En toen brak de hel los. De verwoesting van Maastricht door Parma in 1579

[p. 129]

13

Toen 't tegen de avond liep, kwam voor Nol 't bevel dat hij wacht had tot de volgende morgen. En wel bij een halfingestorte wal, waarvan de ergste bressen slecht opgevuld waren.

't Was een gevaarlijke plek bij de Brusselse poort, waarvan de torens ook al grotendeels in puin lagen. Nol had te gehoorzamen, te meer omdat hij leedvermaak zag in de ogen van de boodschapper; die man wist van de praatjes die over hem gingen, daar was geen twijfel aan, hij werd in de gaten gehouden; als de toestand niet zo hopeloos was, zou hij die eigen dag al een kogel gehad hebben; nu was elke gezonde burger onmisbaar.

Nol moest door kuilen, over puinhopen en verbrokkelde muren naar zijn post zoeken. Op de wal gekomen nam hij de situatie op. Hopeloos was 't, overal puin, bressen half of helemaal niet gevuld, muren en torens die op instorten stonden. Als de Spanjaard wilde, kon hij na enig geklauter ladders tegen de wallen zetten. En dan kwamen ze binnen. Maar 't werd nacht al ging de zon laat onder, in 't Spaanse kamp werd streng aan de rust gehouden: de kanonnen zwegen, er was geen Spanjaard te zien. Die krijgen nu behoorlijk eten en gaan dan rusten, dacht hij met nijd; en morgenochtend zullen ze, goed gevoed en uitgerust, met nieuwe kracht toeslaan.

Hij zocht een plek, waar hij een beetje beweging kon nemen om niet in te slapen, en toch nu en dan wat kon zitten. Van de vijand was die nacht niets te verwachten, maar 't kon zijn dat de wachten gecontroleerd werden, dan moest hij op zijn post staan. Hij keek rond, zag links in de verte nog een schildwacht en rechts bij de bressen aan de poorttorens waren er drie; ze stonden met elkaar te praten. Nol kon hen niet verstaan maar zag duidelijk hun moedeloze gebaren en schouderophalen.

Daar kwam van de Brusselse straat iemand aan, een kleine man. Toen hij dichterbij was, herkende Nol de gouverneur Schwartsenberg. Hij liep naar de poort, sprak met de schildwachten, inspecteerde de vernielingen.

[p. 130]

Na een poos kwam een tweede man naar de poort; hij was lang, mager, katachtig in zijn klauteren over hindernissen. Nol herkende de Spanjaard Manzano, zag hem de wal beklimmen en toen recht voor zich uit naar 't Spaanse kamp in de verte kijken. Lang bleef hij zo staan en Nol bekeek hem vol argwaan; als zovelen zag hij in Manzano een verrader, een niet te vertrouwen man die op 'n gegeven moment zijn ware bedoelingen zou tonen. Daar kwam Schwartsenberg bij hem. Ze praatten met elkaar en gebaarden heftig; de kleine gouverneur sprak vlug, wees opgewonden naar de poorttorens, de bressen. Manzano haalde de schouders op, viel hem toen blijkbaar scherp in de rede.

Toen gaf de gouverneur zich waarschijnlijk gewonnen, want hij knikte instemmend, verliet Manzano en kwam Nols richting uit; hij hijgde van 't klauteren toen hij voor hem stilstond.

‘Zo,’ zei hij, ‘sta jij hier?’ En toen hij de schrik in Nols ogen zag: ‘Wie ben jij?’

‘Ik... ik ben Nol Proenen, Excellentie,’ kwam 't haperend, want hij was doodsbang voor wat er ging volgen.’

‘Nooit van gehoord,’ zei hij tot Nols opluchting. ‘Je zult hier extra goed moeten uitkijken, we verwachten morgenvroeg een aanval in deze buurt; jij hebt hier de voornaamste uitkijkpost. Zodra je onraad vermoedt, waarschuw je de poortwacht. Begrepen?’ Nol boog.

‘Natuurlijk, Excellentie.’

‘God sta ons bij, Nol Proenen.’

‘Amen, Excellentie.’

De gouverneur keerde zich om, Nol zag hem naar de volgende poort gaan.

Toen keek hij weer naar Manzano, die al die tijd doodstil op dezelfde plek was blijven staan, zijn ogen gericht op 't Spaanse kamp in de verte.

Nol bespiedde hem, verwachtte dat hij met een lamp een of ander sein naar de vijand zou geven. Hij zag hem naar de rand van de wal klauteren en toen in de diepte kijken, alsof hij de afstand schatte.

Nol voelde opeens een geweldige haat tegen hem oplaaien; had hij niet meegewerkt om de stad in deze ellendige toestand te brengen? En natuurlijk had hij elke kans tot een aannemelijke overgave helpen verijdelen uit angst voor zijn leven, de verrader.

[p. 131]

Openlijk durfde Nol Proenen nooit iets moedigs ondernemen, maar hier, in 't schemerdonker, verscholen achter een stuk bouwval, lag een kans naar zijn aard. Hij greep zijn musket, laadde, richtte... schoot.

