Critisch proza

[p. 439]

M. Nijhoff

De Wandelaar en Vormen. - De poëzie van Nijhoff stak onmiddellijk bij haar verschijnen scherp en merkwaardig bij die zijner voorgangers af: deze laatste was veelal doortrokken van een donker-dromende bezinning en een diepe gedragenheid; zij was somber-omfloerst door melodieusen ernst en een monotone zwaarmoedigheid; zij was van bouw en van adem rustig en regelmatig en van karakter ingetogen en meditatief.

De poëzie van Nijhoff was anders: in hem werd de bezinning zijner iets oudere voorgangers een scherp, destructief, waarlijk stuk-denkend denken en hun schemerende weemoed een harde, ontsluierde pijn; zijn hartstocht verteerde alle gedragenheid en stortte zich razend, met een schrillen schreeuw in den afgrond. De melodie, het schone welluidende ruisen werd bij hem geheel andere muziek: een driftig, graag dissonant klinken.

Nijhoff had een uiterst kwetsbare ontvankelijkheid, daardoor voelde hij onwezenlijkheden als scherpe realiteiten. De door tranen befloerste blik zijner iets oudere tijdgenoten, die de dingen vooral als atmosferische motieven zag, werd bij hem verhelderd tot een soms koel, soms fel, maar altijd scherp kijken en zo flitsend was bijwijlen mét zijn zien zijn denkend voelen, dat een beeld of een gewaarwording, verre van sluierend betogen, als in een plotseling, al te scherp licht kwam te staan. Hij had dikwijls een duidelijke voorkeur voor harde concreta, omdat deze op suggestieve wijze verbeelden wat abstracta te explicatief onthullen en daardoor ontluisteren en het was of hij somtijds weerstrevend het onderschrift - ‘dat in onze harten staat’ - op scherpe platen deed volgen. De gevoelsgedachte - want zijn denken was smartelijk emotioneel en zijn emotie denkend doorvlijmd - die hem vroeger geheel beheerste, ja knechtte, was een soms tot razernij opgezweepte soms tot schrille verwondering gedempte verbijstering, die hem radeloos naar het einde joeg en hem als laatste heul den dood deed oproepen. Maar zijn verlangen naar den dood was niet zonder doodsangst en zijn levensangst niet zonder een driftigen wil tot leven en men kan zich de nerveuse wisselwerking tussen ontgoocheling en kiemende hoop, tussen vertwijfeling en een aanvankelijk aanvaarden niet snel en scherp genoeg denken. Toch zette verweer zich schrap in hem, een jong mannelijk verzet, dat misschien zelfs symptoom was van een primaire drift tot het leven en dat zeker gewapend werd door een kort-gedrongen heerszucht en een jon-

[p. 440]

ge heldhaftigheid. Zo kantte hij zich tegen levens- en doodsangst beide, niet allereerst tegen den dood en het leven daarin, maar tegen den angst. Wilde het leven hem naar den afgrond drijven en de dood hem naar de diepte sleuren, welnu, dan zou hij hun beide vóor zijn, dan zou hij-zelf naar de steilte rennen en zich loodrecht te pletter storten. De strijd was zeer ongelijk - de strijd is nu eenmaal altijd ongelijk - en hij moest wel verliezen, maar niettemin stak in zijn kort verweer, hoezeer ook dit weer ontzenuwd werd, een wil die in zijn schrille heftigheid een positieve vitaliteit verried: ‘de wil te sterven doet mijn ziel weer leven.’ Soms werd de val naar het einde meer een doodssprong, een salto mortale dan een fatale ondergang; soms brak hij het bezwerende fluitspel, dat de wilde dieren van zijn verbijstering moest temmen, plotseling af door een schellen, vertwijfelden schreeuw; soms - o! meermalen - kon hij ‘zijn angst niet dempen door te zingen’, maar altijd dreef in zijn werk een dichterlijke drang hem tot dit spelen en zelfs tot dit gillen, al bleek in zijn eersten bundel de formele poëzie, om zijn eigen juridische onderscheiding te gebruiken, niet altijd tegen de materiële opgewassen en bleef deze laatste dus soms onverwerkt.

‘De Wandelaar’ leeft voort nu in ‘Vormen’. Iemand zeide: ‘de straatjongen wordt nu pas echt wandelaar’ en een ander, minder oneerbiedig: ‘het is, of een groot deel der vroegere verzen ten tweeden male geboren zijn.’ Inderdaad, men krijgt den indruk, die Adwaïta had tegenover een langafwezigen vriend, het is ‘net zo, maar anders.’

De wereld en zijn wijze van ervaren zijn in hoofdzaak dezelfde gebleven, maar oneindig verrustigd. Daardoor lijkt de eerste vaster en breder en werd de tweede minder nerveus, minder schril, soms iets minder doordringend, zeker minder vlijmend. Maar alles werd strenger en eenvoudiger: de bouw, die aan hechtheid won en de kleur, die het troebele verloor en meer kleur werd dan verf, zelfs meer licht nog dan kleur; het bizarre werd minder sensationeel, de angst minder verwilderd, het onwezenlijke minder verbijsterend. De muziek werd, met het rhythme, soepeler.

