Critisch proza

[p. 541]

Albert Helman

Ik moet bekennen, dat ik geringschatting voor litteratuur bij schrijvers gewoonlijk wantrouw; in negen der tien gevallen trachten zij zich op deze manier van een zelfverwijt te ontdoen; zij willen een mislukking kleineren door zichzelf en anderen wijs te maken, dat het gebied, het niveau, waarop die mislukking plaats had, ten slotte waardeloos is. Vandaar het half pijnlijke, half vermakelijke, steeds ongeloofwaardige dédain, dat hun woede, gekrenktheid en afgunst zo slecht maskeert. ‘Het is maar litteratuur’, in den mond van een schrijver, klinkt m.i. verdacht. Helman behoort tot de mensen, die de levenswaarde der litteratuur altijd uitspelen tegen dien vorm van leven die hun op een ogenblik het naast ligt [de hemel, de liefde, de communistische maatschappij]; doch zijn belangstelling gold ook om huns zelfs wil de filosofie, de katholieke theologie [vroeger althans], de taalstudie, de psycho-analyse, de sociologie, en wie zich de instructieve beschouwing herinnert, die hij ter gelegenheid van Freud's 80sten verjaardag voor de N.R.Ct. heeft geschreven, zal onmiddellijk inzien, dat op het terrein van de psycho-analyse en den invloed daarvan op de litteratuur, zijn kennis en visie allerminst oppervlakkig is. Ik kan niet nagaan, of op al de genoemde gebieden zijn kennis sterk gefundeerd is, maar het is duidelijk, dat hij een neiging tot universele kennis bezit; een streven, dat zich reeds in een veel-omvattende wetenschap heeft gerealiseerd.

De drijfveren, die hem tot deze veelzijdige belezenheid brachten, hielden voor een deel ook verband met het feit, dat hij buiten Europa geboren is en zij wortelden in de ambivalente verhouding, waarin hij zich bevond tegenover de europese cultuur. Hij bezat naast een talent, dat tegelijk zeer koloniaal en zeer europees was, in zijn eerste verhalen de onzekerheid die veel niet-europese intellectuelen kenmerkt, plus de eerzucht een ten dele bestaand, ten dele vermeend tekort in te halen. Deze onzekerheid, die o.m. blijkt uit het voortdurend wisselen van standpunt en maatstaf in zijn critieken, behield Helman tot op dit ogenblik.

Het is duidelijk, dat een kwetsbaar, trots en dromerig jongeling uit de tropen, tegelijk bevreesd en dapper, opgegroeid in een omgeving en sfeer zoals hij die vol heimwee beschrijft in zijn ‘Zuid-Zuid-West’, met stomheid en verachting geslagen moest neerzien op allerlei vooral moralistische en puriteinse hypocri-

[p. 542]

sieën, zoals zij in Nederland zo welig tieren; dat het hollandse katholicisme als levenssfeer hem een haast calvinistisch grauw en benepen klimaat toescheen; dat hij teleurgesteld en ontnuchterd moest worden vooral door die kanten van de europese beschaving, die hij, jong en van verre, wellicht sterk had geïdealiseerd.

Enerzijds voelde hij zich, door de natuurlijkheid die hem eigen was ook in zijn geloof, de meerdere tegenover verschillende dragers van het hollandse en europese katholicisme - hoewel hij in mensen als Maritain, v.d. Meer, zelfs in den noorderling Gerard Bruning een tijdlang steun en bevestiging vond voor zijn opvattingen - en nog voordat de Russen en Amerikanen hem fascineerden, was Unamuno een tijdlang de schrijver van zijn hart. Tegenover de europese wetenschap en filosofie voelde hij zich aanvankelijk niet minder een vreemde en hongerig wierp hij zich op haar, belust zich met haar te meten. Hij wilde zich bovendien in korten tijd eigen maken wat de jonge Europeanen a.h.w. van nature bezaten, zelfs als zij zich minder in filosofische en wetenschappelijke boeken hadden verdiept - en hij bereikte op het eerste gezicht een indrukwekkend resultaat. Voor een deel wierp hij zich ongetwijfeld ook als kunstenaar op deze buiten-litteraire gebieden, omdat hij van mening was, dat ook wetenschappelijk en filosofisch onze horizon niet ruim genoeg kan zijn. Voor een ander deel zocht hij er zekerheid, toen hij die van het katholicisme verloor.

