En toen brak de hel los. De verwoesting van Maastricht door Parma in 1579

[p. 95]

8

Het was de Spaanse cavalerie onder Octavio Gonzaga, die zich 't eerst voor de muren van Maastricht had vertoond, en de stad had gedwongen haar poorten te sluiten, ook voor al de buitenmensen die zich op dat moment binnen haar muren bevonden. Weldra volgde artillerie en voetvolk, zodat in een paar dagen tijd Maastricht en de voorstad Wijk omsingeld waren.

Vanuit de hoge kijkposten in kerktorens en op 't Dinghuis, zagen Tapijn en Manzano hoe de Spanjaarden ten noorden en ten zuiden van de stad een schipbrug over de Maas maakten, zodat ze verbinding hadden tussen de oevers.

‘Precies, zoals ik verwachtte,’ zei Manzano tegen Tapijn. ‘En onze kanonnen reiken niet ver genoeg, om ze te vernielen.’

‘Neen, maar als we een schip met kruit gevuld de Maas laten afdrijven, botst het tegen de noordelijke brug, en dan...’

‘'t Is te proberen, maar geloof gerust dat ze de schade gauw zullen hersteld hebben. En dan: 't vraagt heel wat kruit, en daar moeten we zuinig op zijn. Ik verwacht een langdurige belegering.’

Tapijn zette echter zijn wil door en toen de bruggen klaar waren, dreef 's nachts 't eerste kruitschip de Maas af. Er gebeurde echter niets, zelfs geen voortijdige ontploffing; de Spanjaarden hadden de schuit bijtijds weten te onderscheppen.

‘Een slecht begin,’ dacht Tapijn, maar verzweeg zijn teleurstelling, ‘we zullen dit spelletje maar staken, omwille van ons kostbaar kruit.’

Begin april was de stad geheel omsingeld en kon de aanval beginnen. Parma had zijn leger in tweeën gedeeld. Kolonel Mondragon lag op de rechteroever en moest Wijk aanvallen. Parma zelf was op de linkeroever; hij hield voorlopig zijn hoofdkwartier op 't kasteel Petersheim.

Hij had in een paar dagen tijd zes enorme forten van aarde doen opbouwen, voorzien van borstwering en omgeven door een diepe gracht; één bij de Hunneberg waar de Jeker de stad

[p. 96]

bereikt, één voor de Tongerse Poort, één voor 't bastion van Sint-Servaas, één bij de Boschpoort en twee aan de rechteroever om Wijk te bedreigen. Ze waren zo groot dat ze elk een paar compagnies konden bevatten en veel artillerie. Duizenden mannen hadden eraan gewerkt.

De eerste kanonnade barstte los bij de Brusselse Poort. Tapijn antwoordde even fel. Hij deed zelfs uitvallen, 's nachts en overdag, wat de Spanjaarden een niet geringe dunk gaf van de sterkte der bezetting en de moed der Maastrichtenaren.

Montesdoca adviseerde, de grote aanval te richten op de Boschpoort. Berlaymont oordeelde 't terrein daar ongeschikt voor 't geval 't ging regenen, waardoor de grond drassig zou worden, hij vond de Tongerse Poort een beter doel. Er was daar een bastion, een oude toren, en de wallen vormden er een hoek. Indien de uitspringende hoek van het bastion en een klein deel van de toren in elkaar stortten, zou door de vallende stenen de gracht voldoende gevuld zijn om tot de directe aanval over te gaan.

Parma kwam zelf van Petersheim om toe te zien hoe deze onderneming vorderde.

De 25e begon het bombardement, dat twee dagen duurde. Duizenden kanonskogels van groot kaliber beukten de wallen en torens. Een deel van de muur stortte in, maar de bres was onvoldoende. En ze zagen door de opening dat achter de wallen een sterke tweede wal van aarde was opgeworpen, waarin hun kogels verdwenen zonder schade te doen.

Parma begreep dat dit punt te sterk was en gaf bevel om toch bij de Boschpoort te beginnen alhoewel ze de Tongerse Poort niet met rust lieten.

Mansvelt liet twintig kanonnen bij de Commanderie van Sint-Antonius aan de Boschpoort en tien aan de overkant van de Maas in gereedheid brengen.

Nu werd het een meten van elkaars krachten en listen. Want Tapijn had geniale vondsten om de vijand terug te drijven.

De Spanjaarden groeven een mijngang die tegenover de Tongerse poort eindigde. Vandaar werd onder de stadsgracht doorgegraven tot onder 't sterke ravelijn dat voor de poort lag. Parma liet in die kelder een flinke hoeveelheid kruit leggen die door een lont op grote afstand kon ontstoken worden. De ontploffing ver-

[p. 97]

nielde een deel van het bastion. Toen dachten de Spanjaarden zich van de poort meester te kunnen maken. Maar ze stonden voor een nieuwe verschansing vanwaar ze door aanhoudend schieten werden tegengehouden. Er ontstond een hevig gevecht van man tegen man. Tapijn overwon glansrijk en maakte veel gevangenen.

