Critisch proza

[p. 530]

Jan Engelman

Tuin van Eros. - Men kan dezen bundel beschouwen als Engelman's verzamelde gedichten tot 1934 en in zoverre is het opnemen van vroeger en zwakker werk erin misschien te aanvaarden. Toch had de bundel er stallig door gewonnen als bij de samenstelling ervan een critischer opvatting had geheerst. De afdeling ‘Vroege Verzen’ was dan vervallen omdat die gedichten, vergeleken bij wat Engelman daarna is gaan schrijven, gering van betekenis zijn. Ook het verband dat zij ondergronds wel gehad zullen hebben met de rest van zijn werk is van zo weinig kracht dat ik hen in dezen bundel graag had gemist. Nu vormen zij hier een enigszins wrak en rommelig voorspel. De afdeling ‘Aan den Oever’ zou een uitstekende inzet zijn geweest. Van daaruit begint zijn latere wezen zich te vormen en tot den ‘Tuin’ vormt de groep ‘Aan den Oever’ een volkomen organisch begin.

De verzen die nu gegroepeerd zijn onder den titel ‘Tuin van Eros en andere gedichten’ hadden beter over twee afdelingen verdeeld kunnen worden, éen die op een enkele bekorting na, vrijwel overeenkomt met den ‘Tuin van Eros’ in zijn vroegeren vorm [‘Centum nec plura’-editie] en een tweede, die de latere en inderdaad enigszins andere gedichten bevat. Want hoewel deze ‘Andere verzen’ organisch aansluiten bij den vroegeren ‘Tuin’, hebben zij tegelijk een enigszins ander accent, andere thema's, andere vormen en structuur - en tevens groeien zij naar een verbreding, trachtend aan de, ondanks de verschillende toonaarden waarin zij gezet zijn, toch ietwat monotoon toegepaste rhythmen van zijn beste verzen te ontkomen.

Ik geloof dat de drie-deling waarin ik den bundel graag had zien opgebouwd, het wezen van Engelman's poëzie in haar groei zou hebben gevolgd en gemarkeerd, zonder iets tekort te doen aan de bewonderenswaardige eenheid van ondertoon, die het boek zonder de ‘Vroege Verzen’ zou hebben beheerst.

De onaantastbare verzen die den vroegeren ‘Tuin van Eros’ tot een der mooiste bundels van onze dichtkunst hebben gemaakt, vielen in twee soorten uiteen: er waren ten eerste de onnavolgbare vocalisen, die in een weinig aesthetische en weinig speels land als het onze het nodige nurks- en droogstoppelachtige verzet hebben gewekt - en wat waren zij anders dan een onbekommerd, zinneloos, animaal en vederlicht stemmen van een door te veel en te barok expressionisme gepijnigd instrument? De enorme winst, die zij voor Engelman zelf betekenden, bleek al

[p. 531]

spoedig toen hij de zuiverheid, de lichtende trilling, de snelle schakeringen die de vocalisen hem hadden geleerd kon overdragen op gedichten als ‘Adieu’, ‘Hart en Lied’, ‘Nachtwake’ e.d., die tot nu toe de kern en het toppunt vormen van zijn werk. Zonder de vocalisen is deze overgang en plotselinge rijpheid eenvoudig ondenkbaar, zonder de vocalisen had hij nooit dat onvolprezen ‘Klein Air’ kunnen schrijven, een gedicht ter wille waarvan Mozart uit zijn graf zou opstaan om er muziek bij te schrijven, als hij het slechts had gekend; zonder de vocalisen zou de weg niet gebaand zijn geweest voor de zinnelijke maar in muziek ontaardste liefdespoëzie, die van Engelman, als de term mij vergund is, een kleinzoon maakt van Gezelle, van den Gezelle van ‘Timpe, tompe, teerling’ en ‘Zie, daar ligt een bladjen op het water’, maar evenzeer van den dichter van ‘Dien avond en die roze’, veelmeer den kleinzoon van Gezelle inderdaad dan den broer van Paul van Ostaijen.

