Critisch proza

[p. 510]

Paul van Ostaijen

De coïncidentie is wonderlijk: de naam Van Ostaijen is in de debatten, die tussen Ter Braak en Binnendijk in ‘De Vrije Bladen’ van Januari en Februari 1931 en tussen Du Perron en mij-zelf in ‘De Nieuwe Eeuw’ van 26 Februari 1931 werden gevoerd over het wezen der poëzie, herhaaldelijk genoemd - en nauwelijks is de rook dier gevechten wat opgetrokken, of ik krijg het verzoek om een stuk te schrijven over - Paul van Ostaijen.

Ik ben weer ondergedoken in dien wonderlijken hoek van den geest, die voor hem het heelal scheen te zijn, ik ben weer verdiept geweest in de enkele brieven die hij mij schreef, in zijn gedichten, waarvan de latere, hoe eenzijdig dan ook van richting, ongetwijfeld de mooiste zijn en tenslotte in zijn critisch proza, éen apologie voor het modernisme, of voor éen vorm althans van het modernisme en voor een zuivere, natuurlijk ook weer moderne, lyriek.

Van Ostaijen begon zoals destijds, in het begin van den oorlog, heel jong Vlaanderen begon, als humanitair expressionist - aktivist werd het dikwijls genoemd. Met het bezwijken van de forten bij Luik stroomde het expressionisme der Duitsers België binnen en er ontstond een soort litteratuur, geen proza en geen poëzie, maar een explosief soort vrij-vers, waarvan Van Ostaijen later zou zeggen, dat het hem té vrij was; te vrij, in den zin van te willekeurig om poëzie te zijn zoals hij die later heeft opgevat. Deze litteratuur was geëxaspereerd-modern, in haar attributen althans, slordig-associatief in haar beeldspraak, sociaal van oorsprong en strekking.

Ik heb vroeger, veroordelend schrijvend over dit soort gedichten, of zij van Whitman kwamen of van Verhaeren, van Becher en de andere Duitsers uit ‘Menschheitsdämmerung’, van Moens of van Mussche, na zo'n beschouwing dikwijls het gevoel van onrechtvaardigheid gehad; en afgezien van de vraag of mijn blik toen niet te beperkt was, vraag ik mij af: konden deze mensen wel anders? Kónden de jonge Duitsers en Vlamingen uit die jaren, overgeleverd aan honger, oorlog, verarming, uitputting en revolutie eigenlijk wel dichten? Ontbrak het hun daartoe niet aan bijna alle voorwaarden? Een ironicus antwoordt: ‘Ja, vooral aan talent.’ Inderdaad, zij hadden weinig talent.

En in Noord-Nederland? In het deftige, stille, bange Noord-Nederland verscheen in 1916 ‘De Wandelaar’ van Nijhoff, in 1917 ‘De Boog’ van Herman van den Bergh, in 1920 ‘De Nacht’,

[p. 511]

in 1922 ‘Vlamrood’ van Hendrik de Vries. Was het niet zéér onverdiend? Bewees het niet weer hoe eigenzinnig de inspiratie is, hoe aanvechtbaar de theorieën die een al te causaal en rechtstreeks verband wilden zien tussen dichtkunst en sociale structuur? Was het niet, voor diegenen onder de jonge Zuid-Nederlanders, die gewapend waren met critisch besef en met gevoel voor dit soort tegelijk fatale en ironische situaties, om razend te worden?: in het saaie, burgerlijke, veilige Holland ontstond poëzie en zelfs in dieperen zin dan hun eigen humanitair expressionisme het was, modérne poëzie - en in Vlaanderen-zelf? Nu, na ruim veertien jaar, is zelfs Moens, die destijds toch verreweg de beste onder hen was, voor mij persoonlijk reeds aanmerkelijk verbleekt, hoewel ik in ‘Opgangen’ zeker nog mooie dingen zou vinden; nu is Gijsen, die van meet af aan ánders was, ook als men denkt aan zijn ‘Loflitanie’, vrijwel dezelfde in waarde gebleven; en ten slotte kwam, uit een geheel anderen hoek, Richard Minne erbij; want als ik de drie jonge vlaamse dichters mag noemen, die ik werkelijk lees, dan verlang ik den dichter van ‘Opgangen’ door den lateren Paul van Ostaijen en bepaal mij tot Gijsen, Minne, Paul van Ostaijen, een zonderling triumviraat.

Kende ik Van Ostaijen's ‘Bezette Stad’, dat ik heftig bewonderd heb, reeds toen ik zeeziek werd van wat ik van hem las in de bloemlezing ‘Nieuwe Geluiden’, humanitaire larie die zich in niets onderscheidde van de rest in dat soort? Ik weet het niet meer. Gijsen en Nijhoff spraken mij in 1925 met veel waardering over ‘Het Sienjaal’, dat mij tegenviel toen ik het later van Van Ostaijen te leen kreeg. Hij-zelf voelde trouwens nog voor hoogstens vijf of zes verzen daaruit. Nijhoff schreef later in een Gids-opstel bewonderend over ‘Music-Hall’ en nauwelijks over de latere verzen. Ik zelf ontdekte pas weer goed werk van hem in ‘Melopee’, die Van der Hoog uit ‘Vlaamse Arbeid’ in ‘De Morgen’ citeerde. Toen volgden, later verzameld in den bundel ‘Gedichten’, de Charleston, Rodica en Dodica. Ik zag Cecilia komen, Marc groet 's morgens de dingen - stuk voor stuk uitstekende verzen, die elk op een geheel andere manier een sublieme oplossing gaven voor het enige poëtische probleem, dat in die jaren voor hem nog scheen te bestaan en dat een zuiverlyrische en formele oplossing zocht voor een zuiver-lyrische ontroering. Inderdaad: bestond er de latere jaren nog iets anders voor hem? Hoe dacht hij over epiek, over de eisen van het nieuwere proza, over dramatiek? Zijn ‘Krities Proza’ geeft hier-