Een hevige knal sloeg door de stilte. Bij de poort kwamen de wachten in alarmstemming, ze liepen rond, speurden. 't Was echter al zo donker dat ze de rook van Nols musket niet konden zien.

Manzano was slechts geschrokken; hij begreep blijkbaar dat de kogel voor hem bedoeld was geweest, hij sprong overeind, klauterde zo vlug hij kon in de richting van de waltrap en vluchtte.

‘Jammer,’ zuchtte Nol, ‘de enige keer dat ik raak wilde schieten.’ Hij ging weer op zijn post staan tot de wachten rustiger waren geworden. ‘Ik moet beweging hebben,’ dacht hij en liep wat heen en weer. Hij keek over de vernielde walmuur in de gracht die vol puin lag. ‘Als ze een beetje orde brengen in die puinrommel, hebben ze een weg waarover ze met een heel leger tot bij de wallen kunnen komen om hun ladders te plaatsen,’ dacht hij.

‘Gelukkig word ik in de vroegte afgelost, dan zal ik zo gauw mogelijk mijn schuilplaats opzoeken, want morgen zal 't gebeuren, dat is zeker.’

Toen keek hij aan de andere kant van de wal naar beneden. Daar stonden de huizen tot tegen de wal. Zo nodig kon hij van waar hij stond op een dak springen om beneden te komen,

't Was daar vlakbij doodstil, de bewoners waren naar 't meer veilige centrum van de stad getrokken. Hij onderscheidde een put op 'n binnenplaatsje, 't akertje hing aan de haak. ‘Als ik dorst krijg,’ dacht hij, ‘zou ik daar kunnen drinken. Maar ik heb geen dorst, alleen honger, honger!’

't Werd nu helemaal donker. Nol kon de naaste wachtposten niet meer zien. Doodstil was 't overal. Hij keek omhoog: miljoenen sterren flonkerden en maakten de hemel tot een sprookjesdak, alsof er een groot feest zou gevierd worden. Beneden, in een tuin, piepte een onrustige vogel, boomkruinen ritselden zachtjes, zomergeuren stegen op uit bomen en heesters, alles was rustig en vredig, oorlog leek een onbestaanbare nachtmerrie. De stad sliep, de vijand sliep, alleen de wachten waakten, keken uit. Maar er viel niets te kijken, 't was donker en... er was niets.

Nol zag vlakbij een brok muur waar hij best op kon zitten. Waar-

[p. 132]

om zou hij niet? Hij was doodop van vermoeienis en zijn hele lichaam werd gemarteld door honger.

Hij ging zo zitten dat hij wat steun in de rug had. ‘Nu maar wachten tot ze me aflossen,’ zuchtte hij. Maar al gauw merkte hij dat de slaap hem zou overmannen. Daarom stond hij weer op, slenterde heen en weer.

Opeens schrok hij, 't was of hij iets hoorde. Van de stadkant kwam 't... gelukkig. 't Kon 't ruisen van de boomkruinen niet zijn. Er rolde iets naar beneden. Een steen? Hij speurde scherp. Daar meende hij iemand te zien op 't binnenplaatsje van 't huis beneden hem; 't bewoog langs de put. Een mens, een vrouw, hij zag 't nu duidelijk; 't hoofd richtte zich omhoog. Die vrouw, of wie 't ook was, moest nu zijn silhouet tegen de avondhemel afgetekend zien. Blijkbaar herkende ze hem, want hij hoorde een stem zachtjes roepen: ‘Nol! ben jij daar?’

Bella! zij was 't; hij herkende nu haar figuur, haar stem. En Bella betekende: eten!

Hij bukte, riep zachtjes: ‘Ja Bella, hier ben ik.’

‘Goddank,’ zei ze, en toen zag hij haar op de rand van de put klimmen en van daar op 't dak. Hij hielp haar bij 't laatste stukje om vandaar op de wal te komen.

‘Eindelijk!’ ze snikte. ‘O Nol! uren heb ik naar je gezocht, overal. Tot bij de gesneuvelden die begraven werden, want ik begon te geloven dat jij ook... o Nol, als je wist wat ik heb uitgestaan. Gelukkig, gelukkig dat je er nog bent.’

‘Mal kind, schei maar gauw uit met huilen.’

‘Ja Nol, maar nu is 't van blijdschap.’

‘Mal kind,’ herhaalde hij en klopte haar op de schouder. Ze zag er iets van aanmoediging in en greep met beide handen zijn arm.

‘Ik ben zo blij Nol.’

Maar hij maakte haar handen zachtjes los en toen stond ze hem alleen maar aan te kijken, met duidelijke adoratie in haar ogen. Hij merkte 't, vroeg daarom afleidend: ‘Heb je soms wat eten voor me?’

‘Ja, Nol.’ Ze tilde haar groot schort op en knoopte een zakje los dat ze om haar middel had vastgebonden. ‘Hier, Nol, brood en worst. En ook wat voor de dorst. Kijk...’ Ze haalde een kruikje te voorschijn dat in 't schaarse licht van de sterren wel van kristal leek. ‘Miswijn Nol, niets vragen.’

