Critisch proza

[p. 411]

I

[p. 413]

Herman van den Bergh

Ik zie ervan af de verhoudingen na te gaan tussen Van den Bergh en ‘Het Getij’; tussen dit orgaan en andere hier te lande. Wel komt het mij voor, dat hij de elementen, die tezamen de fundamentele gezindheid vormen, waarop dit tijdschrift gevestigd is, in de meest hechte en bewogen samenstelling belichaamt en vorm geeft, doch reeds vroeger gaf ik te kennen, dat mij de jongere dichtkunst niet zozeer gedragen lijkt door zogenaamde stromingen, als wel - meer dan ooit - door onafhankelijke enkelingen. Een min of meer gesloten, afgeronde gezindheid, een eigenaardige, kernige poëtische idee leeft in dit land niet zo sterk en zo breed, dat zijn mensen tot groepen schaart en deze krachtens hun overeenkomstige geaardheid gebonden zou moeten houden binnen de grenzen van een eigen orgaan. ‘Het Getij’ verwerkelijkte trouwens zo schaars en troebel zijn ideële kern, dat er van een doorwerkend, positief belang voor de huidige dichtkunst ternauwernood sprake kan zijn. Maar wat betekent dit alles! Die na ons komen zullen het werk keuren en den man en de periodieken gaarne en haastig vergeten. Laat ons dat ook doen.

Tenzij mijn inzicht te ver afbuigt van dat van Kronos, zal hij over veertig, vijftig jaar, de vruchten proevend van den oogst van heden, de werken van hen, die nu ouder dan twintig, maar jonger dan zesendertig zijn - onze lyrische jaren! - garven, die men nu volwaardig rekent, achteloos verstrooien op den wind, doch van de verzen van Van den Bergh zal hij zeggen dat hun priapische vruchtbaarheid een interne duurzaamheid inhield die zonder moeite bestand bleek tegen zijn slopend bewind.

Einde 1917 verscheen ‘De Boog’; er kan nu afstand genoeg zijn om een oordeel in vaste contouren te trekken. Want afstand is nodig: na de verrukte verering aanvankelijk, na de vervreemding van het dagelijks gewennen, bracht een na jaren hervatte lectuur van dit werk, naast de bewondering, het doorzicht: liefde verdiept door begrip, dat waarden erkende, maar schimmen verwierp.

Deze is allereerst de algemene betekenis van Van den Bergh, dat hij nieuwe mentale en daaraan verwante poëtische uitzichten openstiet, dat hij verse hulzen vond voor verse kern. En in bizonderen zin denk ik mij zijn wereld voornamelijk samengesteld uit de vermenging en wisselwerking van deze vier elemen-

[p. 414]

ten; zijn heidendom, zijn joodse rasaard, zijn Europeeër-schap, zijn overwegend latijnse cultuur.

Zijn heidendom leeft in de dionysische aanvaarding der vooral aardse driften, in de stromende omarming van het heelal, in de verheerlijking van het licht, van het zaad. Vruchtbaarheid staat midden in zijn aandacht en Priapos, genoemd of verzwegen, voert of geleidt elk lied. Maar indien diepte in stilte ligt en de laatste verteedring in zwijgen - ik ben geneigd dat te menen - dan verwierf hij die zelden, want overwegend luid is zijn stem en overwegend bewegelijk. Stilte wordt klein bij hem en zwijgen beklemmend.

Indien men de schemerende verheldering, de warende, uiterste verijling, die de gedichten van Roland Holst kenmerkt, de apollinisch-elysische verklaring van alle drift, den droom wil noemen, dan moet men zeggen, dat Van den Bergh droom-loos is. Maar daar staan tegenover, als winsten van zijn ras: een snelle, lenige voortvarendheid des geestes, die zijn werk levendig, een veelvertakt aanpassingsvermogen, dat het verscheiden maakt. En - denk aan de psalmen - hij verstoffelijkt den geest en vergeestelijkt de stof in een voortdurende, doordringende wisselwerking; hij verbindt ongeveer alle concreta met ongeveer alle abstracta; daardoor ontspringt een haast grijpbaar symbool, daardoor verijlt aan den anderen kant een volkomen ontaardste tastbaarheid en verkreeg zijn werk een expressionistischen inslag - men vergelijke Van Collem. Soms werd het grillig, rumoerig.

Doch hier springt een bezwaar op, verwant aan het eerste en beide wellicht herleidbaar tot ons rasverschil: zijn kosmos lijkt klein. Ik geef dit voor beter: misschien voelt een germaan ruimtelijk ànders, niet groter. Het is in dit verband merkwaardig te wijzen op het vers ‘Vaart’. Hij verbrokkelt daarin de onmetelijke ruimten der zee, hij drijft er de wiggen der schepen in, terwijl wij, die van het westen zijn, de oneindigheid zo ongerept mogelijk houden.

Half in contrast met zijn dionysische aardsheid, is hij kenmerkend stedeling, inwoner van de stad Europa: de dynamiek van het moderne leven regelt goeddeels zijn rhythmen, doch zij ontwricht die niet. Een gelukkig gesternte, een diepe beschaving hoeden hem voor de breidelloosheden der Verhaeren-vergoders, al wordt zijn natuur kennelijk door Verhaeren geboeid. Hij kent de bekoring der zakelijkheid, maar komt niet tot de lyriek van het nuchtere, zoals Apollinaire. Doch ook de massa-

[p. 415]

liteit, die den oorlog beheerste, overrompelt hem niet, maar resoneert in zijn werk, mèt de nerveuse nauwlettendheid der moderne techniek.

Hem bewaarde een dubbel-ster: niets kon zijn bloed natuurlijker binden dan een latijnse cultuur; haar danken enkele kleinere verzen een heldere, trillende evenwichtigheid, een gave, lichte gespannenheid.

Zo verschijnt zijn figuur, de veelzijdigste onder ons allen; en zijn kùnnen is feilloos, op alle nuancen bedacht. Het zij hem gegeven eenmaal het lied te schrijven, waar wij dringend om roepen, dat bij alle veelvormigheid en rijkdom van gedachte scheerlings huivert langs de eeuwigheid. Het wonder komt, als wij het niet verwachten.