Critisch proza

Christelijke poëzie

Ik heb mij reeds enkele malen bezig gehouden met de hedendaagse Christelijke poëzie, met name met die der z.g. Jong-Protestanten. Daarbij kwam in de eerste plaats de vraag aan de orde, in hoeverre het Protestantisme en de kunst überhaupt te verenigen zijn. Ik stelde de vraag echter niet principieel, doch wees er slechts op, dat vooral in ons land een eeuwenoude protestantse traditie zich steeds uiterst onverzoenlijk heeft betoond tegenover de kunst. ‘Het is het puritanisme - schreef ik - dat - hoewel het theoretisch wellicht niet noodzakelijk voortvloeit uit de orthodoxe beginselen - een onverwoestbaar bestanddeel van ons volkskarakter blijkt te zijn en dat men nergens strenger, bevreesder, jaloerser en fanatieker aantreft dan bij den orthodoxen Protestant. Hij heeft altijd zeer duidelijk en bovendien ook zeer juist beseft, dat de kunst in het merendeel harer uitingen en zelfs in essentie een zaak is van deze wereld; en hoewel men theoretisch alweer kan verdedigen, dat ook deze wereld een zaak is van God, de rechtzinnige Protestant ondergaat haar, vooral zolang zij zich voordoet als vlees, als een hinderlaag van den Duivel.’

Doch ook als men vaststelt, hoezeer Protestantisme en kunst in de geschiedenis der nederlandse cultuur twee vijandige levenssferen blijken te zijn, is daarmee over de principiële betrekking tussen Christelijk geloof en poëzie nog in het minst niets gezegd, en ook de vraag aan welke eisen een gedicht moet voldoen om Christelijke poëzie te kunnen zijn en het dichterschap om te kunnen gelden als een Christelijk dichterschap, is daarmee nog niet gesteld. Ik wees er reeds op, dat in de beginjaren van het tijdschrift De Gemeenschap deze kwesties, voorzover het de betrekkingen gold tussen Katholicisme en Poëzie, herhaaldelijk

[p. 836]

en met hartstocht behandeld zijn. Theoretisch echter doet het er betrekkelijk weinig toe of men, in verband met deze twee vragen, Katholiek is of Protestant, omdat het in laatste instantie slechts de kwestie geldt aan welke algemeen Christelijke normen poëzie en dichterschap moeten voldoen om aanspraak te kunnen maken op den term Christelijk als praedicaat.

De buitenstaander komt er gewoonlijk niet toe zich ver in deze vragen te verdiepen. Zij vormen voor hem een overwegend academisch probleem, en vooral omdat er in den kring der jonge Protestanten, voor zover mij bekend is, op dit punt niet veel steekhoudends is beweerd, had het voor den andersdenkende tot nu toe weinig aantrekkelijks zich in deze semi-theologische spraakverwarring te mengen. Doch sinds Roel Houwink met de juridisch-theologische scherpzinnigheid die hem kenmerkt in het artikel ‘Christelijke Poëzie’ [Woord en Wereld I, 2] deze vragen opnieuw, en klaar en indringend, aan de orde heeft gesteld, kan het goed zijn er op te wijzen, dat men in den Protestants-Christelijken kring nu tenminste den grondslag gelegd heeft voor een vruchtbaar debat.

Het spreekt wel van zelf, dat ik noch de normen noch de onderscheidingen en conclusies, die aan deze normen onvermijdelijk verbonden zijn, voor mijn rekening neem. Ik meen zelfs dat Houwink's betoog in drieërlei opzicht aanvechtbare plekken vertoont en zal trachten dit aan te tonen.

Ten eerste waar Houwink beweert: ‘Het is den dichter er niet om te doen om zich verstaanbaar te maken, maar om iets verstaanbaar te maken van den stroom van gevoelens en indrukken, die zich in een chaotische mengeling voortbewegen aan den drempel van zijn bewustzijn’. Deze uitspraak doet m.i. te kort én aan het streven naar totaliteit, dat den dichter eigen moet zijn én aan de functie die het bewustzijn speelt in het scheppingsproces. Ik zal de laatste zijn om te ontkennen, dat zich in dat proces tal van buitenbewuste factoren doen gelden, doch voorzover men hierbij van een stréven kan spreken, is dit streven er m.i. wel degelijk op gericht, dat de dichter zich, d.w.z. zijn gehele persoonlijkheid, binnen- en buiten-bewust, in zijn gedichten realiseert. Bovendien wordt het ‘iets’, waarop Houwink doelt, door het enkele feit, dat het door den dichter heen gaat, een deel van hem zelf, en daarmee een deel van het ‘zich’, ook wanneer dit ‘iets’ in vele gevallen aan zijn ratio ontsnapt.

Nadat Houwink nogmaals gewezen heeft op de onmogelijkheid om een zinvol onderscheid te maken tussen inhoud en