Aan de Boschpoort vorderde Mansfelt maar langzaam, de grond was er door de vele regens drassig, zodat eerst greppels moesten gegraven worden om 't water af te voeren, wat veel tijd kostte. Parma zou geduldig hebben gewacht indien er niet bericht was gekomen dat de vredesonderhandelingen in Keulen vorderden. Daarom besloot hij tot een massale aanval. Alles werd in haast klaargemaakt. De loopgraven liepen tot de stadsgrachten, de mijnen waren klaar om te ontploffen, de artillerie stond in positie, de soldaten waren klaar, de priesters namen de biecht af, de chirurgijns en barbiers zorgden voor ligstroo en verband. Toen 't nog schemerde die morgen, begonnen vijftig kanonnen hun kogels af te schieten. Verscheidene kolonnes stonden gereed om de muren te beklimmen. Onder de aanvoerders was Fabio Farnese, een neef van Parma, op wie hij bijzonder gesteld was.

Voor de Tongerse poort lag de elite der Spaanse aanvallers onder Hernando van Toledo.

Bij elkaar telde de aanval tienduizend man. De bezetting daarentegen bestond uit twaalfhonderd soldaten, drie duizend slechtgeoefende burgers en wat boeren.

Tapijn had het werk verdeeld. Een groep boeren met dorsvlegels en pieken moest aan 't gevecht meehelpen. Grijsaards en vrouwen brachten 't eten en drinken naar de wallen. Ook werden vrouwen aangewezen om manden met aarde te vullen waarmee de bressen moesten gedicht worden. Zij werkten zelfs in de mijngangen, waren op de wallen om stenen, kokend water en balken op de Spanjaarden te gooien. Zelfs de kanunniken, kapelaans en kloosterlingen hadden hun habijt omgeslagen en werkten mee.

Bij de Boschpoort waren de voorbereidselen eindelijk klaar, de grond was droog, de kanonnen hadden genoeg vernield om een beklimming van de wal te wagen. Maar de aanval werd slecht geleid en de bres was te smal. Er ontstond een grote verwarring, ze konden noch vóór- noch achteruit, zodat de Maastrichtenaren

[p. 98]

met pieken, musketvuur, stenen, de boeren met hun dorsvlegels, de vrouwen met brandende hoepels, grote verliezen toebrachten. Bovendien had Tapijn daar kanonnen staan op punten waar ze niet verwacht werden, op oude vervallen torens zonder spits die hij met aarde had doen vullen. Toen de verwarring haar hoogtepunt bereikte, begonnen deze kanonnen in de flank te schieten en veroorzaakten een ware slachting. De bloem van 't Spaanse leger sneuvelde hier.

De aanval bij de Tongerse poort had evenmin succes. Duitsers en Walen bestormden de toren, waarvan de top vernield was. Maar de schade was hersteld, er stonden kanonnen en musketiers. De ontvangst was zo vernietigend dat de vijand afdeinsde.

Parma, woedend over de tegenslag, stelde zichzelf aan 't hoofd van de bestormers, om 't eerst in de stad te zijn. Slechts met moeite werd hij tegengehouden. De nederlaag was volkomen.

Er waren tweehonderdvijftig officieren gesneuveld en vier honderd gewond. In totaal verloor Parma bij deze aanval tweeduizend man aan gesneuvelden. Onder hen was ook zijn neef Fabio Farnese. Hij was buiten zichzelf van schaamte en woede.

De mislukking was in hoofdzaak te wijten aan de onbezonnen haast die werd aangewend onder pressie van de vredesonderhandelingen in Keulen.

De soldaten begonnen de moed te verliezen en onder de aanvoerders groeide de mening dat de inname een onmogelijkheid was.

De eerste die de nederlaag te boven kwam, was Parma zelf. Hij legde in de krijgsraad uit dat de verovering beslist noodzakelijk was teneinde het pas onderworpen Walenvolk niet opnieuw te verliezen en de vredesonderhandelingen ten gunste van de koning te doen verlopen.

En zo werd besloten, door te zetten.

In 't grote Proenenhuis was 't stil, heel stil. Mevrouw zat bijna altijd alleen. Het schieten van de kanonnen maakte haar zo angstig dat ze zich voor niets ter wereld buitenshuis waagde. Ze had voor zover mogelijk haar oude levenswijze volgehouden. Er waren geen bedienden meer die 't huis schoonhielden en voor haar tafel zorgden, maar ze hield zich alsof ze daar geen hinder van had en zat onverstoord te naaien en te borduren als voor-

[p. 99]

heen. Aan 't kind Bella had ze heel weinig, die was als een luie poes die er slechts op loerde, de straat op te komen en dan uren wegbleef. Soms leverde dat een stuk vlees of een brood op, maar de laatste dagen niet, ze moesten 't stellen met wat iedereen kreeg, en dat werd met de dag minder.