[p. 512]

op geen antwoord: Deel II is slechts voor een zeer klein gedeelte gewijd aan litteratuur. Ik geloof dat Deel I, met de ‘Gebruiksaanwijzing der Lyriek’, het stuk over Van de Woestijne en ‘Marsman, of de vijftig procent’ belangwekkender is.

De belangstelling van den lateren Paul van Ostaijen richtte zich dus vrijwel uitsluitend op het wezen der nieuwe lyriek. De kwestie nieuw of niet-nieuw, het befaamde probleem der moderniteit, dat in iedere culturele crisis weer opduikt en zo oud is als de weg van Rome, was voor hem doodeenvoudig: modern, van-zijn-tijd zijn is een sine qua non voor ieder goed dichter.

Ik heb het gevoel dat dit vraagstuk een der weinige kwesties was waarmee hij in een handomdraai afrekende, omdat hij instinctief vreesde te verdwalen in een labyrinth en vast te raken in verbijsterende complicaties. Van Ostaijen was een dogmaticus, hij had behoefte aan harde en scherpe waarheden, hij was uiterst intelligent, maar eenzijdig, bijna opzettelijk kortzichtig en beperkt, ook uit ruimtevrees. Hij dacht scherp, vinnig, spits; niet roekeloos, niet subtiel, niet lyrisch, al is lyrisch misschien niet de juiste manier om te denken. Misschien was hij in sommige dingen niet sceptisch en relativistisch genoeg en niet ruim en los genoeg in zijn wijze van denken. Men versta mij wel, ik houd geen pleidooi voor scepsis, relativisme en veelzijdige tolerantie - maar ik beschouw ze als de bijna onmisbare voorwaarden voor een goed filosofisch klimaat en zelfs voor een sterke, vurige overtuiging. De zelf-verzekerdheid a priori is het erfdeel der kruideniers en der pharizeeërs. Van Ostaijen was dát stellig niet, maar over het vraagstuk der moderniteit dacht hij geweldig simplistisch. Vroeg hij zich ooit nader af wat zijn moderniteit zo al inhield? Wat dat element ‘tijd’ precies te betekenen had, uit welke krachten het wordt samengesteld? Ik heb den indruk, dat hij modern is geweest, omdat hij het wilde, zonder te weten wat het eigenlijk was. Benijdenswaardige kerel -.

Onvermoeibaar, nijdig, vasthoudend, vinnig schimpend naar links en naar rechts, vocht hij voor de zaak die hij voorstond; in dat dikwijls zo dorre, kromme, stekelige proza van hem, dat rhythmisch letterlijk iedere fleur en zwierigheid mist, dat erbarmelijk slecht klinkt - ironisch noodlot voor een zo bijziend monomaan der lyriek - dat geen adem of smaak heeft, dat vermoeit door zijn horten en door zijn engte beklemt. Uiterst intelligent, ondanks de beperkingen die ik al aangaf, streed hij voor de puur muzikale zuiverheid, het niets dan lied zijn der

[p. 513]

moderne lyriek. Hij was onverzoenlijk voor de humanitairen, of zij Mussche heten of v.d. Voorde, die niets begrepen van het zuivere klinken, het alleen-maar klinken [‘nous ne sommes pas loin de l'axiome de Verlaine’], dat voor hem de echo was van de muziek der sferen - al zou hij dien term nooit gebruiken.

Onafgebroken richtte hij zich op het schrijven van poëzie, die ‘om het kort te zeggen de laagste trap van de ekstase is’. Het verband tussen poëzie en mystiek, tussen exaltatie en lyriek heeft hem de latere jaren onverzwakt voorgestaan; hij heeft met een scherp gevoel voor de grenzen daartussen en voor het onderling rangverschil, misschien scherper dan een van ons inzicht gehad in deze materie en hij vocht voor dat inzicht, voor dat geloof moet men zeggen, met de hardnekkigheid van den leerstellige, de bezieling van den ingewijde en met de wantrouwende scepsis van allen die deel hebben aan een esoterisch mysterie, dat zij zouden willen overplanten in anderen, maar waarvan zij weten of vrezen - dikwijls zeer tot hun trots, die huivert voor een profaan veralgemenen - dat het de velen tot hun ergernis nooit kan bereiken.

Vrijwel direct na zijn dood is Paul van Ostaijen, die een unicum was, het voorbeeld geworden van horden, letterlijk, van imitatoren. De eenzame, die bij zijn leven miskend was, werd onmiddellijk nadat hij gestorven was niet alleen geaccepteerd door het vulgus, maar nageknoeid op een manier die zonder weerga is in de geschiedenis van het epigonisme. Maar gelukkig - Van Ostaijen krijgt die valse pasmunt niet meer in handen. Intussen vraagt men zich af, wanneer men, ook onder hen die dwepen met Guido Gezelle, zijn betekenis ten volle zal leren zien.