[p. 837]

vorm - ik zou in dit geval liever scheiding hebben gezegd -, schrijft hij het volgende: ‘Het is de grote fout van het aestheticisme, dat het zich blind staart op een ideaal van aesthetische gelijkwaardigheid zonder acht te geven op de realiteit der geestelijke ongelijkwaardigheid. Maar het kan niet anders, wil het zichzelf blijven. Want het inzicht in de geestelijke ongelijkwaardigheid der poëzie kan slechts ontstaan op grond van een normatief waarheidsbegrip, dat het aesthetisch normencomplex transcendeert. En het aestheticisme kent nu eenmaal geen hogere normen dan die der kunst. Niet de intensiteit der verbeelding dus, gelijk het aestheticisme leert, is alleen beslissend voor de waarde van een gedicht, ook de aard der verbeelding is een onmisbare factor bij de beoordeling der poëzie.’ Voorzover met deze woorden de onvolledigheid der aesthetische critiek ten aanzien van het geheel van het kunstwerk wordt bedoeld, lijkt deze opmerking mij juist. De schoonheid is slechts éen der aspecten waaronder men de kunst kan bezien. Hierop is echter in de moderne critiek reeds herhaaldelijk gewezen, en van meer belang is dan ook Houwink's bewering, dat de aesthetische critiek geen of te weinig oog heeft voor wat hij noemt ‘de geestelijke ongelijkwaardigheid’. Dat men echter deze geestelijke ongelijkwaardigheid slechts kan inzien op grond van een normatief waarheidsbegrip, dat het aesthetisch normencomplex transcendeert, is m.i. niet meer dan een deel van de waarheid. Indien men om het gehalte, het niveau, de grootheid van een gedicht vast te stellen - stuk voor stuk immers boven-aesthetische waarden - in het ‘bezit’ zou moeten zijn van een normatief waarheidsbegrip, zou het met de moderne critiek uitermate droevig zijn gesteld. Gelukkig bewijst de practijk, dat tal van hedendaagse critici gewapend zijn met een zeer fijn registrerend gevoel voor de bovengenoemde buiten-aesthetische waarden, zonder dat zij zich daarbij behoeven te beroepen op het door Houwink gepostuleerde normatief waarheidsbegrip. De grote kentering, waardoor de moderne critiek zich van het aestheticisme onderscheidt, ligt voor een beslissend deel juist in het belang, dat zij toekent aan gehalte en rang. Ik begrijp wel wat Houwink bedoelt: hij zoekt naar de mogelijkheid van een oordeel, dat aan de zwevingen van het relativisme ontsnapt, doch daaraan ontkomt men nu eenmaal nooit, zolang men leeft. Zelfs wie gelooft in een objectieve geopenbaarde waarheid, zal toch moeten erkennen, dat hij daarmee nog niet in het bezit is van een onveranderlijke peilschaal waaraan hij de waarden van alle le-

[p. 838]

vensverschijnselen, dus o.m. van de kunst, zonder tussenkomst van zijn subjectiviteit, toetsen kan.

Ten slotte huldigt Houwink de befaamde ‘vrijmetselaarstheorie’, of als men wil de theologische Monroeleer, dat ‘slechts van uit de Kerk gevraagd kan worden naar het Christelijk karakter der poëzie. Want de normen, die hier nodig zijn, hebben hun enige rechtvaardiging in de Schrift en de uitlegging der Schrift geschiedt in de Kerk’. Hiermede wordt als van ouds den buitenstaander het recht, zich in deze kwestie te mengen, ontzegd. De Christenen zullen zelf wel uitmaken wat Christelijk is en te gelegener tijd kan dit den andersdenkende, die het vermoedelijk ook dan niet begrijpen zal, desgewenst worden geopenbaard. Deze opvatting lijkt misschien op het eerste gezicht heel aannemelijk, hoewel men zich onwillekeurig afvraagt: ‘moet ik bepaald zelf een roodhuid zijn, om uit te maken wat een roodhuid is?’, en toch is zij bij nader inzien uitermate aanvechtbaar. Deze ‘non-interventie-theorie’ zou namelijk alleen opgaan, indien het Christendom een esoterische godsdienst was, die zich bovendien uitsluitend bepaalde tot het aanhangen van een onveranderlijk stelsel van dogma's. Maar noch het een noch het ander is het geval. Niet alleen heeft ook de dogmatiek een vloeiend en interpretatief karakter, doch het Christendom is krachtens zijn wezen op de gehele mensheid gericht. Zeer terecht zegt Houwink dan ook verderop: ‘Het getuigen behoort tot de wezenskenmerken van een levend geloof’, doch met deze woorden wordt door het esoterisch standpunt, dat hij tevoren innam, een radicale streep gehaald. De Christenen hebben namelijk twintig eeuwen lang in en buiten Europa ‘getuigd’: en niet enkel met woorden, doch met een onafgebroken wordend en verwordend complex van materiële en immateriële daden, dat wil zeggen met een cultuur. Deze cultuur heeft een ‘lichaam’ gekregen, een levend gezicht, dat niet enkel herkenbaar is wanneer het zichzelf in den spiegel beziet, maar dat ook de voorbijganger kan identificeren, door met alle organen en onderscheidingsmiddelen waarover hij beschikt, vast te stellen, hoe het zich gedraagt. Ook de niet-Christen is in staat het Evangelie te lezen, de kerkgeschiedenis te bestuderen, de mystiek in zich op te nemen, een blik te slaan in het hart, en in het gezicht van den gelovige, en zich een oordeel te vormen over hetgeen hij Christelijk noemt. Dat dit oordeel afwijkend kan zijn van hetgeen op een bepaald ogenblik door een bepaalde groep, of door een enkel individu, binnen de Kerk voor Christelijk gehouden wordt,

[p. 839]

is een kwestie van minder belang. Het enkele feit, dat de Waarheid, die een bepaald Christen voor objectief, geopenbaard en onveranderlijk houdt, ook voor zijn geloofsgenoot van een interpretatie afhankelijk is, bewijst dat men ook binnen de kerk aan de relativeringen van het subjectivisme niet ontkomt. Geheel de strijd, die binnen het Christendom is gevoerd over de uitlegging van het Woord, is een sprekend en ‘objectief’ bewijs voor het wisselend karakter van de waarheden van het geloof.