[p. 133]

‘Je bent een bovenste beste, Bella. Nee, ik vraag niets.’ Hij beet gulzig in 't brood, sloeg 't deksel van 't kannetje op, dronk. ‘Daar had ik juist zin in.’

Bella lachte overgelukkig, Nol was tevreden, de rest was van geen belang.

Hij ontnam haar spoedig haar blijdschap. ‘Je moet hier zo gauw mogelijk vandaan. Bella. Als iemand je zou zien!’

Ze trok een pruillip; in geen dagen had ze hem gezien en nu moest ze al weg!

‘Mag ik niet even uitrusten? Ik heb urenlang naar je gezocht.’

Hij schudde neen. ‘'t Is te gevaarlijk. Tegen de morgen kom ik thuis. En als je dan wat eten voor me hebt...’

‘Ik zal mijn best doen, Nol,’ zuchtte ze. ‘Dan ga ik maar terug.’

‘Ja, dat is 't beste. Kom, ik zal je weer helpen om op dat dak te komen.’

Toen ze weg was, keek hij voor de zekerheid naar links en naar rechts. Er was geen mens te bespeuren op 't deel van de wal dat hij moest bewaken.

‘Goed kind,’ dacht hij nog even, terwijl hij schrokkig alles opat.

‘Ze heeft veel voor me over. Dat eten en die wijn heeft ze natuurlijk gestolen. Later, als in de stad alles weer normaal is, zal ik haar wat moois kopen, en dan is 't uit, moet ze bij ons vandaan, ze wordt hinderlijk met haar verliefdheid; Nol Proenen heeft andere verlangens, aan elke vinger kan ik een mooi meisje uit de beste stand krijgen. Dat is 't voorrecht van goede afkomst, veel geld en een voorkomen als 't mijne.’

Hij liep weer wat heen en weer. Maar al spoedig merkte hij dat de wijn in zijn holle maag zich deed gelden. Hij werd loom, duizelig. ‘Ik ga even zitten,’ besloot hij.

Voor de zekerheid keek hij nog eens naar alle kanten. Ook door 't grote gat in de muur vlakbij zijn zitplaats. Er was niets te zien, noch van de stadskant, noch van de Spaanse.

‘Alles slaapt,’ dacht hij; ‘waarom zal ik dan waken? Een paar uurtjes rust zullen me veel goed doen, ik heb pijn in al mijn botten van dat gegraaf de hele dag. En dan die honger, want ik ben lang niet verzadigd.’

Hij ging weer zitten, vlakbij 't muurgat, leunde tegen de gehavende muur. Zijn oogleden zakten telkens neer, met steeds kleinere tussenpozen, en al gauw had hij geen kracht meer om ze te

[p. 134]

openen. Hij sliep. En droomde als een hongerlijder: van heerlijk eten, feestbanketten, taarten en pasteiën.

Nauwelijks gaf 't eerste morgenlicht wat vorm en kleur aan de gehavende vesting, of er verscheen in 't muurgat bij Nol een gezicht. Het loerde voorzichtig naar binnen, keek toen langs de walgang en wenkte achter zich om. Een tweede gezicht verscheen, en een derde. Toen verdwenen ze, maar geen twintig tellen later stonden er tien, twintig Spanjaarden voor de bres. Een klom voorzichtig door 't gat.

Een goedgerichte dolkstoot en Nol Proenen zakte geluidloos in elkaar, bloed spoot over zijn kleren. Vliegensvlug kwamen de anderen met houwelen, voorhamers en breekijzers. In een ommezien was de bres groot genoeg om twintig man tegelijk door te laten.

't Lijk van Nol Proenen werd naar beneden gegooid, kwam terecht op 't dak van 't tegen de wal gebouwde huis, schoof verder omlaag tot het naast de waterput bleef liggen.

De mannen snelden over de wal naar de Brusselse poort, overvielen en doodden de wachten. Een enkele wist te ontsnappen, holde de stad in. Even later begonnen in de prille ochtend de klokken alarm te luiden.

Al wie nog weerbaar was in de stad, schoot in de kleren, holde naar de Brusselse poort. Gouverneur Schwartsenberg stormde op zijn korte benen vóór allen uit; zijn degen zwaaide flitsend in 't rond, zijn dunne, hoge stem schreeuwde bevelen in 't wilde weg. De Spanjaarden hadden zich al van de poort meester gemaakt, ook de bres was zo vergroot dat ze daar bij honderden binnendrongen.

Schwartsenberg had 't eind van de Brusselse straat nog niet bereikt toen een Spaanse kogel hem trof; hij sloeg achterover, bleef dood liggen, de armen uitgestrekt. Naast, vóór en achter hem vielen anderen, bij tientallen lagen ze weldra om hem heen. Wie zijn leven nog wilde redden, stormde terug naar de binnenstad om een schuilplaats te zoeken.

Met honderden, met duizenden drongen de Spanjaarden de stad binnen.

Toen brak de hel los over Maastricht.