Critisch proza

[p. 544]

Constant van Wessem

Inleiding bij ‘Lessen in Charleston’. - Ik heb er vrijwel niets van gelezen - maar is er over éen thema zo heilloos zwaarwichtig en naargeestig gemediteerd als over de moderne jeugd? De enkele boeken die ik over de kwestie ter hand nam, hadden mij bijna tragisch gestemd in hun onwezenlijkheid, als ik er niet van overtuigd was geweest dat ook die moderne jeugd haar eigen oplossing zou vinden. Nu werden zij bijna vermakelijk bij de gedachte hoe totaal anders, hoe levend in haar beruchte oppervlakkigheid, hoe zorgeloos in haar ontreddering zij door het leven reilt; en zelfs haar tekorten en conflicten liggen elders dan de duistere bril der gerimpelde paedagogen vermoedt. - Van Wessem ként deze jeugd, zonder haar te idealiseren; integendeel, ook de leegte in haar wordt méer dan voelbaar, wanneer hij met een dikwijls verrassend plastische visie haar sportiviteit, haar erotiek, haar conversatie beschrijft.

De betekenis van ‘Lessen in Charleston’ ligt voor mij niet in de geschiedenis van het meisje uit de provincie dat langzaam gesloopt wordt door het bederf der moderne stad. In dit ene opzicht heeft het verhaal zelfs een vrij ouderwets verloop. Maar de innerlijke en uiterlijke wereld dier langzamerhand haast historisch wordende hedendaagse jeugd is er op een voor ons land volstrekt unieke manier in verbeeld en bewaard. Van Wessem, ondanks een vaag-ironisch zwak voor het verleden, is van den aanvang van zijn schrijversleven af, de man geweest der natuurlijke moderniteit, reeds toen hij de fantasiestukken schreef van Frederik Chasalle, die ook hem-zelf nu wellicht te zeer beïnvloed zullen lijken door een franse theorie uit dien tijd. De romantische vrees voor het tijdperk waarin wij leven, die zich gemakkelijk opblaast tot apocalyptische boetpredicaties, was hem altijd volkomen vreemd. Hij zwom in het heden als een vis in het water, maar geen vis vindt het water een paradijs; het is zijn natuurlijk element, niet meer, ook niet minder. Door hedendaagse jonge mensen te zien zoals zij zijn, zonder de quasi-vaderlijke bescherming die reeds zwanger gaat van doorgangs-huisplannen vóor zij nog iets van de koele tragiek in het leven van haar begeerde pupillen heeft gezien, maar ook zonder de irritante opdringerigheid van den parvenu die zweert bij de laatste mode, was hij in staat een stuk van hun leven te verwerken

[p. 545]

als hun gelijke; critisch, maar zonder pharizeïsme, met sympathie, maar niet verblind.

De betekenis van Van Wessem als figuur kan wellicht slechts ten volle worden begrepen door de jonge schrijvers die hem in den tijd van hun opkomst hebben gekend. Hij voerde jaren lang in hun kringen een behoedzaam-tyranniek bewind; hij had een onuitputtelijk geduld, een vasthoudendheid van inzicht en oordeel, die zich noch door de aanvankelijke geringschatting van ouderen of door onbekendheid bij het publiek, noch door de drastisch dolzinnige plannen die af en toe opkwamen in de lichtvaardiger hoofden van zijn iets jongere kameraden, van de wijs brengen liet. Bescheiden, hoewel zich van zijn waarde bewust, gaf hij door de tenaciteit van zijn karakter stabiliteit aan een beweging die anders, overgeleverd aan de onverschilligheid der uitgevers en aan de grillige nukken der andere bentgenoten, allang was verdronken in zeven hollandse en exotische sloten tegelijk. Hij zag, voorzichtig, nieuwe talenten opduiken, hij moedigde hen aan, hij corrigeerde, hij behield lang zijn reserves, maar juist hierin bestond zijn betrouwbaarheid. Geen beeldenstormer, geen meeslepend voorbeeld, maar een onmisbaar instrument bij de expeditie, een compas.

Ik ken de bezwaren tegen zijn werk, maar wat van een bepaalden hoek uit een nadeel kan zijn, wordt uit een anderen een voordeel. In het verband der jonge hollandse litteratuur is Van Wessem niet alleen van belang door zijn volstrekt eigen wezen en talent, maar hij vertegenwoordigt een element, dat men in het ensemble gevoelig zou missen als het ontbrak.

Hij is mager, maar daardoor kan hij goed springen; zijn stijl is beheerst en veerkrachtig, zijn smaak is beproefd. Tegenover de dikke documentaties, hysterisch gevuld met eendagsverontwaardiging over eendagsonrecht, is hij schraal, als men wil, maar in zijn schraalte voornaam. De reserve, hem eigen, omgeeft zijn werk met een weldadige koelte, die een verrukkelijk tegenwicht vormt tegen de hese en kleverige gemeenzaamheid die zoveel mogelijk klanten inpalmen wil en bedotten. Tegenover de averechtse moderniteit die zwelgt in den omvang en in de hijgende actualiteit van haar gegeven, doorgaans duits, nieuw-russisch of amerikaans georiënteerd, vertegenwoordigt hij een frans-getint, aristocratisch, west-europees vormelement, beperkt, maar zuiver, smal, maar doorleefd. Lang nadat de door den tijd gedupeerden, die zich al te dienstvaardigen onderworpen hebben ge-

[p. 546]

bogen voor de babylonische beelden der scyscrapers, oedipuscomplexen, revoluties en technische mirakels en die deswege met of zonder verzet worden afgevoerd op den groten stroom die eindigt in de cloaca maxima van het vergeten, zal men in de boeken der z.g. afzijdigen het leven en het mens-zijn kunnen ontdekken, dat dezen tijd heeft bezield, met zijn tekort en zijn winst, in zijn eigen nuance, die een tegelijk essentiële en vluchtige variant is van het leven zelf. Onder die boeken is ‘Lessen in Charleston’ een uniek en levend document.