Critisch proza

L.Th. Lehmann

Subjectieve reportage. - De veranderingen in de ontwikkeling der poëzie voltrekken zich doorgaans geleidelijk en slechts zelden openbaart een vernieuwing zich met een verrassenden schok. Natuurlijk kan men hier tegenoverstellen, dat ieder goed dichter en zelfs elk goed gedicht, hoe traditionalistisch dan ook, een vernieuwing betekent, maar deze gemeenplaats heb ik nu niet op het oog. De vraag die ik opwerp is veeleer deze: heeft zich na Slauerhoff, na Hendrik de Vries, na Herman van den Bergh, na Nijhoff een verandering voorgedaan, die ons dwingt van een nieuwe generatie te spreken, van een nieuwe phase in onze poëzie? Als men de ontwikkeling nagaat, komt men tot de conclusie, dat er zich weliswaar tal van veranderingen hebben voorgedaan, maar dat die wijzigingen nergens zo ‘massaal’ en revolutionair zijn geweest, dat men van een min of meer collectieve vernieuwing kan spreken. De figuren der nieuwe dichters zijn dikwijls markant genoeg, maar een nieuwe generatie kenmerkt zich doorgaans door een aantal groepselementen, door een gezamenlijke bezieling, meer dan thans het geval schijnt te zijn. Misschien ontdekt men later deze saamhorigheid pas, maar gewoonlijk worden de dichters van een groep juist aanvankelijk het sterkst door een gevoel van overeenkomst beheerst.

Hoewel er in 1920, toen Lehmann geboren werd, zowel binnen als buiten ons land moderner gedichten werden geschreven dan in zijn kleinen bundel te vinden zijn, heeft men bij de lectuur van deze verzen toch sterk het gevoel, dat men hier te maken heeft met iets nieuws. Niet in prosodisch of technisch opzicht, ook niet omdat zich in hem met een schokkende vehementie zou openbaren wat men in het werk van andere dichters al had voorvoeld, maar omdat hij - hoewel hij ook in dit opzicht voorlopig nog vrijwel alleen staat - de exponent schijnt te zijn van een nieuw en collectief levensgevoel. Lehmann, hoe subjectief hij zijn reportage ook noemt, brengt verslag uit van een bij uitstek

[p. 820]

jonge en lichamelijke levenservaring, die eigen is aan een groot deel van de tegenwoordige jeugd. Hij wordt, of hij wil of niet, of hij het weet of niet, gedragen door een ‘collectivistische’ wijze van reageren, die tegelijk animaal en zakelijk is. Zakelijk, dat wil in dit geval zeggen: hard, beheerst en gespierd.

Welke rol de natuurlijke elementen, wind en weer, ook mogen spelen in deze poëzie, men denke vooral niet, dat men hier heeft te maken met een nieuw soort natuur-poëzie, zelfs niet in den cosmischen zin van het woord. Lehmann is noch met de sterren, noch met de ruimte verbonden; het water, de wegen, de zon en het land vormen veel meer de natuurlijke omgeving voor een sportief en erotisch avontuur. Ik ‘leef als een dier in 't schrijden van 't seizoen’, zegt hij zelf, maar het merkwaardige is, dat hij deze animaliteit bewust ondergaat. Toch speelt zijn bewustzijn in deze gedichten geen beslissende rol, het grondgevoel, waardoor zij worden gedragen, is zo zintuiglijk, aards en lichamelijk van aard, dat hij ook psychische ervaringen allereerst physiek schijnt te verwerken, omdat zijn ziel in zijn spieren zit en zijn gevoel in zijn middenrif.

Het steile jukbeen driest geslagen
in 't duister van uw harenwal,
uw schouders recht en fier als schragen,
torpedostreng der heupen val,

die heel uw warmte, ingesloten
als in een schoorsteen, langs mij draagt.
Wie is 't, die naar uw sterke schoot en
bescheiden borst te dingen waagt?

Uw warme blik zal niet verstalen,
wanneer gij voor uw huisdeur staat,
mijn ogen in de uwe dwalen,
gij mij uw hand omklemmen laat.

De glimlach om uw mond een vage
verduist'ring van het wangenbruin,
weet gij dat ik u iets kom vragen
van heel uw goed en sterk fortuin.

[p. 821]

 

Gij staat als kon de beet van nacht

 

en afgrond u geheel niet deren,

 

die mij dreigt uit mijn diepste schacht.

 

Ik zal u voortaan fel ontberen.

Ik citeer dit gedicht, dat als geheel tot de goede behoort - niet tot de beste of meest markante - niet alleen, omdat het een representatief voorbeeld is van Lehmann's poëzie, maar ook omdat het aan mijn uitspraak omtrent het spier-en-middenrif-karakter van zijn gevoel de absolutistische scherpte ontneemt. De psychische reacties in deze gedichten zijn uitermate sober, gedeeltelijk ook onderdrukt, maar uit de slotstrofe van Amazone b.v. blijkt wel degelijk, dat Lehmann beseft door welke machten zijn bestaan wordt bedreigd. Dit besef is het ook, dat zijn natuurgevoel er voor behoedt in decoratieve stemmingen te verdampen en dat zijn reactie scherp onderscheidt van de stompzinnige niets-dan-lichamelijkheid van een deel der al te sportieve jeugd. Ik vermoed, dat de psychische factoren zich in den loop van zijn ontwikkeling sterk zullen ontwikkelen, maar in elk geval is zijn uitgangspunt ver te verkiezen boven de anaemische geestelijkheid der ‘binnenkamerpoëzie’.

De poëtische waarde van zijn gedichten berust niet op muzikaliteit, sterke structuur of rhythmische kracht. Ik zal niet beweren dat de laatste ontbreekt, maar allereerst ontlenen deze gedichten hun betekenis aan de manier, waarop het hierboven omschreven levensgevoel spreekt uit het beeld. Niets bewijst voor mijn gevoel sterker de waarde van Lehmann's jong, maar essentieel mannelijk dichterschap dan de tegelijk roekeloze en beheerste oorspronkelijkheid waarmee hij plastisch en associatief uitdrukking geeft aan hetgeen hij tot nu toe van het leven ervoer. Welke tekorten deze gedichten ook mogen vertonen, hun lading en kansen zijn in elk geval niet gering.

Schilfers van je ogen schitt'ren
als meeuwen voor 'n onweerswolk.
Tentzeilen van maanlicht door 't venster,
daarvoorbij waar een ronde kolk
mat glanst in de weke moerassen,
is elke rietstengel een dolk.

[p. 822]

 

De waterspin neemt onderwater

 

zijn reddende luchtbel mee,

 

ons behoedt geen kristal van daglicht

 

voor verdrinken in deze zee,

 

je laatste glimlach trekt mij in

 

een nieuw en nog vormeloos wee.

 

 

 

Je haren slaan over het kussen

 

als zeewieren vlak bij het strand,

 

er gaan als bij drenk'lingen doelloos

 

nog rillingen van hand tot hand.

 

Was de dag de laatste dag die nu

 

in mijn voorhoofd is uitgebrand?

 

 

 

Zijn je vaaggroene wangen dezelfde

 

waarvan 't zonlicht de randen doorroodt?

 

Is dit nog je schoot zo zuiver

 

en gebronsd als een hazelnoot?

 

Komt nergens meer uit dit nachtland

 

een kernrots van vuursteen bloot?