Critisch proza

[p. 502]

Ludwig Renn

Krieg. - Ik beschouw de sprinkhanenplaag van oorlogslitteratuur en het feit, dat zij als manna verslonden wordt, als een der afschuwelijkste modes van het moment. Ik kan mij begrijpen, dat vlak na den oorlog tientallen schrijvers zich schoon moesten schrijven in een aanklacht en een getuigenis, ik kan mij zo mogelijk nog beter begrijpen, dat iemand dit, mutatis mutandis, pas na tien jaar doet; ik kan mij desnoods nog begrijpen, dat duizenden na hem hun ervaringen gingen noteren, maar ik weiger te geloven, dat al die notities gepubliceerd moesten worden en dat hun werking regenererend zal zijn; want dat is alleen mogelijk als zij de volle zwaarte-kracht van dit infernale gegeven in evenwicht weten te brengen door de volle stijgkracht, die het wezen van ieder kunstwerk is, onafhankelijk van zijn substantie. Ik neem niet bij voorbaat aan, dat er binnen een tijdsverloop van enkele maanden plotseling tien, twintig boeken kunnen verschijnen, die deze dubbele ontroerings- en zuiveringskracht zouden hebben. Men kan zich buitendien ergeren aan het feit, dat er met name met iets als de oorlog door schrijvers en lezers zo weerzinwekkend gesold wordt, maar tenslotte is ook deze ergernis dwaas: deze mode zal denkelijk nog sneller vergaan dan gewoonlijk, en is après tout het sollen met dezen oorlog ergerlijker dan dat met enige andere werkelijkheid?

‘Krieg’ van Renn is een eenvoudig, knoestig, onbeholpen en onbehouwen boek; uiterst simpel, maar dikwijls zeer suggestief van visie, psychologie en notering; rauw en trouwhartig; boers en vervelend. Ik heb het gevoel, dat Renn zijn ervaringen getrouw heeft gerelateerd; maar zij werken in dezen vorm dodelijk monotoon, vermoedelijk juist door hun natuurgetrouwheid: hij had ze iets anders moeten - niet verdraaien of zelfs maar groeperen, maar eenvoudig zien, een artist kijkt en registreert al dadelijk anders. Buitendien schrijft Renn in al zijn kortheid zo dodelijk vermoeiend, doordat ieder dier korte zinnen een zo lompe goedhartigheid en ongespannenheid heeft, een zo irritant gelijkmatige loomheid en traagheid, dat zij bijna hun eind niet bereiken; want hun lapidaire houterigheid is geen gedrongenheid of felle kernachtige concentratie, maar een al te eenvoudige eenvoud, die toonloos en brokkelig wordt; alleen een bijna dierlijk geduld houdt het vol zo eenvormig en ongeschakeerd te spreken. Ik heb het gevoel, al lezend, alsof een goedige, domme, neen niet domme, maar zo lobbesachtig-

[p. 503]

trouwhartige, dat men zelfs de intelligentie van zijn hart dreigt te vergeten, hoekige en verlegen boerenjongen mij avond aan avond in een dorpsherberg zijn ervaringen meedeelt. Ik wil hem niet storen, hoewel ik soms na een kwartier al op spelden zit, want hij moét eens spreken met iemand, van wien hij ten onrechte aanneemt, dat hij hem beter begrijpen zal dan zijn dorpsgenoten; ik wil zelfs niet wegblijven en hem tevergeefs laten wachten, want het is een ongeformuleerde afspraak tussen ons, dat ik hem vele avonden aanhoren zal, totdat hij alles zal hebben gezegd. Wij zitten avond aan avond tegenover elkaar voor het venster en drinken veel en zwaar bier; de zomeravond schemert over de heuvelachtige akkers; en hij vertelt, grof en duidelijk; zijn korte zinnen klotsen als klompen; zij zijn moe en stijf, het lopen ongewoon. Soms zegt hij iets prachtigs over het noordfranse landschap, over zijn moeder, over den luitenant; maar voor de rest is het alles hetzelfde, van het eerste woord tot het slot; er gebeurt niets, doordat er tien keer hetzelfde gebeurt; af en toe, als hij een aanval beschrijft, imiteert hij de geluiden der kogels, granaten, shrapnells.

Ik vrees intussen, dat de oorlog vooral zó is geweest, maar een boek erover als dit is een vergissing, omdat het die ondefinieerbare ziens- en uitdrukkingswijze mist, die de feiten hun felste betekenis geeft door ze iets anders te zien en te zeggen dan ieder ander. Dan pas worden zij aangrijpend en het geschreven geheel waarin een schrijver ze samenvat, levend. Dan verkrijgt dit geschreven geheel ondanks de gruwelijkheid van zijn stof een trillende luciditeit; en ik geloof, dat het gevoel van den lezer, verhelderd door die lectuur, ook intellectueel een zuiverheid kan bereiken, waarin hij op volle scherpte kan nadenken over het feit, dat de aanleiding was van het boek. Het ongelooflijke is dat men daar nauwelijks toe komt. Het zou, aestheticistisch gezien, een enorme verdienste kunnen zijn; het lijkt mij eerder een gebrek.