Herman Gorter. Aanteekeningen bij zijn poëzie

7

De dertig sonnetten werden spoedig gevolgd door de spinozistische verzen, de 5e phase, volgens mijn schema. Gorter was via de sonnetten van het uiterste der physieke impressie in enkele jaren hartstochtelijk geëvolueerd, of omgeslagen naar het lichaamlooze begrip; van het heidensch genieten en te kortschieten der felste zintuiglijkheid herstel en waarheid zoekend in de filosofie, belandde hij bij de koele, getemperde abstractie, van het ‘geweten-loos’ zwerven en rooven in de

[p. 46]

natuur, en na de opwellingen der sexueele bezitsdrift, zocht hij, ingekeerd, baat en standvastige zekerheid bij een bespiegelende ethiek.

In Spinoza's leer zal Gorter allereerst zijn geboeid door de stelling der albezieldheid; voorts door de mathematische structuur en het determinisme, maar ten slotte vooral door dezen grondslag van Spinoza's systeem, dat denken en uitgebreidheid de twee attributen zijn van God; ook de meening, dat de gebeurtenissen in het overigens autonome gebied van het denken een parallel (minstens) hebben in dat van de uitgebreidheid, moet hem getroffen hebben doordat het een verband suggereert tusschen, ruw genomen, de sferen van geest en stof. Dat Gorter het spinozisme in den eersten tijd van zijn socialisme voor vereenigbaar hield met zijn nieuw gevonden leer, is begrijpelijk, omdat op het stuk van determinisme en monisme in Gorters ontwikkeling Spinoza de voorlooper van Marx is geweest. In hem (Spinoza) vond hij

[p. 47]

theoretisch de opheffing van het dualisme, dat de ‘Mei’ had beheerscht, en dat in de onverbindbaarheid van zintuiglijkheid en innerlijk leven (vergelijk de erotische verzen) nogmaals gebleken was. In Spinoza werden, om symbolen van Gorter zelf te nemen, Mei en Balder voorgoed verbonden, maar in de spinozistische verzen heerscht desondanks tusschen begrip en sentiment, tusschen beschouwing en beeld zulk een volstrekte anti-these, dat het sentiment en de verbeelding eenvoudig niet meedoen. Er moet in dezen betrekkelijk weinig samengestelden man, die meer dan wie ook een element en een eenheid was, toch een dualistische duivel hebben gewoond, die beurtelings tusschen de sferen van ziel en lichaam, beeld en beschouwing, scheidingen voltrok, die na ‘Mei’ den harmonischen groei van zijn wezen en zijn poëzie hebben tegengewerkt. Toch is de term dualisme wellicht misleidend, want van een strijd tusschen twee elementen of sferen in hem kan men nauwelijks spreken:

[p. 48]

als één der genoemde krachten aan het werk was, bestonden de anderen niet meer. Zijn absolutisme wierp zich, en telkens met een zoo groote vehementie dat de andere stukken van zijn wezen volkomen braak bleven liggen, in één richting, op één gebied, met het gevolg dat òf de zintuigelijkheid, òf het verstand een zoo despotische heerschappij ging voeren over zijn natuur en zijn werk, dat alle andere elementen, als niet aanwezig, volkomen in de schaduw bleven - en het merkwaardigste is dat dit fanatiek, onverhoedsch overstag gaan van zintuigelijke naar abstracte hegemonie niet opkwam uitzijn totale natuur, maar uit zijn wil. In de voorrede die hij in 1905 bij De School der Poëzie heeft geschreven (ik kom er nog op terug) begint vrijwel iedere zin, die van deze plotselinge koerswijzigingen gewaagt, met de woorden: ‘ik besloot’. Zoo, bewust-gewild, ontstonden ook de z.g. ‘Balderfragmenten’, de theoretische consequentie en toepassing van een, spinozistische, theorie: de po-

[p. 49]

ging, spoedig gestrand, om een ‘anti-Mei’ te schrijven zooals van Eyck het genoemd heeft, een gedicht waarin Balder weer een ziende god wordt, waarin ‘ziel en zinnen’ niet langer gescheiden zijn.