Critisch proza

M. Mok

Kaas-en-Broodspel. - De jonge hollandse poëzie, die zich als geheel beschouwd langen tijd enigszins wrak en onzeker op het tweede plan bleef bewegen, is sinds enkele jaren in een phase gekomen, die niet alleen voor de toekomst velerlei en sterke beloften bevat, doch die zich reeds enkele malen op uiterst verrassende en verheugende wijze boven dien toestand van tastende onbeslistheid heeft opgericht en in enkele figuren een gestalte ver-

[p. 778]

kregen, waardoor het totale beeld der nederlandse poëzie reeds thans definitief gewijzigd is en verrijkt. De jaren waarin Halbo Kool de eeuwige Benjamin bleef, waarin Wanda Koopman en Noordstar twee eenzame meteoorstenen waren, liggen voorgoed achter ons. Vestdijk heeft reeds enkele van zijn penetrante beschouwingen gewijd aan mensen als Van Hattum, Den Brabander, Hoornik en Van der Steen, en op uitstekende verzen van Franquinet en Frank Valkenier heb ik al eens gewezen, terwijl in den nieuwen bundel Controversen van Van der Steen het z.g. cynisme zich poëtisch heeft gerealiseerd op een wijze, die in ons land zijn weerga niet vindt. Ik laat hier zelfs nog buiten beschouwing wat men af en toe in de tijdschriften vond, maar mij dunkt, wat ik hier in het voorbijgaan heb aangestipt, is reeds meer dan voldoende om de uitspraak te wettigen, dat de jongste nederlandse dichtkunst bezig is zich te ontplooien op een tot voor enkele jaren nog ondenkbare wijze en dat er van een verschil in niveau en rijkdom tussen haar en de generatie die haar voorafgaat vermoedelijk nog slechts zeer kort sprake zal kunnen zijn. Bovendien, bij dit alles heb ik nog niet over het nieuwe dichtwerk van Mok gesproken die met zijn Kaas-en-Broodspel vrijwel alles wat ik genoemd heb, plotseling en definitief onder en achter zich laat, en die met dit ene gedicht een stuk poëzie heeft geschapen waarbij men zonder reserve het woord grootheid gebruiken kan. Inderdaad, dit is na jaren eindelijk weer eens grote poëzie, en als Gorter in Mei voor zijn generatie het enige en bovendien nog lyrische epos schiep, als Slauerhoff in De Piraat en Het eeuwige Schip voor onze generatie iets dergelijks deed, dan verrichtte Mok met zijn Kaas-en-Broodspel voor zijn generatie een daad die bij de twee zoëven genoemde nauwelijks achter staat.

Men kan de vier en zestig bladzijden van dit gedicht opslaan waar men maar wil, men zal vrijwel nergens op een inzinking stuiten. Heel dit werk wordt bezield door een harde en lange spanning, een gedrongen en koppige beeldkracht, een bijna nergens verzwakkende, beheerste en gevarieerde rhythmiek. Telkens wanneer men vreest, dat het gedicht iets neutraals zal gaan krijgen of dat de dichter zich met te geijkte beelden vergenoegen zal, wordt men verrast door een plastische wending, door een formule, door het openscheuren van een dramtisch verschiet, waardoor deze vrees geheel wordt vernietigd en waarin het geladen broeien van deze verzen zich wederom volledig herstelt en bevrijdt, zodat de kruiende stroom van hun strofen zich weer

[p. 779]

een ogenblik vastzetten kan in een toren van schotsen, terwijl de wind weer neerstort in wervelende kolken van een geteisterd en groots firmament. Hoe gemakkelijk had bovendien de bloedige strijd die het centrum vormt van dit gegeven niet kunnen ontsporen in de kakelbonte beschrijving van een maskeradespel! Maar neen, hoe bloedig en overvloedig er ook wordt gevochten en hoe vaak zich het wisselspel van sombere rebellie en doodmoede uitputting hier ook herhaalt, het blijft overal een aangrijpend gevecht op leven en dood.

Ik heb eigenlijk slechts éen bezwaar en daar ik vertrouw, dat de lezer in staat zal zijn de verhouding tussen critiek en bewondering in haar juiste gedaante te zien, formuleer ik het hier zo scherp mogelijk. De kwestie is nl. dat het plastisch-descriptieve element in dit vers het episch-dramatische te zeer overwoekert. Weliswaar wordt door de grote gelijkenis tussen tal van taferelen en binnen die taferelen door het herhalen van dezelfde woorden en beelden, het telkens weeropflakkeren en uitdoven van den strijd mede gesuggereerd, maar de ontwikkeling van den verhaalgang, het episch verloop, wordt door deze verwisselbaarheid van verschillende scènes, te zeer gestremd, verdoezeld en tot op zekere hoogte zelfs geneutraliseerd.

Doch daartegenover moet men erop wijzen, dat de dichter hier niet alleen den strijd heeft verbeeld, maar dat ook het leven van het landvolk gestalte verkrijgt op een wijze, die reeksen van boerenromans totaal overbodig maakt. Hier is het leven, het werk, de ontbering en de angst voor de elementaire machten binnen en buiten den mens, zoals zij destijds over een deel van het hollandse volk moeten hebben gewoed, poëtisch gesynthetiseerd op een onvergelijkelijke wijze. Bovendien, hoezeer leeft ook het hollandse landschap in dit gedicht! Maar omdat in dien tijd het leven schokkend en dramatisch bewogen was, terwijl bovendien ook in tijden van vrede de boer de natuur niet als atmosferische stemming, maar als macht ondergaat, is het alsof de strijd zich niet alleen afspeelt op aarde tussen een onderdrukte bevolking en de terreur, maar alsof ook het heelal zich in wilde legerscharen heeft verdeeld: de horizon stormt in een ruiterkolonne, de zon is een bloedbad, het water een zwart regiment.

