Critisch proza

[p. 609]

De 8-baan der historie

De Letterkundige Kroniek in het ‘Utrechtsch Dagblad’ van 5 Januari 1929 bevat een critiek op mijn ‘Lamp van Diogenes’. Voorzover zij zich daartoe bepaalt, bestrijd ik haar niet, al zijn Ritter's inzichten volstrekt niet de mijne, maar waar zij generaliserend uitgroeit tot een karakteristiek der nieuwere mentaliteit en tot een bestrijding der jonge critiek in het algemeen, wordt zij op enkele punten onhoudbaar. Ik zal trachten dat te bewijzen. Neem een ogenblik aan, dat men van de jongere litteratuur en, als een deel daarvan, van de nieuwe critiek als van een betrekkelijke eenheid kan spreken. Naast den drang naar het absolute, beschouwt Ritter de zucht naar zelfverbrijzeling als het kenmerk bij uitstek van de tegenwoordige jeugd. Zij leert niet te leven, de jeugd - schrijft hij - zij leert versterven, ‘sie hat ihre Sache auf Nichts gestellt’. Voor sommigen onzer - ik denk allereerst aan Gerard Bruning - geldt werkelijk eerder: ‘Sie hat ihre Sache auf Gott gestellt’, wat volledig het tegendeel is en zeker geldt het citaat zoals Ritter het geeft niet voor de huidige jeugd als totaal, want die is in geen geval nihilistisch. Zij is - nu weer blijkt hoezeer zelfs mensen die haar heten te volgen en te begrijpen en zelfs te waarderen haar volkomen verkeerd zien, mogen de termen wel weer eens worden herhaald - juist anti-nihilistisch en anti-relativistisch, en haar absolutisme is niet negatief, maar zeer beslist positief gericht. Uit dit positivisme [als men de term in deze betekenis goed wil verstaan] is haar absolutisme te verklaren en haar protest tegen de duizend antivitale levensphenomenen van dezen tijd. Juist haar vurige levensliefde maakt haar tot een vijand van allerlei hedendaagsheid. Alleen in dien zin is zij negatief, destructief en anti-modern, maar deze critiek op den tijd en zijn zwakheid vloeit rechtstreeks voort uit haar verlangen naar geestdrift.

Ik kom nu tot de fictie, die ook door Ritter gedeeld wordt, dat pas de tijd een rechtvaardig en blijvend oordeel kan vellen over hedendaags werk. De tijd wil in dit geval zeggen het nageslacht. Wanneer ons werk, ons hedendaags werk voldoende bekoeld, bestorven en begraven zal zijn, om aesthetisch, of hoe dan ook, door een [welken?] lateren tijd rechtvaardig en blijvend beoordeeld te worden, heeft nog niemand gezegd, of tenminste niet duidelijk gezegd. Niemand kan dat moment dan ook noemen, want het bestaat niet. Een tijd, een stuk tijd, wordt wel, als men wil, op een onvatbaar moment verleden en historie - maar dat

[p. 610]

