Critisch proza

[p. 514]

Gerard Walschap

Adelaïde, Eric, Carla. - Met ‘Carla’ heeft Walschap zijn trilogie, die met ‘Adelaïde’ begon en met ‘Eric’ werd voortgezet, voltooid. Sober en wat den stijl betreft uiterst geconcentreerd, heeft hij hun levens beschreven met zijn felle psychologie, die voor geen consequentie terugdeinst en in dien merkwaardigen, sterk persoonlijken toon, die dikwijls gemengd is uit wreedheid en verborgen deernis, soms ook ten dele uit spot.

Volgens Nietzsche is dóordenken tot aan de uitersten niet allereerst een kwestie van intelligentie maar van moed en van Walschap kan men zeggen, dat hij onder de jongere roman-schrijvers tot nu toe de man is met de scherpste psychologie en dus met den meesten moed. Deze volstrekte drang naar waarheid, die niet rust voor hij zijn personages tot in hun hart heeft doorzien en voor ons doorzichtig gemaakt, is Walschap's sterkste en meest sympathieke kwaliteit.

Zijn stijl heeft slechts enkele fouten: hier en daar stoort een al te groot woord en soms ook bereikt hij, maar onbedoeld, een melodramatisch effect, een enkele maal op het komische af, doordat hij simpele dingen te fel en te snijdend zegt, en soms - andersom - zeer ingrijpende dingen te droog. Deze wanverhouding, die naar twee kanten kan storen is Walschap's enig ernstig stijlgebrek, maar zij treedt gelukkig vrij zelden op. Daarnaast laat hij soms de dingen zo snel gebeuren, dat het lijkt alsof zij in het geheel niet gebeurd zijn. Hij gunt ze geen tijd om zichzelf aan den lezer te suggereren. Ik noem als voorbeeld het moment [‘Carla’ blz. 205] waarop Leo en Henri elkaar in de sloot werpen. Het té snelle van de gebeurtenissen werkt hier ook bijna komisch. Voor de rest is zijn stijl goed, vrij van alle mooischrijverij, naakt en navrant.

‘Adelaïde’ is zonder twijfel het meest geslaagd van de drie. De jonge, erfelijk belaste vrouw heeft, met de neiging tot krankzinnigheid, van haar vader een sterk moralistische preoccupatie geërfd. Niet alleen een sterk schuldbesef, maar inderdaad ook de pathologische neiging om het morele conflict te vereenzelvigen met het tragisch conflict van het leven zelf. Tegelijkertijd is zij behept met een haast calvinistisch aandoend deterministisch fataliteitsgevoel. Haar conflict en haar reactie daarop worden bijna volledig samengevat in de volgende woorden: ‘Twee jaar in heel mijn leven ben ik gelukkig geweest, fluisterde zij hees,

[p. 515]

gelukkig zonder na te denken. Wij wilden geen kinderen, we wilden niet eens weten dat het kwaad was, ik vierde mij uit. Dat moet ik nu bekopen. Wat ik uitsta, dat wordt in de hel niet geleden. Gij - Adelaïde spreekt tot haar vader - zijt de enige in heel de wereld, die het weet, gij een zot. Had ik mij eens kunnen uitspreken, dan was ik verlost geweest, maar ik heb te lang gehuicheld en nu is het te laat. Ik verlang er niet meer naar. Ik wil nu maar zot worden. Ik ben toch verdoemd. Ik wacht op mijn straf.’ De straf zal dan zijn, zo interpreteert Adelaïde de woorden van den onderpastoor: óf dat zij gek zal worden, óf dat haar kind iets zal treffen, óf de ontrouw van haar man.

Adelaïde's angsten, haar verhouding tot Ernest haar man, haar zorg om het kind, het proces van het toenemen van haar krankzinnigheid en vooral de momenten waarop zij met de pijnlijk verscherpte luciditeit, die bij dien toestand behoort, doet alsof zij al krankzinnig is, het is alles gegeven met een scherpte, een zekerheid en een macht tot verbeelden, die zonder restrictie groot zijn te noemen. Walschap is in aanleg inderdaad een groot romancier. Dat noch zijn trilogie in totaal, noch een der delen afzonderlijk een groot boek is geworden, ligt aan enkele sterk remmende factoren, die ik verderop zal bespreken. Maar zelfs het terugdenken aan de sterkste hoofdstukken uit ‘Adelaïde’ geeft mij nog de physieke beklemming, alsof ik bij het krankzinnig worden van die vrouw was tegenwoordig geweest.