Hiermee raak ik een ander essentieel element. Dit Kaas-en-Broodspel is n.l. een revolutionair gedicht zoals het in ons land zelden of nooit wordt geschreven. De revolutionairen in Nederland beschikten wellicht, voordat hun élan tot in het natio-

[p. 780]

nalistische en orangistische toe werd getemd, over een zekere dosis rebels sentiment maar óf zij hadden weinig poëtisch talent, óf zij beschreven de revolutie van den buitenkant. En van wie hunner kon men getuigen, dat hij op een goed niveau binnen zijn poëzie de revolutie tot uitdrukking gebracht heeft? Alleen van Van Collem, aan wien Mok trouwens hier en daar denken doet. Hier in dit Kaas-en-Broodspel is de revolutie beeld geworden en stem, en door al deze bladzijden loopt soms overheersend, soms ondergronds, de broeiende wil tot den opstand.

Ik heb onlangs ergens gelezen, dat er een windstilte heersen zou in onze litteratuur, en een andere ontevredene kwam ons vertellen, dat er niet werd gewerkt. Als men hiertegenover bedenkt, wat een kleine litteratuur als de onze de laatste jaren door mensen als Elsschot, Timmermans [Boerenpsalm], Walschap, Roelants, De Pillecyn, Decorte, Gilliams, Van Nijlen, Greshoff, Vestdijk, Debrot, Du Perron, Engelman, Bloem, Holst, Bruning, Van Schendel, Ter Braak, Van Vriesland [wanneer verschijnt er een bloemlezing uit zijn kronieken?], Nijhoff en Hendrik de Vries heeft voortgebracht, terwijl ik bij deze opsomming ongetwijfeld nog enige namen vergeet, dan ziet men wel in, dat deze laatste bewering absoluut geen steek houdt. De uitspraak over de windstilte echter is, door op deze resultaten te wijzen, natuurlijk nog niet weerlegd. Toch, hoe men ook over het ontbreken van een collectief jeugdélan en van een jong leidend tijdschrift mag denken -, men vrage zich af, of er tussen genoemde windstilte en de opgesomde productie misschien niet enig verband bestaat. Ongetwijfeld - het is zeer goed mogelijk, dat een nieuw groepsélan zich tegelijkertijd uit in militante manifesten, én in een opzwepende gezamenlijke polemiek tegen een waarachtigen of vermeenden vijand, én in creatief werk, dat deze begeleidende en theoretische geestdrift rechtvaardigt, maar het is volstrekt niet gezegd, dat dit altijd zo dient te zijn. Men denkt in dit opzicht nog altoos te uitsluitend aan Tachtig, en het zijn haast altijd de buitenstaanders, die af en toe wensen te worden onthaald op een of ander collectief vuurwerk - alsof er buiten de litteratuur al niet genoeg van dat moois bestond -, door wie dit soort op een schouwspel beluste desiderata worden geuit. De jongeren die de laatste jaren in opkomst zijn, hébben kennelijk geen zo krachtig gemeenschappelijk gevoel, dat het zich in collectieve idealen en in een generatiegevecht uiten kan, en het zou pure onzin zijn, wanneer zij terwille van de heren op de tribune en omdat strijden zulk een meeslepend tijdverdrijf is, iets

[p. 781]

van dien aard zouden willen acteren. Wie, behalve de boekhouder, wiens naam litterair-historicus is, bekommert zich nu nog om de veldslagen die door Gauthier en Hugo, Van Deyssel en Kloos, Holz en Schlaf, Tzara en Arp zijn geleverd? Men schijnt zelf aan zulke manoeuvres te moeten deelnemen, om - zonder ook maar iets van hun stimulerende waarde te ontkennen - later duidelijk te beseffen hoe bijkomstig hun betekenis is.

Ik voor mij althans herlees liever tien maal de volgende bladzijde van Mok, dan dat ik mij al was het maar een kwartier zou moeten verdiepen in de manifesten waarmee Het Getij, De Stijl en De Vrije Bladen destijds onze letterkunde zo vlammend en weerbaar hebben verrijkt.

De mensch regeert - hij zag het land, het water,
hij trad de elementen tegemoet,
hij hoorde het verlokkende geklater,
het vleien, dat de oogen droomen doet
naar diepten, die nog nimmer zijn ontsloten;
maar de visioenen heeft hij afgeschud,
zijn spade in den harden grond gestooten;
en soms, de handen aan den greep gestut,
besomde hij zijn meesterschap; verbeten
wierp hij zijn dijken voor het aangezicht
der horizonten, en, den strijd vergeten,
keerde hij huiswaarts door het avondlicht;
van verre wenkte naar zijn moede schreden
het trouwe glanzen van een kleine lamp,
en hij stond stil en zegde zijn gebeden,
en uit de zwarte aarde steeg een damp,
het wolkte voor zijn ogen, hij ontwaarde
zijn eigen hand niet, die de spade hield;
hij schreed en werd hereenigd met de aarde,
die hem had uitgedreven en bezield.