Kort geding

[p. 111]

Dos Passos
Manhattan Transfer

Ongeveer vier jaar geleden is dit epos verschenen. Kent men hier, goed genoeg? Kent men het zelfs goed genoeg in heel Europa? Ik betwijfel het sterk. Pas zeer kort geleden hebben vertalers den moed gehad het in continentaal europeesche idiomen te transponeeren: in den herfst van het vorige jaar verscheen ‘Manhattan Transfer’ bij de N.R.F., in een vertaling, die ik nog niet ken; nu, begin negen-en-twintig, in die van Paul Baudisch bij Fischer (te Berlijn), die in één woord voortreffelijk is. Men zou alleen kunnen vragen, waarom hij het new-yorksche slang door dat van Berlijn heeft vertaald, waardoor het boek soms teveel van zijn locale atmosfeer verliest. Maar inderdaad: hoe doet men het beter? Ik zou intusschen den lezer, die dit new-yorksche slang slecht begrijpt, sterk adviseeren (er) de duitsche vertaling (naast) te gebruiken. Maar nu het boek zelf. De vertaling van Baudisch verschijnt met een inleiding van Sinclair Lewis, die het, althans mijn, origineel niet bevat.

De nieuwe amerikaansche literatuur heeft met

[p. 112]

de jongere russische althans één trek gemeen: zij openbaart het amerikaansche (zooals de andere het russische) leven meedoogenloos eerlijk. Soms satiriek, als men wil sadistisch oprecht. Vrijwel alle groote amerikaansche schrijvers zijn anti-amerikanisten, en voor een groot deel is de weerklank die hun werk wekt in Europa, daaruit te verklaren. Misschien verheugt deze gulle instemming, die hun protest tegen de inheemsche (wan)- cultuur in de Oude wereld verwekt, hen maar half; want voor een deel, zooniet in essentie, stamt hun haat en verachting voor hun eigen beschaving stellig uit soms nauwelijks zichtbare, soms nauwelijks verborgen liefde voor de levende kansen van die cultuur; en als er ooit een waarachtige amerikaansche beschaving ontstaat, zullen zeker de voortzetters van het werk van Lewis, Anderson en Mencken haar verheugdste en vurigste voorvechters zijn, ook of juist tegen Europa. Maar tienmaal grooter, zuiverder en frappanter is de forsche en open eerlijkheid waarmee sommigen onder de jonge Russen zich uitspreken juist over de moeiten, de mislukkingen en de gevaren die de jonge wereld bedreigen en treffen, die zij mede het aanzijn gaven door hun boven-menschelijke offers en energie. Soms zou men zeggen: reeds daarom verdient zij te sla-

[p. 113]

gen. De stijgende europeesche belangstelling juist voor de jonge amerikaansche en russische literatuur is stellig ook uit dit feit te verklaren: wij kunnen den geest, die ze schiep vrijwel naakt leeren kennen uit de films van Pudowkin en Eisenstein, uit de boeken van Gladkov (‘Zement’), Ivanov (Panzerzug 1469), Tarassov Rodionow (‘Februar’), uit Fannie Hurst, Theodor Dreiser en Anderson en wat deze laatsten betreft: met Lewis, Joyce en Sinclair worden zij torenhoog overvleugeld door een der rijkste en krachtigste boeken der wereldlitteratuur: Manhattan Transfer van Dos Passos.

Voor dit boek worden alle critische gemeenplaatsen en reclame-superlatieven huns ondanks bevreesd; want zij dorsten reeds lang niet meer te gelooven dat één boek ter wereld werkelijk aan hun oorspronkelijke draagkracht beantwoorden zou. Nu worden zij flets en veeg bij dit werk, want hiervan geldt nu eens in alle waarachtigheid, dat het een meesterlijk en uitzonderlijk epos is. Ik zou het liever een epos noemen dan een roman, al denkt men misschien bij dien term te uitsluitend aan de oude volksepen; maar het is beter dat men zich in die richting vergist dan dat de gebruikelijke term: roman dit werk bij voorbaat verschuiven zou naar

[p. 114]

een genre, waarmee het geen enkele verwantschap bezit. Ik noem het ook hierom een epos, omdat de menschen erin, hoe scherp en volledig en onmiddellijk ook gesuggereerd, meer bestanddeelen bijna zijn van het tentaculaire monster New-York, dan dat de stad de tegelijk titanisch en bijna persoonlijk geworden omgeving zou zijn waarin hun levens plaats grijpen. Hier ligt dan tevens mijn eene en groote bezwaar: ‘Manhattan Transfer’ vermorzelt de menschen, vrijwel zonder uitzondering alle menschen. Men zal misschien zeggen dat niet Dos Passos dit doet, maar New-York, en dat de schrijver, al deed New-York het eens niet, volkomen vrij is, haar in zijn roman deze vermorzeling wèl te laten begaan. De waarde van een roman staat of valt toch bij God niet met het lot der menschen erin!... Misschien staat of valt intusschen de waarde van een roman wel degelijk met de stijging of val van de levens, althans met die van één leven erin; en wellicht zou de Karamazov's niet dat geweldige kunstwerk zijn zonder de zegevierende zielskracht - ik kan het niet anders noemen - van den vromen Alioscha, maar zeer zeker staat of valt de totale waarde van ieder kunstwerk, en van ieder leven, met de mate waarin de katharsis erin zich verwerkelijkt en voltrekt. Deze ontstaat

[p. 115]

door en in de verhouding van materie en vormkracht, en hoe tegenstrijdig het misschien wel lijkt, ik blijf gelooven dat Dos Passos de geringe zuiverende kracht van zijn werk had kunnen en moeten versterken door de transformeerende vormkracht, de creativiteit in zijn werk als het ware te ondersteunen bij het bijna onmogelijke werk deze materie te doorlichten door haar vat te geven op enkele, desnoods op één enkele zuivere, sterke, ongeschonden en onschendbare geest. Nu overheerscht New-York, nu wint de materie: de skycrapers, de elevators, de glanzen van het water en het asfalt, de schreeuw der sirenen, de straten, de vensters, de telefoons, de schrijfmachines; de vrouwen, de parfums, de geilheid, het bloed, de stank; de bankiers, de politici, de corruptie, de mechanisatie, de drift... en Dos Passos is er, ondanks zijn enorme scheppende capaciteiten, die deze wereld laten leven met een vehementie, een wezenlijkheid en onmiddellijkheid die de kracht is der grooten, niet geheel in geslaagd haar menschelijke en stoffelijke materie zoo te verwerken, dat zij, tot kunstwerk, tot epos getransfigureerd de duurzaam zuiverende werking teweegbrengt, die in laatste instantie het eenige wezenlijke criteruim is voor de waarde van ieder kunstwerk. Maar zijn boek is een wereld: van

[p. 116]

menschen, toestanden, stoffelijkheden en ideeën die tegelijk actueel-amerikaansch en onuitroeibaar humaan zijn: die Symphonie einer Groszstadt.