Critisch proza

[p. 606]

Gerard Bruning en de schim van Van Deyssel

Ik herinner mij, dat Frans Coenen mij eens heeft gezegd: ik zie onder u, de jongere schrijvers, geen Van Deyssel. Ik herinner mij niet, wat ik daarop geantwoord heb, maar het heeft mij toen stellig geërgerd, dat ik hem in mijn hart volkomen gelijk gaf. Die ergernis lijkt mij ook nu nog gemakkelijk verklaarbaar, maar ik vind haar nu niet meer gegrond. De verklaring is deze: geen jong criticus van enige kracht, die hier sinds '80 geschreven heeft, is vooral in den aanvang van zijn bedrijf, aan den wrevel ontkomen, dat hij geen slagorde tegenover zich zag: want hij moet instinctief hebben ingezien, dat de razernij die Van Deyssel soms heeft bezeten, mee een product is geweest van den in dien tijd onontkoombaren strijd, van het collectieve gevecht van een groep met een groep; en stellig heeft hij zich, door dien wrevel gedreven, door de duizelende onlust dat dàt soort gevecht in zijn tijd niet meer mogelijk was, naar analogie van de relaties in '80, collectieve weerstanden ingebeeld, om die te kunnen vernielen - maar hij sloeg een gat in de lucht: er was geen vijandige phalanx meer, geen dam, die zijn stroming weerstond.

Coster, beweert, dat misschien niemand der jongere critici zozeer is gekweld door de Schim van Van Deyssel als Gerard Bruning; en vooral, dat diens epigonen uit Brunings gebreken voorbeelden hebben gepuurd. Dit laatste is volmaakt juist, maar het is onjuist in Bruning een laten Van Deyssel te zien; zo onjuist, dat Coster's aangekondigd artikel over Bruning's critisch procédé, indien dat o.m. op de stelling gebouwd mocht zijn: ‘Bruning vervalste figuren om hen als een roomse Van Deyssel te wurgen’ - naar mijn mening scherpe correcties verdient. - Ik geef Coster in dit verband het volgende ter overweging: De kern van Van Deyssel was een superbia, een hoge onbuigzame trots: in duizend schakeringen phosphoresceert de proteïsche periferie van zijn proza, maar zij verbergen ternauwernood een harde, daemonische kracht: een koninklijk, romeins zelfbedwang, dat hem in staat stelt het laatste geheim te verzwijgen, en te doden misschien; men weet het niet, maar men voelt in zijn bijna cameleontische werkzaamheid den toeleg onophoudelijk het doorzicht tot zijn kern te vertroebelen en te versperren door vele concentrisch draaiende spectra. - Men kan van hem niet geloven, dat hij dit spel onopzettelijk zou spelen, of dat hij

[p. 607]

omtrent het wezen van zichzelf en van den mens, als men wil, in twijfel zou zijn: maar hij weigert, voor zover ik kan zien, in zijn werk dit centrum, de witte, brandende zielskern door te doen stralen en God weet of zijn trots er niet in is geslaagd deze kern voor goed te verduisteren. Critiek was voor hem, als elk ander fungeren, een spel, om zichzelf uit te vieren, uit-te-spélen, letterlijk; want de objecten waarmee hij speelde, interesseerden hem niet: hij maakte hen soms, niet alleen tegen hun wil, maar tegen hun wezen zelfs, tot speelgoed of speelgenoot; hij verboog, verwrong en verfomfaaide de figuren voor zijn critiek naar de neroniaanse nukken van zijn vernielende speelzucht: zijn critiek is dan als critiek waardeloos, bewust waardeloos, want hij wilde zijn figuren niet alleen niet zien zoals zij misschien wel eens zouden kunnen zijn, hij wilde ze überhaupt niet zien, en hij zag ze niet, hij doorzag ze dan niet, hij becritiseerde ze niet, hij smeet en ranselde ze, hij spotte en stoeide met hen. Dat stuk van de critiek van Van Deyssel is eert autonoom, prachtig, daemonisch spel.

De critiek van Bruning was anders. Ik geloof, dat sommigen zijn gedachtenis niet op de beste wijze hebben geëerd en gediend, door te ontkennen, dat hij enige stukken uit een vernielende woede geschreven heeft; hij zelf heeft zichzelf te volledig gekend om niet te erkennen, dat ook in hem een harde trots soms blindelings heeft gewoed. Men miskent niet alleen zijn natuur, maar zelfs een grootheid daarvan, door hem te beschouwen als een uitsluitend door liefde gedrevene, die geen verwoestende drift heeft gekend; want hij temde die drift, hij onderwierp haar aan een inderdaad woeste, stormende tederheid en het gevecht in hem is het woeden geweest van een hoge, wilde superbia met een uiterst-tedere, zichzelf verliezende magnanimiteit. Deze caritas heeft niet alleen in het laatst van zijn leven alle hardheid in hem weggebrand, zodat hij letterlijk werd omstraald door een kristalklare helderheid, maar ook in zijn werk is, tegen den schijn wellicht, deze superbia slechts enkele malen de overheersende macht geweest, maar die enkele malen zo onontkenbaar, dat alleen een slecht-begrepen, sentimentele verering deze trekken in hem - en, ik ben er zeker van, tegen zijn inzicht - loochenen wil, want hij was, vooral voor zichzelf, van een niets-ontwijkende eerlijkheid. Maar hij doorstraalde daarnaast de boeken, de levens waarover hij schreef met een zo stormend en doordringend licht, dat zij blijkbaar in de ogen van Coster e.a.

[p. 608]

onder deze overbelichting verwrongen werden en onherkenbaar; een onverwoestbare, pathetische liefde in hem zocht in den ander naar krachtig, goedgericht leven, en wat kon hij anders doen, wanneer hij dat miste, dan schrijven: het is slecht, het leeft niet, het leeft niet alleen niet goed, het leeft überhaupt niet.

Ik hoop, dat de antithese duidelijk is: Van Deyssel, door een duivelachtige superbia gedreven, verminkte, verzweeg althans elk doorbreken, elk openbreken wellicht der caritas in zichzelf: hij donderde, smeet en liefkoosde uit een dansende willekeur, maar hij zág niets om zich heen, hij dreunde, fluisterde, speelde, verspeelde zich; Gerard Bruning heeft, bijna steeds, uit liefde voor het witste leven, de superbia in zich trachten te breken, en gebroken. Van Deyssel heeft daaraan, althans in zijn werk, niet gedacht zelfs, en niet willen denken. Elke overeenkomst tussen beiden ontbreekt en een opstel dat op de these dezer overeenkomst mocht rusten, is fout.

Ik heb dit artikel alleen geschreven in de hoop, dat Coster van de onjuistheid van zijn uitgangspunt overtuigd raakt. Ik vind het even onzinnig over de doden niets dan goeds te schrijven als over de levenden niets dan slechts, maar in de doden voorál moet men trachten de verhouding waarin goed en kwaad in hen leefde uiterst zuiver te zien.