Wie iets dieper ziet, ontdekt verder, dat er een eigenaardige disharmonie bleef bestaan tussen zijn kennis en zijn natuur, tussen zijn latere ideeën en ‘grond-ideeën’ [croyances], om de onderscheiding van Ortega te gebruiken. De omvangrijke kennis, die hij vergaderd had, paste niet geheel bij zijn wezen en hoewel hij met flair en volharding doordrong in verschillende gebieden, zijn kennis werd niet tot cultuur, zijn intelligentie verwerkte het materiaal niet tot ervaring - en, als men dit van éen van de schrijvers van zijn generatie kan zeggen, dan ongetwijfeld van hem: veel lezen is ijdelheid des geestes en wie wetenschap vergadert, vergadert smart.

Ik beweer allerminst, dat Helman zich niet op het terrein der filosofie en der wetenschap had moeten begeven, ik constateer slechts een discrepantie tussen zijn wetenschap en zijn natuur; ik geloof, dat zijn intuïtie sterker is dan zijn intellect; maar daarnaast zijn er andere factoren, die zijn ontwikkeling rem men. Zijn zelfoverschatting, met als complement zijn gering-

[p. 543]

schatting van mensen en waarden, die hij gemakshalve té laag aanslaat, zijn voortdurend waakzaam gevoel van rivaliteit, zijn wrok, zijn ressentiment. Ik weet, dat hij, vooral in Holland, bittere decepties en inderdaad ontgoochelende ervaringen heeft moeten doormaken, maar als men die niet kan verwerken of vergeten, stikt men op den duur in een volkomen onvruchtbaar gemok. Helman is werkelijk te goed om - en dan bovendien nog van verre - aan een kleinzielig en kleinzerig gekanker tegen de 1001 miserabele kanten der hollandse samenleving ten onder te gaan.

Daarnaast ligt een moordend bezwaar in zijn broodschrijverij. Hoewel hij over een natuurlijken rijkdom aan stof beschikt, heeft hij bewezen dat hij niet in staat is boeken op bestelling te schrijven, die ondanks de bestelling op peil staan. Hij levert de laatste jaren allerverfoeilijkst maakwerk. ‘De Onverzoenlijken’, verschenen onder het pseudoniem Rolf Keuler - ik althans houd dit voor een pseudoniem van hem - ‘De Dolle Dictator’ en ‘Orkaan bij Nacht’ zijn bedroevend inferieur.

Er heeft in Helman omstreeks 1930 een ingrijpende ommekeer plaats gehad, die zijn werk in twee perioden verdeelt. Vrijwel iedereen geeft aan de resultaten der eerste de voorkeur, vrijwel iedereen is van mening dat hij zich sindsdien heeft verschreven. Ik deel die conclusie niet. Ondanks enige meer dan teleurstellende publicaties, moet men vasthouden aan de idee, dat een in wezen rijke en sterke natuur als de zijne zich plotseling of langzaam, maar in ieder geval geheel kan herstellen en misschien meer dan dat. Bovendien bewijst ‘Waarom niet?’, met al zijn gebreken, dat ook de primitieve kanten van zijn natuur zich organisch aansluiten bij zijn nieuw verworven overtuiging, het socialisme in den meest linksen zin van het woord. Maar hij zal zich radicaal moeten regenereren en afstand doen van zijn voorgewende superioriteit en onverschilligheid, van zijn ressentiment, van zijn bijgeloof in de waarde der moderne wetenschap voor de kunst; en hij zal, in geheel andere verhoudingen dan vroeger, moeten herwinnen wat hem destijds in sterke mate is eigen geweest: een innerlijke vrijheid.