Van Ostaijen was, zoals Van Vriesland destijds zeer terecht heeft gezegd, veel meer een mathematicus dan de musische Engelman, veel cerebraler, critischer, veel meer berekenend ook - en buitendien, welk een verschil in natuur: voor Van Ostaijen was zijn hang naar het zuivere lied voor een deel zeker ook een verlangen, een pogen om te ontvlieden aan zijn sombere, verwrongen, samengestelde en wantrouwige natuur. Bij Engelman niets van dit alles; een zuiver, fijn besnaard hart, een gezonde zinnelijkheid, een gave, gelukkige natuur. Dit is zeker ook een der factoren, die met hun muziek, het zuiverende geven aan Engelman's verzen, het gevoel dat zij hoe fijn ook bewerktuigd en ondanks een soms ietwat weke behaagzucht en te zwaar aangezette beeldspraak, geboren zijn uit een ongebroken en spontane natuur, die niet uit armoede zingt, al kent zij zeer goed het te kort van den menselijken staat, maar uit overvloed, dankbaarheid, genot en vreugde. De soms langzaam en beeldrijk omsponnen, soms in éen vlam overstraalde, in éen golf samengestroomde verhoudingen tussen zinnelijke en mystische liefde, tekenen Engelman tot een eeuwig verliefd cherubijn.

Maar er liggen in Engelman, weinig ontgonnen, nog andere gebieden. Niet alleen het verlangen naar een christelijke gemeenschap, een bloeitijdperk van de westerse heidens-christelijke cultuur, die in haar mediterranen oorsprong die twee elementen reeds onafscheidelijk met elkaar heeft vermengd [een verbinding waarvan ook Engelman's verzen de heldere en vruchtbare weerspiegeling zijn], maar ook een drang om, zonder die

[p. 532]

direct te betrekken in dit begeerde culturele verband, zijn persoonlijke ervaringen in zijn poëzie te verruimen en te verbreden. De ‘Andere verzen’ bewijzen het: zij bewijzen ook, dat het hem niet makkelijk zal vallen op een bredere basis en tegelijk sterker geschakeerd, ook in het beschouwelijke, de gedichten, die zongen van de twee lichamen en de twee zielen opgenomen in hun zinnelijk en bovenzinnelijk verband, te evenaren.

Toch bereikte hij, in dit bredere en wijzere genre, reeds enkele malen een zeer bizondere schoonheid. Ik denk aan het vergiliaanse ‘Meimorgen in Limburg’, waarin de natuur van die streek zo dwingend en kenmerkend meespreekt, aan het iets te sterk archaïserende, maar menselijk zeer bezonnen ‘Lezende Titus’, aan den snellen, iets te rhetorisch-rollenden golfslag van het sonore, uit éen stuk gesmede ‘Panta Rei’.

Engelman is in zijn generatie een bijna eenzaam dichter geworden. Niet alleen doordat zijn katholieke kameraden en ex-kameraden weinig en vooral weinig goeds produceren, maar omdat er ook door de niet-katholieken van zijn leeftijd weinig meer wordt gedicht - en ten slotte vooral doordat zijn schoonheids-opvatting, zijn poëzie-ideaal, ten nauwste verbonden aan zijn heidens katholicisme, zeldzamer wordt. Niet slechts als theoreticus, zelfs als dichter is hij, de zanger zonder meer, een polemische figuur geworden, of tenminste in een polemische stelling geraakt. Deze positie is ontstaan, of aanmerkelijk versterkt, doordat het tijdschrift ‘Forum’, dat op verschillend gebied uitstekende dingen heeft gedaan, een stroom van z.g. gedichten heeft opgenomen en ontketend, die met poëzie in welke betekenis dan ook letterlijk niets had te maken. Tegenover de te absolute vereenzelviging van aesthetisch en poëtisch ideaal bij Engelman, tegenover zijn te eenzijdig naar het klassieke georiënteerde opvattingen heeft ‘Forum’, zelfs waar het poëzie gaf, de lelijkheid gediend en in strijd met haar persoonlijkheids-cultus het epigonisme van den blinkenden engel vervangen door dat van den cynischen handelsreiziger. Maar de poëzie ging en gaat boven deze parasitaire tijdsverschijnselen onbekommerd haar gang, slechts van verre nagejouwd en belaagd door haar afgewezen minnaars, den engel en den commis-voyageur.

Maar welken loop de dichtkunst in de volgende jaren ook nemen zal, voor Engelman is de komende tijd ongetwijfeld vol avontuur, en in zekeren zin kan men zeggen dat hij nu pas zijn volle waarde zal kunnen bewijzen. Er is verzet, er is weerstand, ook in hemzelf, de weerstand welke de ken-

[p. 533]

tering, die in zijn zoeken naar verbreding ligt, ongetwijfeld meebrengt.