Ik raak hier een punt, dat voor sommigen een probleem blijft en anderen tot een mening voert, die ik niet delen kan. Deze mening, die Nijhoff gebrek aan muziek verwijt, berust op een verwarring van melodie en muziek. Nijhoff ontdoet het woord van zijn melodieuse atmosfeer en ontbolstert het tot op de kern, maar de wijze waarop hij het daarna uit het rhythme her-

[p. 441]

schept en het plaatst in een nieuw verband, doet het voor mijn gehoor zeker muzikaal klinken; er ontstaat geen vloeiende melodie, door het samen-ruisen der sferen, maar een ontsluierde beweging van klanken, door het samen-klínken der kernen. Een verduidelijking van mijn mening staat op pagina 36 van ‘Vormen’, in het onmelodieuse dubbelrijm: ij-ging; een dubbelrijm, waarin ij de eerste klank is, komt vaker voor: bijv. in het tweede couplet van dit vers en in ‘Satyr en Christofoor’ [verzwakt], maar in het eerste voorbeeld en in het slot van de ‘Tweespraak’ scherper, gewaagder en geslaagder, omdat hier de ij nog in het tweede rijm [i of ie] resoneert. Over muzikale en rijm-quaesties sprekend, noem ik hier het enige rijm, dat voor mijn gehoor niet klinkt: dat, wat ontstaat door het, onder toepassing van enjambement, gebruiken van den uitgang ijn in gepaard rijm. Dit komt enige keren voor, o.m. in ‘Het Stenen Kindje’. Waarschijnlijk trekt het enjambement het rijm juist zo ver opzij en verzwakt het dit juist zoveel, dat het onzuiver wordt. Merkwaardig is, dat de afstand bij gekruist rijm en zeker bij omarmend, groot genoeg is om deze onzuiverheid te voorkomen. Nijhoff's rhythme is sterker geworden; het was altijd reeds merkwaardig, mede doordat het een der elementen was, waarin hij zich van het vers vóor hem onderscheidde. Ik zou het, enigszins paradoxaal, naar analogie van de term staand rijm - tegenover slepend - gaarne een staand rhythme noemen. Het slepend rhythme, dat veelal samengaat met melodie in den klank, was typisch voor de poëzie van Nijhoff's directe voorgangers. Dit verticale ontstaat dikwijls door het op elkander laten volgen, laten stoten van korte klanken, door het vermijden en uitstoten van toonloze, slepende syllaben, door syncope, die de horizontale beweging onderbreekt, of de neiging daartoe ondervangt. De indruk komt overeen met de gewaarwording, die men kan hebben in een boot, bij deining: men krijgt den stoot eerder en mede daardoor krachtiger dan men verwacht had; er stuwt slagvaardigheid in.

Men ziet in Nijhoff's laatstgeschreven verzen de vervolmaking van zijn tot nu toe bekende poëzie, men voelt in den hogeren toon, in den lichteren aanslag een sublimering en een bevrijding, men ervaart het vrijere, het althans buigzamer rhythme als een veredeling, men wordt in zachte verrukking meegevoerd door zijn nu opwaarts stijgende ziel, die trekt, in een, zoals ik het uitstekend hoorde noemen, zoal niet hemels dan toch bovenaards verlangen, in een zweven, in een hoog tasten. Deze ge-

[p. 442]

waarwordingen, inzichten en waarderingen zijn mede de mijne en in poëtische kracht en creatief vermogen staat ‘Vormen’ ruim boven ‘De Wandelaar’ en nemen deze laatste verzen binnen den nieuwen bundel een hoge plaats in.

Ik mag echter niet verhelen, dat juist deze nieuwste verzen - en nog eens: niet door hun waarde, maar door de voorspelling, die zij ten aanzien van zijn toekomst schijnen in te houden - enige teleurstelling wekken, als men het verloop van zijn ontwikkeling en het vermoedelijk-verdere verloop daarvan overweegt. Deze latere verzen zijn namelijk behalve een vervolmaking een afronding en hoewel geen afsluiting dan toch een neiging tot insluiting; zij betekenen t.o.v. de andere ‘Vormen’ en deze t.o.v. ‘De Wandelaar’ mentaal en creatief een winst, maar daarnaast een inboeten van een der eigenschappen waardoor Nijhoff eertijds onze poëzie vernieuwde, een element, dat men hem onuitroeibaar ingeschapen dacht en dat nu evenredig aan het wassen van klassieke kenmerken krimpt: ik bedoel de poëtische inventie, het dichterlijke ontdekkingsreizen, de liefde voor creatieve alchemie. Men zal wellicht zeggen, dat Nijhoff's ontwikkeling de normale is, maar al was dat zo, hij leek voorbestemd om zichzelf en daarmede onze poëzie voortdurend te vernieuwen; hij was een dier boeiende figuren, die in de meest verscheiden vormen, de twee, drie zielsthema's, die ieder leven beheersen, kon verbergen en openbaren; die, hoewel moeizaam stijgend, onvermoeid en marche vers le ciel, de aarde om en allengs onder zich alle aspecten afspiedde, een dichterlijk scheppend speurder en avonturier.

Moge de toekomst mijn in dubbelen zin hachelijk vermoeden radicaal logenstraffen, want vrijwel niets zou in hem zo te betreuren zijn als een ontijdig inslapen van de animus novandi, als een zozeer vervroegd afscheid van de verten en van de ruimte.