In Eric woeden de angsten en driften van Adelaïde nog na. Zijn vader gaat na zijn moeders dood lijden aan vallende ziekte en sterft. Eric worstelt om aan den duisteren greep van het verleden de ontkomen. Later, als hij weet hoe zijn moeders leven en dood is geweest, strijdt hij bewust den harden strijd tegen het noodlot, dat in zijn bloed is overgegaan en dat, maar verzwakt door dien strijd en door het bloed van zijn vrouw, zal overgaan op zijn dochter Carla. In Eric strijdt het pathologische met het normale en in zekeren zin geeft dat het boek iets tweeslachtigs, tenminste iets van een overgang. Ik moet bekennen, dat er mij vrij wat minder van bijbleef dan van ‘Adelaïde’ en van ‘Carla’, dat mij op zijn beurt weer minder scherp voorstaat dan ‘Adelaïde’. Maar er staat tussen verschillende zeer goede stukken een bladzijde in ‘Eric’, die men om den laatsten zin zijn leven lang niet vergeet, want nergens anders werd bij mijn weten het leven van een man, die alleen achterbleef met een kind en denkt aan zijn dode vrouw, zo eenvoudig en aangrijpend samengevat: ‘Hij buigt zich over den slapenden Eric en fluistert: “Wat krijgt ma-

[p. 516]

make nu?” Het kind slaat slapend de armpjes rond zijn hals en kust hem. Zo deed Adelaïde altijd. En dan tekent hij een kruisken op het voorhoofd van den kleine. Zo deed hij toen ook altijd. En dan gaat hij te bed liggen. Hij kijkt het plafond aan. Hij kan niet in slaap geraken. Altijd denkt hij aan wat er morgen zal gebeuren en toch zal er morgen niet anders gebeuren dan dat Adelaïde een dag langer zal dood zijn.’

De beschrijving van Carla's huwelijk met Leo, den wrangen, achterdochtigen man, haar strijd om hem trouw te blijven, haar periode van afkeer en walging van hem, haar wisselend gedrag tegenover Henri, den jeugdvriend van wien zij blijft houden en met wien zij aan het slot van het boek na Leo's dood en het dapper gedragen huwelijk met hem eindelijk ook trouwt - het is in het volstrekt onpathologische in aanleg gelijkwaardig aan ‘Adelaïde’. Er zijn vooral in de eerste honderd bladzijden van ‘Carla’ stukken die met een even grote zekerheid de eenzaamheid bloot leggen van een vrouw die leeft met een man van wien zij niet houdt als te voren de eenzaamheid van Adelaïde is blootgelegd met haar angst, die voert tot den waanzin. Hier heeft Walschap bewezen, dat hij ook in het normale een psycholoog is van den eersten rang.

De factoren, die aan de trilogie als totaal en aan elk der drie delen afzonderlijk het beslissend karakter van grootheid hebben onthouden, zijn voor mijn gevoel vooral deze:

Ten eerste is niet alleen in ‘Eric’, dat als geheel het minst sterke deel is gebleven, maar ook in ‘Carla’ en ‘Adelaïde’ een te groot quantum gewoon realisme aanwezig. Gemoderniseerd ongetwijfeld, en niet alleen wat den stijl betreft, maar ook van conceptie en psychologie. Maar de beschrijving der bijfiguren en van de volksgemeenschap in zijn geheel, hoe knap en concies ook gedaan, is te weinig met het leven der hoofdfiguren vergroeid en doet ook daardoor onderbrekend en storend aan. In ‘Adelaïde’ is dit gebrek in veel mindere mate aanwezig. Maar ook daarin staat een hoofdstuk [XII] dat in het begin zelfs even doet denken aan den vrij onbelangrijken novellenbundel ‘De dood in het dorp’ - en voor mijn gevoel is het dit anecdotische element, dat in zekeren zin onbezield blijft en nergens stijgt tot het peil van de rest, dat het niveau van het geheel doet dalen.

Sommigen voelen een hoofdstuk als het genoemde misschien als een verademing, mij doet het aan als een inzinking en een stoornis en ik ben er van overtuigd, dat Walschap door zijn trilogie te

[p. 517]

zuiveren van dit bij-element, door haar desnoods tot op de helft te bekorten, door iets van het brede romankarakter op te offeren en zijn werk te maken tot het boek van zijn hoofdfiguren alleen, de trits in hoge mate versterkt had; en misschien zou deze concentratie en zuivering alleen reeds zijn boek tot een groot werk hebben gemaakt, of althans gelijkwaardig aan een goeden Mauriac. Ten slotte was J.v.H., die in ‘Boekenschouw’ van 15 Juni 1933 onder den titel ‘De katholieke roman’ een goed stuk over die kwestie en ook over Walschap geschreven heeft, een belangrijk gebrek op het spoor, toen hij beweerde, dat Walschap vrijwel geen sfeer geeft en dus ook niet de sterke suggestie die juist door een sfeer kan ontstaan; en misschien is de betrekkelijke dorheid, die het werk inderdaad heeft behouden, in zekeren zin een gevolg van de houding van Walschap tegenover zijn stof. Deze is zoals J.v.H. heeft gezegd niet vrij genoeg om een groot werk te laten ontstaan en het is alsof de door haar ingegeven behoefte om zijn sujetten onbewogen en tot in het merg te doorzien hun belet om tot volle ontplooiing te komen. Maar ondanks deze bezwaren blijft Walschap's trilogie de sterkste roman van de generatie waartoe hij behoort.