haar sterven, en ‘Abel Sanchez’ berust op de slechte methode, die stukken van een nagelaten dagboek - Doctor Joaquin Monegro's ‘Biecht’ aan zijn dochter - afwisselt met passages, die rechtstreeks door den auteur zijn geschreven. De kracht van zijn boeken ligt in een zeer doordringende, wreede en strakke psychologie, in hun formidabele concentratie, in hun vurig en koppig tempo. De zielsactie der figuren wordt zoo hevig en levendig gedramatiseerd, dat men het volledig gebrek aan uiterlijke evenementen vergeet, en meegesleept wordt als door harde, vervoerende drama's.

Meesterlijk zijn tot op zekere hoogte de dialogen. Zij wekken slechts één bezwaar: ze zijn zoo overgeconcentreerd op het verbeelden en activeeren der psyche, dat men hun overspanning als een berekening ondergaat, die te uitsluitend gericht is op het

[p. 126]

overdragen der actie. De gesprekken zijn te uitsluitend feillooze antwoorden op feillooze vragen, en verliezen daardoor het organische eener althans schijnbaar ongedwongen natuurlijkheid. In wezen is deze oververhitte geconcentreerde mechanisatie de essentieele fout van al zijn romans. (Voor zoover ik die ken. ‘De Man in den mist’ valt hierbuiten.) Wat doet Unamuno?

Staan zijn menschen in de natuur? Neen; zij staan zelfs niet in wat men het leven noemt, of in de wereld. Zij staan nauwelijks in hun omgeving. Zij overheerschen de bijfiguren te sterk. Unamuno isoleert zijn figuren, zooals Charley Toorop dat doet; maar hij gaat nog één fatalen stap verder: hij isoleert in zijn menschen één hartstocht, die hen niet als een fatum beheerscht, maar als een haast onwerkelijk-vergroote, -verhevigde, -vermechaniseerde drijfveer, die alle andere roerselen, motieven, impulsen en sentimenten doodschroeit. Alleen door het oproepen van tegenkrachten in of buiten den mensch (b.v. in andere menschen), maakt men zulke geïsoleerde hartstochten in individuen tot waarachtige drama's en de menschen tot groote gestalten. Bij Unamuno leeft die tegenkracht niet. Daardoor worden zijn boeken geen wereld, geen weerspiegeling van de wereld. Daardoor is het onjuist hem een

[p. 127]

groot schrijver te noemen, in den zin waarin Shakespeare dat is, en Hamsun, Stendhal, Zola, de Balzac. - Ik voor mij geef zelfs nog den voorkeur aan op dit plan tweede-rangs schrijvers als John Dos Passos, Thorton Wilder, Alain Fournier, Mauriac, Radiguet.

Maar sterk is zijn werk ongetwijfeld. Het wordt zelfs menschelijk sterk op de momenten, waarop de bezetenen van zijn roman hun machteloosheid erkennen, aan het sterfbed van hun geliefde, of kort voor hun eigen dood. Maar zelfs die kraterachtige explosies van zachtere krachten geven zijn boeken in die veege momenten niet die scheppende volheid, die een werk tot een wereld maakt.