Critisch proza

[p. 538]

Arthur van Schendel

De rijke man. - Sinds 1930 heeft Van Schendel niet minder dan negen boeken gepubliceerd, waaronder ‘Een Hollandsch Drama’, zijn meesterwerk. M.i. althans heeft hij met dit boek niet alleen zijn ‘Zwervers’ nog overtroffen, maar ook een werk als ‘Het Fregatschip’ en zelfs ‘De Waterman’, die beide andere hoogtepunten van zijn hollandse periode. In de reeks van vijf romans waaruit die periode tot nu toe bestaat vormde ‘Jan Compagnie’ een inzinking, die door ‘De Waterman’ onmiddellijk overwonnen was en slechts ‘De Rijke Man’, hoewel het nog altijd Van Schendel is die het schreef, moet ondanks de kwaliteiten en het niveau die hem eigen zijn, als een mislukking worden beschouwd. Overziet men de vijf genoemde romans als een geheel eigen, zeer hoge en machtige phase in Van Schendels oeuvre dan treffen naast de eigenschappen, die hem tot onzen eersten prozaschrijver hebben gemaakt, kleine gebreken, die, ieder op zichzelf en in geringe mate aanwezig, een boek hoogstens een moment kunnen schaden, maar die, versterkt en elkander accentuerend, helaas in staat blijken een werk te bederven. Ik heb destijds in ‘De Vrije Bladen’ van mijn bewondering voor ‘Het Fregatschip’ getuigd, ik heb in een aantekening in ‘Forum’ een bezwaar geuit tegen ‘De Waterman’ om daarna met des te meer overtuiging op de grote kwaliteiten van dat boek te kunnen wijzen en ‘Een Hollandsch drama’ is naar mijn mening een der grootste werken van onze litteratuur; maar de bijkomstige fouten van die drie romans hebben in ‘De Rijke Man’ zulke afmetingen aangenomen, dat het boek er niet tegen bestand bleek.

Ik schreef naar aanleiding van ‘De Waterman’ over het te weinig geïndividualiseerde van het landschap erin, waardoor de streek bij Haarlem b.v. weinig of niets verschilde van die bij Dordt. Men zou naast dit egaliseren een zekere onduidelijkheid kunnen vermelden in het beschrijven der feiten. Men weet niet altijd met volkomen zekerheid wat er gebeurt. Ik geloof ook dat zelfs een meesterlijk boek als ‘Een Hollandsch Drama’ nog gewonnen zou hebben bij een sterkere concentratie, waardoor de enigszins monotone herhalingen in het leven van Floris voorkomen zouden zijn. Bij een zo aangrijpend gegeven had men niet alleen een ietwat moraliserende braafheid gaarne gemist, maar ook enkele phasen uit Floris' leven, tegen het eind van het boek, als daardoor de indruk van te veel ‘vallen-en-opstaan en van kwaad tot erger’ vermeden zou zijn; en zelfs, hoe onver-

[p. 539]

gelijkelijk de sfeer van het calvinisme het boek ook doordringt, het essentiële calvinistische conflict tussen praedestinatie en vrijen wil lijkt er niet met volle bewustheid en consequentie in gesteld.

Het egaliseren en de onduidelijkheid waarover ik sprak, ditmaal vooral sterker voelbaar door het ontbreken ener stuwende bezieling, hebben tezamen met Van Schendel's neiging tot eindeloos, nauwelijks geschakeerd herhalen, gepaard aan een zekere zedemeesterigheid in den toon ‘De Rijke Man’ doen mislukken. Daarbij ontbreekt letterlijk iedere innerlijke motivering voor Kompaan's gedrag, hij leeft in een staat van evangelische kinderlijkheid die niet ver van de onnozelheid is en door velen geexploiteerd, door sommigen aangemoedigd, door anderen gecontrarieerd, verdeelt hij zijn geld. Een gegeven dat misschien toereikend was geweest voor een zeer kort verhaal, hoewel men zich ook voor dat geval afvraagt wat er van terecht was gekomen, is hier uitgerekt en da capo gespeeld, zodat ook de meest geduldige lezer er genoeg van moet krijgen, vér voor het eind.

In een boek als dit vallen ook de gebreken van Van Schendel's schrijfwijze op. De critiek heeft, voor een deel met het volste recht, eenstemmig zijn stylistische kwaliteiten verheerlijkt, niet zonder de klinkendste gemeenplaatsen overigens. Natuurlijk schrijft van Schendel in zijn goede perioden een zeer sober, beheerst en edel nederlands, maar dezelfde herhalingswoede, dezelfde monomanie waarmee hij in ‘De Rijke Man’ een pover gegeven versnijdt en bederft, schaden in minder gelukkige tijden zijn stijl. Geschakeerd en rijk is zij nimmer, zijn woordenschat is beperkt, zijn syntactische mogelijkheden zijn gering en behalve door het gebruik van verschillende onzuivere uitdrukkingen, wordt men ditmaal gehinderd, doordat de bouw van zijn zin en het rhythmisch[?] verloop ervan niet met elkaar in overeenstemming zijn. Men kan dit het best constateren als men er op let, hoe de ademhaling der zinnen zich als het ware niet aan de komma's stoort en dus de natuurlijke caesuur niet in acht neemt.

Nooit heeft Van Schendel zo overtuigend bewezen, waartoe hij in ieder opzicht in staat is als de laatste zes jaar. Er is dus geen enkele reden voor een sombere prognose. Integendeel, bij een zo overstelpende productie van een zo hoog gehalte is een inzinking niet meer dan natuurlijk; en gegeven de in rijkdom en intensiteit met de jaren voortdurend toenemende scheppingskracht van Van Schendel, is een boek, dat de lijn, die van ‘Het

[p. 540]

Fregatschip’ over ‘De Waterman’ en ‘Een Hollandsch Drama’ naar de toekomst wees voortzet zelfs al vrij spoedig te verwachten. Ook op ‘Jan Compagnie’ volgde ‘De Waterman’ binnen het jaar. ‘De Rijke Man’ kan over twee jaar vergeten zijn.