betekent volstrekt niet dat het daarmede en daarom voorbij en voldoende bestorven zou zijn om zuiver [aesthetisch, etcetera] en vooral: objectief beoordeeld te worden, want het sterft niet, het kan zelfs niet sterven, het leeft, het ademt, het stroomt. De Tijd is in dezen zin synoniem met het leven-zelf, met dien befaamden stroom des levens, zonder oorsprong of einde, dien wij verleden noemen, voor het gemak, voorzover hij achter ons ligt en toekomst voorzover wij hem nog moeten bevaren. Maar hoe in godsnaam is de onzin bedacht, dat hij bevriezen zou precies achter onze hielen, en vast en be-trouwbaar, beoordeelbaar, meetbaar, peil-baar worden en voor ons uit aldoor vloeibaar blijven, stromend, deinend, onvast? De tijd en het leven vloeien eeuwig en als een aesthetisch of ander oordeel mogelijk is bij weerzijdsen stilstand van object en beschouwer, dan is het reeds daarom eeuwig onmogelijk, want deze stilstand bestaat niet. Als men een beeld wil: object en beschouwer zijn twee schepen in deining, wier verhouding geen moment vast is. En waarom aanvaardt men dit niet? Voelt men zich tegenover het z.g. verre verleden zekerder, omdat het geen wraak nemen kan? Ik weet het niet, ik weet zelfs niet, of het verleden geen wraak nemen kan, maar ten eeuwigen dage zal een levende, onmiddellijke critiek, die leven aan leven meet, onbekommerd om het moment waarin het ontstaan is of staat, het stomme verwijt moeten horen: dat het ogenblik voor een zuiver en objectief oordeel nog niet gekomen is, omdat... etcetera. Ik hoop, dat de onhoudbaarheid van dit standpunt, dat ook in het volgend citaat is vervat, nu voldoende is toegelicht.

‘Wanneer een kritikus zich uitsluitend bezighoudt met het toetsen der kunstwaarden van den eigen tijd, dan mag hij de “volstrekte” methode niet toepassen, dan is hij gehouden naar betrekkelijke waardering te zoeken. Omdat de volstrekte waarde eener cultuurperiode alleen retrospectief is vast te stellen. De literaire critiek heeft welbewust afstand te doen van iedere volstrekte en gezaghebbende uitspraak omtrent de “littérature contemporaine”. Wij kennen de waarde niet van onzen eigen tijd, en wie die waarde ontkent gaat even hoogmoedig zitten op de rechterstoel der historie als wie haar opblaast.’ [Ritter]

Neen: er is geen volstrekte waarde van een cultuurperiode of van een kunstwerk, en het bepalen van de voor ons levende waarde van welke periode of werken dan ook, uit verleden of

[p. 611]

heden, behoeven wij per se niet over te laten aan enig retrospectief nageslacht, wij kúnnen dat zelfs niet eens: wij oordelen, voor onszelf volstrekt, over alle waarden van alle tijden, vooral van den onze, omdat oordelen voor ons zelf een normerende wijze van leven is; ook hierin openbaart zich het absolutisme en de vitaliteit van een jeugd. De voorzichtige zegt: wees relatief, ge kunt u vergissen. De levende zegt: wie of wat maakt dat uit? is ook het oordeel over onze vergissing of juistheid niet opnieuw relatief? En wat doet het ertoe: wie leeft, oordeelt, van moment tot moment, voor zichzelf absoluut. Voor de relativiteit zorgt de tijd, daarop behoeft men niet te anticiperen en men kan dit ook niet. De litteraire critiek heeft dus welbewust volstrekt en gezaghebbend uitspraak te doen juist omtrent de ‘littérature contemporaine’, want aan het eveneens relatieve oordeel van een retrospectief nageslacht heeft zij niets. Wij kennen de waarde, of onwaarde van onzen tijd intuïtief beter dan wie ook, juist omdat wij er midden in staan en er maker en maaksel van zijn. Neen, zuiver aesthetisch en psychologisch en objectief is dat inzicht en oordeel niet, maar ook wanneer deze ficties geen volmaakte schimmen zijn - zij gaan ons niet aan: wij leven en oordelen over het leven, van dit ogenblik allereerst, omdat het ons leven is en omdat leven oordelen is.

Tot slot iets zeer leerzaams en iets zeer eenvoudigs: in een onbewaakt ogenblik geven de voorzichtige retrospectieven de onhoudbaarheid van hun mening duidelijk toe en een van hen vroeg zijn examinandi naar: de wisselende waarde van Breeroo in de verschillende tijden. Deze levende onstandvastigheid moet hij hebben bemerkt toen hij voor een ogenblik van den rechterstoel der gemummificeerde en mummificerende wetenschap verhuisd was naar de 8-baan der historie.