Ze keek wel eens in de spiegel, om te zien hoezeer ze vermagerde en vroeg zich af, hoelang ze 't nog vol konden houden. Zo'n krankzinnigheid ook, hun stad te laten belegeren! Waarom Parma niet de sleutels overhandigd? Maakte 't verschil, of ze door een Spanjaard of door een Hollander bestuurd werden? Moest daar zoveel ellende voor doorstaan worden? En de angst! Ze durfde 't huis niet uit, al dreigde op straat geen direct gevaar, ze wilde geen mensen zien, geen soldaten, geen gezichten waar zorg en angst op stonden; ze kwam zelfs niet achter in haar tuin, waar de appelbomen nu moesten bloeien en de zomer groen en bloemen had gebracht. Dag-in dag-uit zat ze in haar stoel en prikte haar naald in 't goed. Ze hoorde in de verte 't kanongegrom, ze hoorde soms mannen met harde laarzen door de straat rennen, bevelen schreeuwen. En de mensen die niet meewerkten, gingen in processie door de straten, achter de Noodkist, 't schrijn dat de relikwieën van hun stadspatroon Sint-Servaas bevatte, en baden en zongen en smeekten. Dat had Bella haar verteld. Maar zij bleef in huis, ze wilde niets te maken hebben met die zelfaangehaalde ellende, ze wachtte tot alles voorbij was en ze weer haar oude leven kon hervatten, met de nodige bediening, een goed voorziene tafel, en mensen om haar heen met tevreden gezichten.

De enige die net zo dacht als zij, was haar zoon Nol. Haar man had, nu de nood in de stad steeg, zijn masker van stijve ongenaakbare deftigheid afgelegd, en als een rechtschapen burger zijn diensten aangeboden bij de heren burgemeesters. Nu was hij de hele dag op de been om bevelen over te brengen. Wanneer zijn grote imponerende gestalte zich vertoonde met een schriftelijk bevel in de hand, was iedereen zo wijs te gehoorzamen uit vrees voor lijfelijke straffen. Er was weldra niet één bakker meer die weigerde het meer dan slechte meel te gebruiken en niemand weigerde het nieuwe noodgeld in ontvangst te nemen. Hij vervulde star de taak die hij op zich genomen had; hij was niet geestdriftig, daarvoor had hij een te gesloten karakter, hij deed

[p. 100]

afgemeten zijn plicht en klaagde ook nooit over het steeds slechtere en mindere eten.

Alleen haar dochter Anneke had de dwaze bezetenheid van de meeste Maastrichtenaren. Dat kwam natuurlijk door haar man, Suetendael, een echte Oranje-aanbidder. Hun dwaasheid ging zelfs zover, dat ze beiden als gewone grondwerkers meehielpen, bij 't opwerpen van verschansingen. 't Was ongehoord! Háár dochter! Een prinsesje, net als zij in haar jonge tijd was geweest. De jonge Nol Proenen was zonder meer opgeroepen om te helpen. 't Had hem moeite gekost om 't klaar te spelen dat hij geen grondwerk en dergelijke karweien hoefde te doen. Hij had instructies gekregen hoe hij met een musket moest omgaan, de praktijk zou hem verder bekwamen.

Nu stond hij op de wallen, wat haar angstige zorgen dag en nacht gaande hield. 't Was geen leven voor zo'n zachtgeaarde jongen. Aan de mogelijkheid van sneuvelen of gewond worden, wilde ze niet denken. Ze zag wel aan zijn gezicht, de enkele keer dat hij thuiskwam, dat hij er allang genoeg van had. Neen, hij was niet zo verbeten op de Spanjolen dat hij ze ten koste van zijn leven van de muren zou slaan. 't Was hem, evenals haar, onverschillig wie over de stad regeerde, een Spanjaard of een Hollander; onder beider bestuur was gemak en ongemak. Dat lag voor een groot deel aan de inwoners zelf. Nu haatten ze weer alles wat Spaans was, straks zouden ze tegen de Hollanders zijn. Als 't aan haar en haar zoon lag, gingen de poorten onmiddellijk open en kon Parma binnentrekken. Dan kwam er weer rust. En eten, en al 't gerief dat ze zo nodig hadden. Nu moest die arme jongen dag-in dag-uit op de wallen zijn, in regen en wind, zelfs 's nachts. Ze geboden hem te schieten op mensen die hem nooit enig kwaad hadden gedaan. Was 't maar uit! Vroeg of laat kwamen de Spanjaarden tóch in de stad. Waarom hielden ze dan onnodig vol, zelfs nu de mensen verhongerden, kleine kinderen stierven van gebrek. Op de wallen werd nog een beetje behoorlijk eten verstrekt, want 't beste was voor de verdedigers, maar met de dag werd 't ook daar minder, spoedig zouden ook zij honger lijden. Tapijn leek wel krankzinnig om onder deze omstandigheden een redelijk aanbod van overgave te weigeren.